Қазақстан халық Ассамблеясының кезекті жиынында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізу үшін жалпыхалықтық референдум өткізуді ұсынды. Яғни, мемлекеттік маңызды мәселе алдағы уақытта халық талқысы арқылы шешілуі мүмкін. Ал мұндай қадам қандай оң өзгерістерге жол ашуы мүмкін? Елдің өткеніне көз жүгіртсек, жалпыхалықтық референдум сонау 1995 жылы өткенін көреміз. Сол кезеңнің игілігі көпке дейін болғаны жасырын емес.
Ұсыныс қолдау тауып үлгерді
Алдымен Президенттің жиында айтқан сөзіне зер салсақ. «Әзірленген түзетулердің тарихи маңызы бар. Біз мемлекеттігіміздің даму жолындағы жаңа кезеңге қадам басқалы тұрмыз. Осы реформалар қолға алынған кезде Конституцияға енгізілетін өзгерістер мен толықтырулардың жобасын Парламент қарайды деп ойлаған едік. Бұл – қолданыстағы заңнамада орныққан рәсімнің бірі. Алайда алдағы ауқымды әрі маңызды өзгерістер ел болашағына айрықша әсер етеді. Сондықтан мен Ата Заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөнінде республикалық референдум өткізуді ұсынамын», – деді Қ.Тоқаев.
Жалпы, Қазақстанда жалпыхалықтық референдум 1995 жылы өткенін көпшілік жақсы біледі. Оған сәлден соң кеңінен тоқталамыз. Ал осы жолы «референдум өткізудің қажеттілігі бар ма?» деген сауал туындауы мүмкін. Әуелі референдум жеке тұлғаның емес, мемлекетті құраушы халықтың пікірін айқындайтын амал екенін ескерген жөн. Сондықтан азаматтардың көзқарасы арқылы қалыптасатын жаңа саяси қадамдарды жансақтыққа балай алмаспыз. Мемлекет басшысының ұсынысы демде қолдау тауып жатқанын көріп отырмыз. Мемлекеттік хатшы Ерлан Қарин ел Конституциясына енгізілген өзгерістер бойынша референдум өткізу туралы ойын айтқан болатын.
«Ел Конституциясына енгізілген төрт түзету әрқашан Парламентте дауыс беру арқылы өтті. Алғаш рет конституциялық реформа бүкілхалықтық тікелей дауыс беру арқылы жүзеге асырылмақ, бұл оның жалпыұлттық сипатын көрсетеді», – деді ол.
Қариннің айтуынша, алдағы конституциялық реформа билік тармақтары арасындағы қатынастардың тепе-теңдігін оңтайландырады. Осылай халықтың мемлекетті басқаруға қатысу мүмкіндігін арттырып, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауды күшейтпек. Демек, халық билігінің бір нышанын аңғарамыз. «Бұл – мемлекеттік модельдің жүйелі трансформациясы. Сондықтан референдум ескі үлгіден түпкілікті бас тартып, жаңа саяси жүйені қайта іске қосу үшін қажет», – дейді Ерлан Қарин.
Биліктің бастауы халық екенін нақтылаған қадам
Халықтың ерік-жігері саналатын құжатқа қатысты жалпыхалықтық референдум осыған дейін 1995 жылы өткенін тілге тиек еттік. Әлемдік тәжірибені саралай отырып жазылған Конституция сол кезден бері елдің дамуына жол ашқаны рас. 1993 жылғы Конституция ескі әкімшіл-әміршіл ережелерге сүйенгендіктен, жаңа қоғам талабына сай болмағаны жасырын емес. Әрі онда адамның жеке құқығы мен бостандығы, оны қамтамасыз ету қағидалары, мемлекеттік үкімет билігін жүргізу нысандары, басқару саласындағы демократиялық институттардың қызметі нақты айқындалмаған болатын. Сондықтан 1995 жылы тамызда бүкілхалықтық референдум арқылы Қазақстанның жаңа Конституциясы қабылданды. Оған 7 миллионнан астам азамат қатысқан екен, қазақстандықтардың 89 пайызы жаңа Ата Заңды қолдап дауыс берген. Құжат негізінен 4 құрылымнан тұрды: Конституция, Адам құқығы, Билік, Демократия және құқық қорғау.
Даму жолын көздеген заңнамада алдыңғы қатарлы мемлекеттердің тәжірибесі ескерілгені рас. Қазақстанның таңдауы Францияның 1958 жылғы Конституциясының нұсқасына түсіп, елдің басты құжатының іргетасына айналды. Дегенмен өз жолымыздан ауытқып кеткеніміз жоқ. Конституцияда мемлекеттің келешегін айқындайтын маңызды идеялар көрініс тапты. Тарихи, ұлттық ерекшеліктер де назардан тыс қалған жоқ. Референдумға дейін Конституцияның жобасы жалпыхалықтық талқылау үшін екі мәрте жарияланған еді. 1995 жылғы 30 маусым – 30 шілде аралығында 33 мыңға таяу ұжымдық талқылаулар өтті, 30 мыңнан астам ұсыныстар келіп түсіп, бұларды зерделеу нәтижесінде жобаға 1100 түзету мен өзгерістер енгізілген. Қазір мұның бәрі өткен күннің бір белгісі секілді, бірақ маңызды кезең уақыт өткен сайын мәнін ұқтырып келеді. Ең білікті деген заңгер-ғалымдар қатысқан құжат мамандар тарапынан жақсы баға алды. Мәселен, заң ғылымының кандидаты, доцент Ақылбек Исабеков «Конституция дер кезінде, қазақ қоғамы осындай құжатқа зәру болып тұрған кезде туындады. Яғни, елдегі барлық тұрмыс-тіршілік заңмен реттелді» деп еске алады.
Конституцияның мазмұнына үңіліп көрсек те, ел үшін маңызды тұстарын аңғарамыз. Мысалы, Конституцияның 1-бабының 2-тармағында Республика қызметінің түбегейлі қағидаттарына қазақстандық патриотизм жатқызылған. Ал Конституциялық патриотизм қазақстандық патриотизмнің бір түрі, бір бөлігі екені анық. 2-баптың 2 және 3-тармақтарында Республиканың егемендігі оның бүкіл аумағын қамтитыны нақты айтылған. Сол арқылы Қазақстан демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықты. Республика қызметінің түбегейлі қағидалары, атап айтқанда, қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму саналады. Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына, кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне және өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін еркін пайдалануға құқығы қызмет атқарып жатыр. Ал Конституцияның 8-бабында Қазақстан халықаралық құқықтың қағидалары мен нормаларын құрметтеп, мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен тату көршілік қарым-қатынас жасауды, олардың теңдігі мен бір-бірінің ішкі істеріне араласпау, халықаралық дауларды бейбіт жолмен шешу саясатын жүргізіп, қарулы күшті бірінші болып қолданудан бас тартатыны баян етілген. Міне, осындай құжат арқылы мемлекет азаматтарының қауіпсіздігін, жақсы тұрмыс-тіршілікте өмір сүруін қамтамасыз етіп отыр. Айтылған ережелерді қатаң сақтау арқылы еліміз өзінің жаһандық жауапкершілікке ден қоятынын көрсетіп, әлемдік өркениеттің алға басуына үлес қосуға ниетті.
Қорыта айтқанда, алдыңғы референдум арқылы енгізілген өзгерістердің арқасында Қазақстанда нарықтық экономика құрылып, демократиялық қоғамның негізі қаланды. Азаматтық қоғам институттары қалыптаса бастады. Енді алдағы уақытта болуы мүмкін референдумда да ел үшін оңды, жаңа бастамалар болары күмәнсіз.
