Түркістанда бір жігіт бар. Ол – табиғат жанашыры, қызғалдақ қорғаушысы деген атпен танымал Ғани Назарбек. Ғани әлеуметтік желі арқылы үнемі табиғаттың тылсым дүниесін насихаттап, оны қорғап-аялау қажеттігін жастардың бойына сіңіріп жүреді. Бүгінде Сырдария-Түркістан мемлекеттік өңірлік табиғи паркінде кіші ғылыми қызметкер болып жұмыс істейтін Ғани Саттарханұлына біз бірқатар сұрақ қойған болатынбыз.– Қазақстандағы, оның ішінде оңтүстік өңірдің тұмса табиғатын талай тамашалағаныңыз белгілі. Туризм саласында қандай дүниелерге мән берілмей келе жатқанын байқадыңыз? Неге басымдық бергенде ішкі туризм дамиды деп ойлайсыз? Жалпы, шетелдіктер қандай дүниелерге қызығушылық танытады?
– Өңірімізге келіп жатқандар сол баяғы туристер. Еш нәрсе өзгере қойған жоқ. Инфрақұрылым, асхана, қызмет көрсету, қонақүй барлығы да сол күйінде. Өздеріңізге белгілі, бізге келушілердің басым бөлігі – зиярат етушілер. Шетелдіктерді де ЮНЕСКО тізіміне енген Қ.А.Яссауи кесенесі қызықтырады. Түркістанда біз негізгі басымдықты Яссауиге береміз. Әрине, ол бірінші кезекте тұруы тиіс. Бірақ ол жерде қазақтың қаншама батырлары мен хандары, билері және тарихы жатыр. Қазақтың салт-дәстүрін, этнотуризмді ұмытып барамыз. Қырғыз Республикасы мен Монғолияда салт-дәстүр этнотуризмі қатты дамып кеткен. Біз Ақсақ Темірдің музейін ғана жарнамалап жүрміз. Былайша айтқанда, Өзбекстанның көлеңкесінде тұрмыз. Самарқандқа барған турист Ақсақ Темір салған құрылыстың ізімен Яссауи музейіне келеді. Отырарға барғандар Арыстанбабқа кіреді де, Отырар қаласын көрмейді. «Рухани жаңғыру» аясында Арыстанбаб маңындағы Өзбекәлі Жәнібеков туралы айтылмайды. Осындай мәселелер өте көп. Біз бір бағытты ғана алып жүрміз. Егер біз жан-жақты бәрін алып жүретін болсақ, шетелдіктер де, еліміздің туристері де Түркістанда бірнеше күнге қалуға болар еді.
Жалпы, бізде тек Түркістан облысын ғана алатын болсақ, табиғаты алуан түрлі. Мәселен, Түркістанда жаздыгүні 45 градус ыстықта тұрып, 2 сағаттан кейін 15 градус жылы Ақсу Жабағылыдағы Сайрам Өгемге жетуге болады. Одан кейін бізде үлкен-үлкен шөлді, аласа-биік таулы, қырлы, құмды аймақтар бар. Шардарадағы теңізіміздің өзі неге тұрады?! Соның өзін пайдалана алмай жатырмыз. Ол тек көзбен көретін әдемілік емес, оның ішінде көптеген әдемі дүние бар. Сосын құстарды тамашалау туризмі – туристік бағыттардың бірі. Ал біз оны мүлдем пайдаланбаймыз.
Сонымен қатар біздің Қаратау Буралдай тау жүйелерінде өсімдіктер жұмағы бар. Өсімдіктерді зерттейтін тек ғалымдар емес, басқа да әуесқой адамдар көп. Қаратауда Жерорта теңізі класына жататын және қызыл кітапқа енген сирек кездесетін өсімдік түрі көп. Біз бұған да мән бермей келеміз. Біз бірінші кезекте өзіміздің ішкі туризмге жағдай жасауымыз керек, жататын жеріміз, ішетін тамағымыз арзан болуы тиіс.
Өзге елдерге қарағанда біздің табиғатымыз саф күйінде сақталып тұр. Шетелдіктер соған көп қызығады. Одан кейін, сол елдің халқы, салт-дәстүр мәдениетіне аса мән береді. Келген кезде сөйлеген сөзімізге, жүріс-тұрысымызға, киім-киісімізге, шаруашылығымызға ден қояды. Кейде шетелдіктердің бізге қапа болып кететінін жасыра алмаймыз. Себебі Қазақстанда тұрып орыс тілінде қызмет жасаймыз. Асхана, гид, қонақүй қызметі көбінде орыс тілінде.
– Табиғат жанашыры ретінде қандай шараларды жүзеге асырдыңыз? Сонымен бірге не істесем деген арманыңыз бар? Ғылыммен де айналысып жүр екенсіз.
– Иә, бірқатар тірлік істелді. Негізінен сол қызғалдақтарды құрметтеу, петрогливтер, экологиялық туризм және табиғатты бүлдірмеуге атсалысу мәселелерін айтып қана емес, оны іс жүзінде жүзеге асырып та келеміз. Көп жылдан бері осы салада жүрсем де, ғылыммен айналыса бастағаным соңғы кездері ғана. Байқағанымдай, Қазақстанда осы салада ғылыми жұмыстармен айналысатын маман аз екен. Табиғатты зерттейтін қазақша ақпарат мүлдем жоқ десе де болады. Интернеттен, кітапханадан тапқан күнде де орыс тіліндегі түсініксіз аударма. Табиғат туралы қазақ тіліндегі сіңімді, түсінікті ақпарат міндетті түрде керек. Сол үшін мен ғылымға кеттім. Ашылмай жатқан біраз дүниелерді қолға алдық. Жастар табиғатты зерттейтін ғылымға келсе деген арманымыз бар. Әлбетте, ол үшін жалақыны көбейту керек. Аптасына 5 күн далада жүретін жұмысқа 60-100 мың теңге көлеміндегі айлықпен ешкім келмейді. Осы мамандықты тәмамдап жатқан жастар бар, бірақ біздің салаға жақындамайды.
Арманымнан бөлек, өкінішімді де айтқым келіп отыр. Сайрам Өгем ұлттық паркінде Сайрамсу бағыты және Сырдария өңірлік табиғи паркі аумағының Буралдай филиалында керемет Тұттыбұлақ сарқырамасы бар. Екеуін де ел онша біле бермейтін. Жолы нашар, көпірлер жоқ болды. Біз осынау жерлерге туристік маршрут жасадық. Қазір осынау табиғатты тамашалауға демалушылар жиі келеді. Бірақ өсімдіктерді басып, ластап, бүлдіріп кетеді. Адамдардың туристік сауаттылығы дамымайынша, мұндай әсем жерлерді көрсетпеу керек екен деп түйдім.
Карантинге дейін Қайрат Кәрібаев, Асхат Шотаев сияқты ағаларыммен бірігіп, мемлекеттің қолдауынсыз экосенбіліктер ұйымдастырып тұрдық. Оны үнемі әлеуметтік желіге жариялау арқылы халықтың сауатын ашуға септігіміз тиді деп ойлаймын. Одан бөлек, табиғаттың керемет жерлерін көрсетуге талай адамды алып шықтық. Біз өңірімізде осындай керемет жерлер бар екенін айтқымыз келді. Есесіне артымыздан ізбасар ерттік. Қазір Диас, Тимур есімді жігіттер ешкімнің көмегіне сүйенбей-ақ, өздері өте керемет таныстыру жұмыстарын жүргізіп жүр. Сондай жастардың пайда болғанына қуанамыз. Жаңа толқын табиғатқа жаңа әдіспен келіп жатыр. Енді ғылымға да тура сондай жастар келсе деймін.
– Иә, жалпы бізде табиғатқа деген жанашырлықтың, туристік сауаттылықтың әлі төмен екенін жасыра алмаймыз...
– Бізде табиғатқа жанашырлық біртіндеп қолға алынып келе жатыр. Бұрын мүлдем мән берілмеген еді. Біз табиғатты пайдалануды ғана ойлағанбыз. Қазір біртіндеп қалыптасып келеді. Жастар демалыс аймақтарына барғанда қоқыстарын міндетті түрде арнайы орындарға тастайды немесе алып кетеді. Керісінше, бізде ересек адамдардың, үлкен кісілердің табиғатқа деген көзқарасы әлі дұрыс емес.
Әлеуметтік желіде 5-6 адам бар, солар табиғатты аялауды үгіттеп жатырмыз. Ал мемлекет тарапынан, шыны керек үгіт-насихат жоқ десе де болады. Бізде жылда әлемдік практикамен өтетін «Парктер шеруі» деген акция бар. Мұның өту дәстүрі, формасы ескірген. 100 жылдық формамен өтіп жатыр. Халыққа, жастардың бойына сіңіретіндей іс-шаралар өткізуіміз керек. Туристік сауаттылық, туристік мәдениет өте қиын. Көпшілік қай уақытта кай жерде демалу керек екенін білмейді. Табиғат аясына бір рет шығып, тамақ дайындап, оны ішіп-жеп қайту деп ойлайды.
Соңғы уақыттарда Алматы, Шымкент қалаларында халықты бір күндік саяхатқа алып шығып, тур ұйымдастыратын жастар көбейіп жатыр. Оларды ерекше атап өту керек. Негізінен, халыққа туристік сауаттылықты үйретіп жүрген де осы кісілер. Міне, соларға мемлекет тарапынан қолдау қажет. Тау-тасқа шығатын автокөлік, туристік жабдықтар алып беру жағынан қолдау болса. Ал билік роликтер түсіріп, үнпарақтар тарату арқылы туристік сауаттылықты арттырғысы келеді. Бірақ ол өтпейді. Туристер демалу – ішіп-жеу емес, физикалық, рухани демалу екенін сезінуі тиіс. Бізде көбінесе табиғатқа шығып, шаршап қайтады. Сөйтіп, туризмді адам денсаулығына кері пайдаланады. Негізі туризм адам денсаулығының локациясын қалпына келтіруге бағытталған дүние ғой.
– Әңгімеңізге рақмет!
