Еліміз сыртқы нарықта жалпы саны 190 елмен сауда-саттық қарым-қатынас жасайды екен. Әйтсе де, түрлі экономикалық ахуалға байланысты бұл цифр өзгеріп отырады. Мәселен, 2021 жылы сауда серіктестеріміз 116 ел болыпты. Бірақ бұл жерде өзгермейтін бір нәрсе бар. Бұл елдердің көш басында ұзақ жыл бойы Ресей мемлекеті келеді. Соңғы бір жарым айдан бері қалыптасып отырған геосаяси ахуалдың экономикалық күрделі салдарынан кейін еліміз жаңа нарық пен жаңа бағдарлар іздей бастаған болатын. Ендеше ондай мүмкіндігіміз қаншалықты?!
Экспортта үдемелі ұлғаю бар
Қазақстанның сыртқы сауда серіктестерін бастап тұрған Ресей Федерациясының жалпы тауар айналымындағы үлес салмағы – 23,7%. Одан кейінгі орында Қытай (18,2%) мен Италия (9,5%) тұр. Бұл – «әскери операцияларға» дейінгі мәлімет. Осы 2021 жылдың 10 айында еліміздің тауар айналымы 82,2 млрд доллар болған болса, оның басым бөлігін (49,1 млрд доллар) 23,5% өсіммен экспорт, қалғанын (33,1 млрд доллар) 2,4% өсіммен импорт құраған. Өсім тенденциясы биыл да сақталып отыр.
«Биылғы қаңтар-ақпан айларында негізгі трендтер бойынша экспорт көлемінің үдемелі ұлғаюы байқалады. Сыртқы сауда тауар айналымы 53%-ға өсіп, 18,2 млрд доллар болды. Оның ішінде экспорт бойынша көрсеткіш 71,4%-ға өсіп, 12,1 млрд, импорт 6,1 млрд долларды құрады. Жалпы, оң сауда балансы – 6 млрд доллар. Өңдеу өнеркәсібі тұрақты өсу үрдісін сақтап отыр. Осы жылдың қаңтар-наурыз айларында өндіріс көлемі 6,5%-ға өсті. Бұл ретте оң өсім барлық өңірлерде байқалды. Ең көп ұлғаю Алматы қаласында, сондай-ақ Солтүстік Қазақстан және Атырау облыстарында байқалады», – деді Ұлттық экономика министрі Әлібек Қуантыров.
Әрине, экспорттық мүмкіндігіміздің арта түскені қуантады. Бұл Қазақстанда өндірілген өнімдердің кем дегенде 50%-ы сыртқы нарыққа кетіп жатқанын аңғартса керек. Бірақ бұл көрсеткіштердің ішінде солтүстік көршіміздің үлес салмағы әлі де болса басым екендігін жоққа шығаруға болмайды. Өйткені еліміздің логистикалық және транзиттік қатынастардың басым бөлігі солармен байланысты. Ал олардың экономикалық қиындықтарға тап болып отырғаны бізге де салқынын тигізіп отыр. Соның бір салдары – баға қымбатшылығы.
«Украина мен Ресей арасындағы қақтығыс аясында Ресей Федерациясына қарсы салынған санкцияларға байланысты логистикалық проблемалар туындап, экспорт көлемінің қысқаруы әсерінен наурызда өсімдік майы (бір айда 23,2%-ға) және дәнді дақылдар (17,1%) бағасының рекордтық өсуі тіркелді. Бұл FAO азық-түлік бағалары индексін, ол қолданысқа енген, 1990 жылдан бергі ең жоғары деңгейіне алып келді. Биыл Қазақстан үшін сыртқы инфляциялық жағдай тауар жеткізу проблемаларының сақталуына, азық-түлік пен шикізат бағасының өсуіне, теңге бағамының әлсіреуіне және геосаяси тәуекелдердің іске асуына байланысты қолайсыз болады», – дейді Ұлттық банк төрағасы Ғалымжан Пірматов.
Бұл тұста мамандар экспорт өсіп жатқанымен Еуроодақ елдеріне тауар жеткізу азайып кеткенін атады. Сондықтан да жаңа нарық пен балама бағдар іздеудің өзектілігі артып отыр.
Теңіз дәлізі тар емес пе?
Былтырғы жыл еліміз үшін Қытаймен шекарада жүктеріміздің кептеліп қалуымен есте қалған болса, биыл мұндай жағдай Ресей жағында қайталанды. Айырмашылығы – солтүстік көршіміздің теңіз порттарында қаңтарылып қалғаны. Бұл проблемалық жүктерді Еуропа порттарына аралық транзит жасаумен шешуге тырысқан еліміздің Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі тығырықтан шығудың жолын балама бағдардан іздестіре бастаған еді.
«2021 жылы теміржол арқылы тасымалданған экспорт көлемі 81 млн тоннаны құрады. Оның тең жартысы, яғни 41,7 млн тоннасы Ресейдің өзіне, 19,3 млн тоннасы оның аумағы арқылы үшінші елдерге жіберілген. Бұл жүктің басым бөлігі (13,2 млн тонна) РФ-ның теңіз порттары арқылы жөнелтіледі. Бүгінде теңіз секторына ресми түрде санкциялар салынбаған. Бірақ кейбір кемемен жүк тасымалдаушы компаниялар Ресейдің порттарынан тауар алмай қойғандықтан, жүктеріміз кідіріп қалып жатыр. Соған сәйкес, Латвияның, Қытайдың теңіз айлақтары арқылы жүк жөнелту жолдарын қарастырып жатырмыз. Сонымен бірге «Транскаспийлік халықаралық көлік бағдарының» (ТМТМ) әлеуетін дамыту мәселесін көтеріп отырмыз», – делінген министрлік таратқан мәліметте.
Қалыптасып отырған жағдай біздің елдің ғана емес, үстімізден транзит арқылы өтетін өзге мемлекеттердің де жүктері үшін кедергі болып отыр. Сондықтан да теңіз дәлізінің әлеуетін арттыру Қытай – Еуроодақ – Қытай бағытындағы жүк тасымалының негізгі өткелі болмақ. Осы мақсатта ИИДМ бағдардың жалғасы болатын Әзербайжан мен Грузия елдерінің көлік тасымалы саласындағы басшылығымен келісім жасауда. Таяуда қазақстандық делегация Шекветили қаласында өткен жыл сайынғы Black and Caspian Sea Ports & Shipping 2022 конференциясына қатысып қайтты.
«ТМТМ арқылы 2022 жылдың бірінші тоқсанында өткен жаңа тауар – металл жаймалау өнімі болыпты, енді таяу уақытта бидай, ұн, мыс тасымалдау бойынша келіссөздер жүргізуде. Бұл бағытты жандандыру мұнда жаһандық ойыншыларды тартуға, Еуропадан кері тасымалды ұйымдастыруға, Қара теңіздегі порттардың инфрақұрылымдарына қол жеткізуге мүмкіндік береді. Дәстүрлі тасымал бағыттарындағы қиындықтарға сәйкес Транскаспий бағыты Еуропа елдеріне тіке шығатын қысқа әрі экономикалық тиімді жол саналады. Президенттің Үкіметке берген тапсырмасына сәйкес, Қазақстанды халықаралық өнеркәсіптік кооперациялар бойынша жобаларға кірігуіне мүмкіндік береді. Жиынға 22 елден келген делегация қатысты. Конференция барысында Поти және Батуми порттарына барып, жұмысымен таныстық», – дейді QazTrade Сауда саясатын дамыту орталығы» АҚ бас директоры Азамат Асқарұлы.
Осы ретте ТМТМ Халықаралық қауымдастығы соңғы қалыптасқан ахуалды ескере отырып, тасымал тарифін өткен жылғы деңгейде сақтап қалу мәселесін қарастырып отыр. Сондай-ақ Қазақстан, Әзербайжан және Грузия бірлескен кәсіпорын құру туралы да келісімге келіп отыр.
