4 пайыздық автонесие төңірегіндегі дау бітпей жатып тағы бір мәселе шықты. Енді шаруалар да ауыл шаруашылығы техникасын алу үшін жылдық үстемеақысы 7 пайыздан аспайтын жеңіл несие бағдарламасын енгізуді сұрап отыр. Рас, елімізде шаруаға керекті техниканың басым бөлігі тозып кеткен. Жаңасын алудың машақаты көп. Егер ауыл шаруашылығы техникасын да жеңілдетілген несиемен берсе, бұл проблема шешіле қоя ма? Осы саладағы отандық өндірістің қарқыны қандай?Техника емес, құр темір көбейді
Таяуда ғана Фермерлер қауымдастығының бастамасымен еліміздің аграрлары мен машина жасаушыларының республикалық кеңесі өткен болатын. Осы жиында шаруаларды көптен бері мазалап жүрген бір дүние айтылды. Елдегі ауыл шаруашылығы техникаларының әбден ескіргенін айтқан олар шешу жолдарын талқылап, Үкіметке хат жолдады. Мәселен, тракторлар мен комбайндар паркін жаңарту бойынша лизингтік бағдарламалар мүлде бәсеңсіп қалды. Оның үстіне, агроөнеркәсіптік кешенді техникалық жабдықтау үшін жаңа жағдай жасамасқа болмай тұр.
Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2021 жылғы дерегіне қарасақ, еліміздегі ауыл шаруашылығы техникасының паркінде 147,7 мың трактор, 38,1 мың комбайн бар. Енді қараңыз, соның 80 пайызы тозған. Сондықтан шұғыл жаңарту мәселесін қолға алмасқа болмай тұр.
Енді ұсынысқа тоқталсақ. Техниканы жеңілдетілген несиемен алуды көздеген шаруалардың ұсынысы жақында 4 пайызбен автонесие бағдарламасынан кейін шығып отыр. Шыны керек, осы автонесие бағдарламасы әзірленіп жатқан бастапқы кезде «жобаға ауыл шаруашылығы техникасы да қосылады екен» деген пікірлерді көп естідік. Алайда іске аспады. Шаруалар Үкіметке жолдаған хатында осы реніштерін де айтып өтіпті.
«Қаражат бөлу туралы шешім қабылданған кезде ауыл шаруашылығы техникасын жаңартуға қаражат қарастырылмаған, қазақстандық фермерлер қайтадан ескерусіз қалды. 2022 жылғы егін жинау науқанына уақытылы дайындалу, сондай-ақ процесті бюрократиясыздандыру мақсатында ауыл шаруашылығы техникасын жеңілдікпен лизингті несиелендірудің осындай бағдарламасын іске қосуды ұсынамыз» деген шаруа қожалықтарының басшылары.
Шаруалардың айтуынша, бастаманы іске асырып, отандық өндірістегі тракторларды, комбайндарды, аспалы және тіркеме техниканы 15 пайыздық бастапқы жарнамен, жылдық үстемеақысы 7 пайызбен лизингке беру үшін шамамен 30 млрд теңге қажет екен. Бірақ бұл бар болғаны 872 техниканы жаңартуға, жыл сайынғы шығындар мен жиналмай қалатын егін көлемін қысқартуға мүмкіндік береді. Бастаманы зауыттар да қолдайтыны анық. Жыл басында Қостанай трактор зауытының директоры Динара Шүкіжанова да осы мәселені айтқан еді.
«Жеңілдетілген несиені ауыл шаруашылығы техникасына да беру керек деп есептейміз. Диқандардың қандай қиын жағдайда тұрғанын білеміз, екінші жыл қатарынан қуаңшылық болды. Сондықтан барлық шаруа ауылшаруашылық техникасына жеңілдікпен несие алуды күтіп жүр. Бұл шаруаларға да берілуі керек» деген еді Д.Шүкіжанова.
Негізі, мұндай бағдарламалар бұрын да әзірленген. Кейбірі іске де асты. Мысалы, 2018-2019 жылдары Агробизнес бағдарламасы шеңберінде 1 690 ауылшаруашылық техникасын сатып алу үшін 25 млрд теңгені құрайтын 940 несие берілген.
Сала мамандары да алаңдаулы
Негізі, пайдалану мен жөндеудің техникалық шарттары бойынша тракторлар, комбайндар мен ауыл шаруашылығы саласындағы басқа да техникалар 15 жылдан кейін есептен шығарылуы тиіс. Ал бізде техникалардың тозбағаны жоқ десек, артық айтпаймыз. 2019 жылы қолданылған техниканың 60 пайызының мерзімі өткені анықталған. Бірақ бәрі қолданыстан шығарылмады. Себебі орнын басар жаңа техника жоқ. Енді биыл, арада 3 жыл өтісімен бұл көрсеткіш 80 пайызға жетті. Алдағы 5 жылдықта тозған техника үлесі тіпті ұлғайып кетуі мүмкін. «Атамекен» ҰКП-ның Агроөнеркәсіп кешені және тағам өнеркәсібі департаментінің директоры Ербол Есенеев аталған мәселе уақытында шешілмесе, бүтін бір саланы құртып алатынымызды айтады.
– Ауыл шаруашылығы техникасының паркі ескірген соң саланың дамуы кенжелеп қалды. Еліміздегі жалпы техниканың 80 пайызы тозған. Барлық шаруаның техникасын жаңартуға шамасы жетпейді. Көптеген ұсақ фермер тіпті отандық ауыл шаруашылығы техникасын да сатып ала алмай жүр. Ал импорттық ауыл шаруашылығы техникасына енгізілген утильалымы мәселені одан сайын күрделендірді. Қазір фермерлер өнімділігі жоғары ауыл шаруашылығы техникасын сатып алған кезде оның құнына қосымша 7 миллион теңгеге дейін утильалым төлейді. Бұл аздай 12 пайыз мөлшерінде қосымша құн салығы бар. Мынадан кейін фермерлер мүлде техникасын жаңарта алмайды, – дейді маман.
Енді қараңыз, ескі техника неге елдің бүтін бір саласын құлдыратты деп отырмыз. Мәселе мынада, ескірген техниканың қуаты әрі кетсе 40 аттың күшін құрайды. Салыстыру үшін айтайық, АҚШ-тағы егіс алқаптарында 300, Германияда 500 аттың күші бар ауылшаруашылық техникалары іске тартылған. Сонда еліміз тозығы жеткен техниканың кесірінен қосымша 20 пайыз өндіріс шығынына ұшырайды. Департамент директоры Ербол Есенеев өткен айда осы мәселені Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың бизнес өкілдерімен кездесуінде де көтерген. Енді маман Үкімет нақты бір шараларды іске асырар деп үмітті.
Тағы бір нәрсе – утильалым мен қосымша құн салығының мөлшері техника жаңартуға үлкен кедергі болып тұрғандай. Жыл басында утильалымға қатысты ел ішінде наразылық өршіп, ақыры мөлшері 50 пайызға азайған болатын. Бір жағынан сол дүмпуді басқысы келді ме, 4 пайыздық автонесие шыға келді. Дегенмен қазір бағдарлама бойынша көлік алуға өтініш бергендер көп, 16 мамырдан бері 10 мыңға жуық өтінім мақұлданып, 1 618 автокөлік берілген, ал қалғанын қамтуға автосалондарда көлік жетпей жатыр. Ендігі сауал: ауыл шаруашылығы техникасын алуға бағдарлама әзірленген күннің өзінде тағы сол жағдай қайталанбай ма? Шаруалар несиеге алатын отандық техника таппай жатса қайтеміз? Бағдарламаны жасақтамас бұрын осы дүниелерді ескерген жөн тәрізді. Дегенмен ауыл шаруашылығы техникаларының отандық өндірісі жақсы қарқынмен келе жатыр. 2019 жылы Үкімет басшысы Қостанай қаласындағы индустриялық аймақта болып, «Беларусь» және «Кировец» тракторлары өндірісін іске қосқанын білеміз. Елдегі ауылшаруашылық техникаларына сұранысты өтеу үшін қолға алынған бастаманың нәтижелі болуына барлық мүмкіндік қарастырылғаны айтылды. Басқаны айтпағанда, аталған өндіріс орындары жылына 1 мың комбайн шығаруға қауқарлы. Әйткенмен, осы кезге дейін олардың нақты қанша техника құрастырғаны жайлы дерек жоқ.
Қорыта айтқанда, біз осындай әзірлеуден бұрын бірнеше мәселені шешіп алу керегін аңғарып отырмыз. Біріншіден, бағдарламаға кемі 100 млрд теңге бөлінді деген күннің өзінде ол қаржы әрі кетсе 6 000-6 500 техника алуға жетеді. Яғни, бұл сан елдегі техниканы жаңарту деңгейін айтарлықтай көтермейді. Әр жыл сайын 100 миллиард теңгеден бөлу қазынаға салмақ салады. Екіншіден, мәселенің экономикалық тиімділігі жағын бағалау. Мысалы, 4 пайыздық автонесие бағдарламасы болады дегеннен елімізде автокөлік бағасы шарықтады. Саладағы инфляция деңгейі көтерілді. Осы жағдай қайталануы мүмкін. Үшіншіден, отандық өнеркәсіп шығарған техникалар бағдарлама бойынша техника алуға дәмелі шаруаларға толық жете ме? Осы дүниелер мәселені алдағы уақытта зерделей түсуді қажет етпек.
