Қостанай облысындағы Ахмет Байтұрсынұлының үйін мердігерлер бұзып тастағаны туралы ақпарат тарады. Бұған дейін үйдің іргетасы тұрған, енді оның ізі де қалмапты. Ал жергілікті билік ұлт ұстазының осы үйде дүниеге келмегенін алға тартады.
Бұзылған жерде Ахметтің бұрынғы үйінің ізі болған деседі. Іргетасы қара шымнан, кесектен салынғанын, осы үйде әжеміз Ахмет атамызды дүниеге әкелгенін айтады ауыл тұрғындары.
Жермен-жексен болған жерде былтырға дейін екі бөлмелі үй болған. Үйді ескерткіш ретінде 2009 жылы іргетастың үстінен арнайы салған екен.
Үйдің бұзылуына не себеп болды дегенге, жергілікті Мәдениет басқармасының басшысы Ерлан Қалмақов: «Саман кірпіштен қайта құйылған үй. Былайша айтқанда, көріксіз, заман талабына сәйкес келмейтін, әрі қарай қалпына келтіруге мүмкіндігі жоқ үй болатын. Ол дәл Ахмет Байтұрсынұлының туған үйі емес. Соның іргесінің негізінде көтерілген үй. Үлкендердің айтуынша, ауыл адамдары өзі қалаған үй. Сондықтан Ахмет Байтұрсынұлының туған үйін жер бетінен ысырып тастады деуге келмейді. Тарихи шындыққа жанаспайды» деген уәж айтады.
Бұзып тастаған аумақ тегістеліп жатыр. Жаңа үйдің құрылысы жобаланып қойған. Қыркүйекке дейін жаңа үй салынып бітуі тиіс. Ұлт ұстазы тұрған үйді музей үй етіп, қайта қалпына келтіру жұмыстарын жүргізеді. Жоба бойынша – 149 шаршы метр. Жаңа музей үйін салғаны дұрыс. Дегенмен, ескі іргетасты сақтап қалуға да болар еді. Талқаны шыққан үйдің бір тал кірпіші қалса да құндылық ретінде сақтап отырған елдер бар. Оған қарағанда іргетасы сақталған, саман кірпіштен болса да, салынған, дайын үйді бұзып тастаудың не қажеттілігі болды екен? Ахмет Байтұрсынұлы табанының ізі қалған ауылда «ұлт ардақтысы туған үйдің іргетасын сақтап қалу керек еді» деп шырылдаған ұлт жанашырларының пікірі де орынды. Әр үй – тарих. Іргетасы қалса да сақтап қалуға болар еді ғой.
Жергілікті әкімдіктің жаңа музей үйін ашамыз деген пікірімен де келісуге болады. Бірақ ол музейді жаңа аумақтан ашуға не кедергі? Іргетасын бұзып тастап, сол аумақты тегістеп салмаса, Ахмет Байтұрсынұлы ауылынан музей саларлық жер табылмай қалар ма еді деген ой туады осындайда.
Жүсіпбек тұрған үй қайда?
Біз Жүсіпбек Аймауытов тұрған үйді де сақтап қала алмадық. Бір кездері жазушы Серік Жанәбілдің естеліктерінен оқып едік. Қаламгер ол туралы жазбасында: «Аймауытовтың шәкірті болған Керім Тіленшеұлы туралы айтпай кетуге болмайды. Ол 1927 жылдары Шымкент педагогикалық техникумында оқыған. Қорғасын зауытындағы газеттің редакторы болды.
Бірде сол кездегі қала басшысы Қуаныш Төлеметовтің кабинетіне кіріп, Керім Тіленшеұлы:
– Аймауытовтың әруағын сыйлайық. Ол тұрған үйді бұздырмау керек, – депті. Қаһар Апатанов, Бақытжан Әшірбаев және Шәкен Орынбекұлын ертіп апарып, Жүсіпбек тұрған үйді көрсеткен. Бұрынғы педтехникумның әбден ескірген үйі екен. Керім Тіленшеұлы бұл мәселеден бұқара да сырт қалмасын деп телеарнадан да сөйлеп, Жүсіпбек Аймауытов тұрған үйдің апатты жағдайда екенін, оны аман алып қалу, тарихи жәдігер ретінде сақтау керегін айтады.
– Төлеген Тәжібаев, Құрманбек Жандарбеков және мен оқығанда бізге Жүсіпбек ағай сабақ берген. Оның «Рабиға» атты пьесасын Құрманбек пен Төлеген оқыды, – дейтін Керім Тіленшеұлы. Шымкент қаласында Жүсіпбек Аймауытов атына көше бергізуде Керім ағай өте белсенді болды. Дегенмен Аймауытов тұрған үйді сақтап қала алмадық» деп жазады.
Ескірген ескі үй болса да, реставрация жасалса, өзгеріп шыға келетін еді. Ол үйдің әр қабырғасы, әр тасы қымбат болар еді. Әттеген-ай дерсің.
Барлыбектің баспанасы жетімсіреп тұр
Тағы бір Алаш зиялысы Барлыбек Сырттановтың үйі жетімсіреп тұрғанын журналист Гүлнәр Мағзұмова әлеуметтік желіде шырылдап жазған еді. Ол өз жазбасында: «Барлыбек Сырттановты көзі қарақты оқырман жақсы біледі. Тәуелсіз Қазақстанның қазіргі Ата Заңының негізі Алаш қайраткері Барлыбек Сырттанов жазған «Қазақ елінің уставымен» сәйкестендірілген. Сырттановтың қазаққа сіңірген еңбегі тек «Қазақ елінің уставы» ғана емес, ол Әлихан Бөкейхан, Жақып Ақбай, Бақытжан Қаратайұлы, Мұхамеджан Тынышпайұлы сияқты Алаш азаматтарымен бірге қазақтың азаттығы үшін жан салған күрескер. Алматы қаласында осындай ұлт тұлғаларының бірі Барлыбек Сырттанов тұрған Бәрібаев көшесіндегі №5 үй әлі бар. Бұл үйде Барлыбектің тұрғаны туралы Алаш азаматтарының еңбегін зерттеп жүрген Елдос Тоқтарбай Барлыбектің ұлы Кәкенің өз қолымен жазған хат арқылы дәлелдейді» деген еді. Алаш қайраткерінің көзіндей болған ол үйдің бүгінде тозығы жеткен. Ол маңдағы ескі үйлердің барлығы бұзылған. Орнын көпқабатты үйлер алмастырып жатыр. Алаш азаматы тұрған үйді мемлекет қамқорлығына алу, реставрация жасап, бүгінгі ұрпаққа тәлім болар мұражайға айналдыру қажет екенін де журналист шырылдап жеткізген еді. Одан бері де бір жыл өтті? Не өзгерді? Журналист Гүлнәр Мағзұмоваға хабарласып едік, ол: «Бұзып тастайтын үйлердің жоспарына енгізіп қойыпты. Жанындағы көпестің үйін қорғайды мемлекет. Ал Алаш ардақтысы тұрған үйді бұзады. Техникалық паспорты беріде жасалған, салынғаны – арыда. Әкімдік соны негізге алып отыр. Ол үйде Сырттановтың тұрғанын есепке алынбай тұр», – дейді.
Санжар Асфендияров тұрған үйге қатысты тарихшы Алмас Жүнісбай да мәселе көтерген еді. «Алматыда Санжар Асфендияровтың үйі бар. Бұл үйдің қазіргі күйі нашар, күрделі жөндеу және реставрация жұмыстарын талап етіп тұр. Бұл үй Алматы қаласының тарихи нысандар тізіміне кіргенімен, түркі консулдығының жерінде тұрған соң, қалалық әкімдіктің онымен шаруасы жоқ. Ол үйде Санжармен бірге Хәлел Досмұхамедұлы да тұрды емес пе? Оның дәлелі ретінде үйдің қабырғасына бір емес, үш бірдей ескерткіш тақта орнатылған. Олардың бірде-біреуі көрінбейді» деп жазған-ды тарихшы.
Жөндеуге емес бұзуға, сақтауға емес қиратуға асыққан қоғамға айналғанымыз ба? Кеше Жүсіпбек Аймауытовтың үйін, бүгін Ахмет Байтұрсынұлы тұрған үйдің іргетасын бұзып тастады. Ертең Барлыбек тұрған үйді бұзбасына кім кепілдік береді?!
Осындайда ақын Жүрсін Ерманның мына бір өлең жолдары еріксіз ойға оралады:
– Дегені қайда басылды үйін –Ақылым жетпей,Ашиды миым:Виноградов көшесіндегіҚиратып жатыр Қасымның үйін!Шақұр да шұқыр шаққанда әйнегінАжалдың сездім ақпандай лебін.Бір-бірлеп сөгіп қабырғаларымдыКеудемді бұзып жатқандай менің!
ТАҚЫРЫПТЫҢ ТҰЗДЫҒЫ:
Райхан САХЫБЕКҚЫЗЫ,
Ахметтанушы:
ТАРИХИ ТҰЛҒАНЫҢ ҮЙІ — ТАҒЫЛЫМ МЕКТЕБІ
Торғай өңіріндегі Ахмет Байтұрсынұлы дүниеге келген үйдің ахуалына қашанда алаңдаулымыз.
Сарытүбектегі ұлт ұстазының кіндік қамы тамған үйдің орны — тұлғаның аяулы есімі ресми ақталғаннан кейін ғана қолға алынғаны белгілі.
Ғалымның 125 жылдығы қарсаңында ауыл ақсақалдарының айтуымен үйдің іргесі көтерілген-ді… Тек 2009 жылы Ақкөл және Қарасу ауылы тұрғындарының бастамасымен қоржынүй салынды. «Салынды» деген аты ғана болмаса, «кісі тоқтарлық үй» деп айтуға келмейтін.
Ахметтің Ақкөліне барған сайын азып-тозған үйдің жәй-күйін көріп, жыларман боп қайтатынбыз.
Жасыратыны жоқ, сол Торғайдағы мұражайлар кешенінің басшысы, әріптесім Гүлбану Құлетқызы Сәрсекейге сан рет айтқан да болатынмын.
Биыл ғасыр саңлағы Ахмет Байтұрсынұлының UNESCO деңгейінде аталып жатқан 150 жылдығы тұсында жоғарыда айтылған келеңсіздіктер ескеріледі деген үміттеміз.
Тарихи тұлғаға деген құрметті «еңбектеген баладан еңкейген кәріге дейін» көрсетуге міндеттіміз.
Тұлға туған үйдің келбеті – Ахмет Байтұрсынұлы есімін иеленіп отырған қарасулықтар һәм қоңсы отырған ақкөлдіктер ғана емес, барша Қазақ елінің келбеті деп түсінуіміз керек.
Ахметтей дара да дана тұлғаның үйін қайта салғызуды Үкімет өз қадалағалауына алғаны абзал.
Мәселен, оңтүстіктің тумасы данышпан Әл-Фарабидің Отырар музейінің ауласына салынған үйі; хәкім Абайдың Жидебайдағы қыстауы немесе батыстағы Бекет ата үйі – сол сықылды Ахмет туған кезеңнің нақ көрінісі болуы керек. Сонда ғана кейінгілерге әсері болады. Өткен тарихтан белгі болған үйді көруге келгендер тоқтайтын заманауи үйді сол жәдігердің маңайына салуға болады емес пе?!
«Тас түскен жеріне ауыр» демекші, онсыз көп қиындықтарды басынан өткізген торғайлықтардың етегінен тартып, есін шығара бермей, барымызбен көмектескеніміз жөн.
Ата-бабамыздан қалған нақылға сүйенсек, «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» демекші, күллі қазақстандықтар бір күндік айлығын аударып, Торғайдың Ақкөліне апарар тасжолды және ұлт ұстазының балалық шағы өткен үйді тұрғызып беруге жұмыс істейік!
