Партия Төрағасы, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Жаңа Қазақстан: жаңару мен жаңғыру жолы» Жолдауындағы реформалық бір өзгеріс сайлау жүйесіне қатысты еді. Онда пропорционалды тәсіл мен мажоритарлық тәсілді араластыра қолдану идеясы ұсынылды. Президент бұған дейінгі пропорционалды жүйені сынға алған болатын.Қанат ОСПАНОВ,
саясаттанушы:
– Менің ойымша, пропорционалдық жүйе нәтижесіз болды деп айтуға болмайды. Оның да Қазақстанға бір пайдасы тиді. Өйткені ондай партиялық жүйеде адамдар ұйымшыл болуға ынталандырылады. Сондықтан да ол жағынан біраз нәтижелерге қол жеткізе алдық. Өйткені қазірдің өзінде адамдар жаңа партия құрып жатыр. Бұл да болса еліміз үшін жақсы нышан. Ал аралас жүйеге келер болсақ, оның артықшылықтары бар. Өйткені қазір кейбір адамдар партияға қосылғысы келмейді. Сол себепті оларға да Парламентке өтуге мүмкіндік беру керек. Бұл – бір жағы. Екінші жағынан, кейбір сайлаушылар партияларға дауыс бергісі келмейді. Олар тек қана нақты бір белгілі адамдарға дауыс бергенді жөн санайды. Аралас жүйенің басымдығы осында. Сондықтан да бүгінгі жасалып жатқан қадам дұрыс бағыттағы реформалар деп ойлаймын.
Болашақтағы сайлауларда партия арасындағы, кандидаттар арасындағы бәсекелестік артуы керек. Ол үшін жаңа партиялардың қазіргі тіркелу процесіне кедергі жасамауымыз керек. Ал электоратқа келсек, халықтың белсенділігі бар, бірақ көптеген адамдарда саяси нигилизм, қоғамдық немқұрайлық бар. Оны түзеу үшін сайлау науқаны әділ, ашық ұйымдастырылуы керек. Орталық сайлау комитеті ақпараттық-насихаттық жұмыстарын жандандыруы тиіс.
Ернұр МОЛДАШЕВ,
саясаттанушы:
– Парламентті мысалға келтіріп айтар болсақ, оны мажоритарлық жүйеге көшірудің плюстері де, минустары да бар. Мәселен, бұл орган мемлекеттің стратегиялық курсын, заңнамалық негізін және Конституциясын жасап шығаратын болғандықтан, ол елдегі саяси режим мен идеологияны қалыптастыратын негізгі институт саналады. Сол үшін де Парламент бір идеологияның негізінде құрылуы керек. Адамдар парламент сайлауы болған кезде өздеріне ұнайтын жекелеген тұлғаларды емес, мемлекеттің болашағын, оның стратегиясын, мемлекетте негізгі рөл атқаратын идеологияны таңдауы керек. Ал идеологияны таңдау дегеніміз – нақтысында партияны таңдау.
Бізде, жалпы нақты идеологияны декларация жасайтын, яки ұстанатын және паш ететін үш партия бар. Олар әлемдік тәжірибедегі саясаттану ғылымында кездесетін, бас-аяғы айқындалған, толықтай мемлекет құруға болатын бір идеологияның негізінде құрылған.
Қол жинау санын 5 000-ға түсіруіне байланысты партиялар саны көбейетіні анық. Жер мәселесі, экология, утилизациялық алым сынды бағытта саяси ұйымдар пайда болуы мүмкін. Бірақ жаңа мен айтқан үш партиядан басқа саяси аренадағы партиялардың бәрі мемлекеттік идеологияны толық жеткізе алмайды. Саясаттану ғылымында партиялардың мақсаты – саяси билікке талас, яки мемлекеттік билікке ие болу деп айқындалады. Ал мен айтып отырған партиялардың мақсаты – мемлекеттік билікке ие болу емес, жекелеген мемлекетішілік проблемаларды шешу ғана.
Енді бұл сайлау жүйесіне қандай қатысы бар дегенге келер болсақ, жалпы көптеген дамыған демократиялық мемлекеттерде пропорционалды сайлау жүйесі қолданылады. Әрі онда негізгі-негізгі деген 2-3 партия, әрі кетсе 4 партия таласқа түседі. Сол партиялардың идеологиясының негізінде халық мемлекеттегі қандай құндылықтардың басым болуына, қандай стратегияға басымдық беруіне таңдау жасайды. Ендеше, елімізде енді қалыптасып келе жатқан осы жүйеге 30% болса да мажоритарлық тәсілді қосқаны бір жағынан дұрыс шығар. Бұл қысқа мерзімде оң әсер береді деп санаймын. Қазақстандағы партиялар әлі толыққанды сайлауға дайын емес. Ауқымды идеологиясы жоқ, бар болған күнде де оны толықтай жүзеге асыру үшін жұмыс істеп жатқан жоқ. Ендеше, ауқымды идеологиямен жұмыс істеуге әлі жете қоймағандықтан, жекелеген адамдарды сайлап болса да, әлеуметтік проблемаларды шешіп алған жөн болар. Бұл жеке сайлаушының көзімен қарайтын болсақ, пайдалы нәрсе. Мұндағы артықшылық – әрбір кандидатта немесе депутатта жеке жауапкершілік болады. «Атқарған шаруама есеп беремін» деген қозғаумен әрбір сайланған тұлға белсендірек жұмыс істейтін болады. Бұл тұрғыдан алғанда, мажоритарлық жүйе мәслихатта анағұрлым нәтижелі жұмыс істесе керек. Оның қадағалау функциясын күшейтіп жатқаны тіптен дұрыс қадам. Әйтсе де, біз партиялық пәрмен мен мандаттық өкілеттікті ұсақ-түйекке емес, мемлекеттік мәселелерге, ұлттық идеологияға жұмсауымыз керек.
Қанат ОСПАНОВ,
саясаттанушы:
– Менің ойымша, пропорционалдық жүйе нәтижесіз болды деп айтуға болмайды. Оның да Қазақстанға бір пайдасы тиді. Өйткені ондай партиялық жүйеде адамдар ұйымшыл болуға ынталандырылады. Сондықтан да ол жағынан біраз нәтижелерге қол жеткізе алдық. Өйткені қазірдің өзінде адамдар жаңа партия құрып жатыр. Бұл да болса еліміз үшін жақсы нышан. Ал аралас жүйеге келер болсақ, оның артықшылықтары бар. Өйткені қазір кейбір адамдар партияға қосылғысы келмейді. Сол себепті оларға да Парламентке өтуге мүмкіндік беру керек. Бұл – бір жағы. Екінші жағынан, кейбір сайлаушылар партияларға дауыс бергісі келмейді. Олар тек қана нақты бір белгілі адамдарға дауыс бергенді жөн санайды. Аралас жүйенің басымдығы осында. Сондықтан да бүгінгі жасалып жатқан қадам дұрыс бағыттағы реформалар деп ойлаймын.
Болашақтағы сайлауларда партия арасындағы, кандидаттар арасындағы бәсекелестік артуы керек. Ол үшін жаңа партиялардың қазіргі тіркелу процесіне кедергі жасамауымыз керек. Ал электоратқа келсек, халықтың белсенділігі бар, бірақ көптеген адамдарда саяси нигилизм, қоғамдық немқұрайлық бар. Оны түзеу үшін сайлау науқаны әділ, ашық ұйымдастырылуы керек. Орталық сайлау комитеті ақпараттық-насихаттық жұмыстарын жандандыруы тиіс.
Ернұр МОЛДАШЕВ,
саясаттанушы:
– Парламентті мысалға келтіріп айтар болсақ, оны мажоритарлық жүйеге көшірудің плюстері де, минустары да бар. Мәселен, бұл орган мемлекеттің стратегиялық курсын, заңнамалық негізін және Конституциясын жасап шығаратын болғандықтан, ол елдегі саяси режим мен идеологияны қалыптастыратын негізгі институт саналады. Сол үшін де Парламент бір идеологияның негізінде құрылуы керек. Адамдар парламент сайлауы болған кезде өздеріне ұнайтын жекелеген тұлғаларды емес, мемлекеттің болашағын, оның стратегиясын, мемлекетте негізгі рөл атқаратын идеологияны таңдауы керек. Ал идеологияны таңдау дегеніміз – нақтысында партияны таңдау.
Бізде, жалпы нақты идеологияны декларация жасайтын, яки ұстанатын және паш ететін үш партия бар. Олар әлемдік тәжірибедегі саясаттану ғылымында кездесетін, бас-аяғы айқындалған, толықтай мемлекет құруға болатын бір идеологияның негізінде құрылған.
Қол жинау санын 5 000-ға түсіруіне байланысты партиялар саны көбейетіні анық. Жер мәселесі, экология, утилизациялық алым сынды бағытта саяси ұйымдар пайда болуы мүмкін. Бірақ жаңа мен айтқан үш партиядан басқа саяси аренадағы партиялардың бәрі мемлекеттік идеологияны толық жеткізе алмайды. Саясаттану ғылымында партиялардың мақсаты – саяси билікке талас, яки мемлекеттік билікке ие болу деп айқындалады. Ал мен айтып отырған партиялардың мақсаты – мемлекеттік билікке ие болу емес, жекелеген мемлекетішілік проблемаларды шешу ғана.
Енді бұл сайлау жүйесіне қандай қатысы бар дегенге келер болсақ, жалпы көптеген дамыған демократиялық мемлекеттерде пропорционалды сайлау жүйесі қолданылады. Әрі онда негізгі-негізгі деген 2-3 партия, әрі кетсе 4 партия таласқа түседі. Сол партиялардың идеологиясының негізінде халық мемлекеттегі қандай құндылықтардың басым болуына, қандай стратегияға басымдық беруіне таңдау жасайды. Ендеше, елімізде енді қалыптасып келе жатқан осы жүйеге 30% болса да мажоритарлық тәсілді қосқаны бір жағынан дұрыс шығар. Бұл қысқа мерзімде оң әсер береді деп санаймын. Қазақстандағы партиялар әлі толыққанды сайлауға дайын емес. Ауқымды идеологиясы жоқ, бар болған күнде де оны толықтай жүзеге асыру үшін жұмыс істеп жатқан жоқ. Ендеше, ауқымды идеологиямен жұмыс істеуге әлі жете қоймағандықтан, жекелеген адамдарды сайлап болса да, әлеуметтік проблемаларды шешіп алған жөн болар. Бұл жеке сайлаушының көзімен қарайтын болсақ, пайдалы нәрсе. Мұндағы артықшылық – әрбір кандидатта немесе депутатта жеке жауапкершілік болады. «Атқарған шаруама есеп беремін» деген қозғаумен әрбір сайланған тұлға белсендірек жұмыс істейтін болады. Бұл тұрғыдан алғанда, мажоритарлық жүйе мәслихатта анағұрлым нәтижелі жұмыс істесе керек. Оның қадағалау функциясын күшейтіп жатқаны тіптен дұрыс қадам. Әйтсе де, біз партиялық пәрмен мен мандаттық өкілеттікті ұсақ-түйекке емес, мемлекеттік мәселелерге, ұлттық идеологияға жұмсауымыз керек.