Есіл бойында Әз Тәуке ханның ордасының орнын анықтауды мақсат етіп, біз Күйгенжар маңында этноархеологиялық іздестіру жұмыстарын жүргіздік. Есілдің осы Күйгенжар тұсында қазақтың бірнеше мыңжылдық тарихына қатысты толып жатқан ескерткіштер кездеседі. Оның ішінде тас дәуірінің қоныстары мен қару-жарақтары, ерте көшпелілердің жан-жағын орлаған үлкен обалары, қазақтың ірілі-ұсақты қыстаулары мен қорымдары. Әсіресе, қазақтың қазіргі күнге дейін жалғасып келе жатқан қорымдары ашық аспан астындағы бірнеше мыңжылдықтың мұражайы сияқты. Қазақ даласының қай жерінде болса да өзіне дейінгі мәдениеттің ескерткіштерін жатсынбай өзінің қорымы есебінде сақтаған елден айналсаң болмай ма? Ақыр түбінде, Әз Тәуке ханның ордасы Күйгенжардың қорымының ішінен шықты.
Деректерге қарағанда, Әз Тәуке ханның билік құрған уақыты 1680-1715 жылдар. Қазақ халқына Әз Тәуке атымен мәшһүр болған билеушінің туған жылы шамамен 1620 жылдар болса керек. Енді Салқам Жәңгір қайтыс болған 1652 жыл мен Әз Тәуке хан есебінде таныла бастаған 1680 жылдар арасында кім билік етті деген мәселе ашық қалады. Мырза Мұхаммед Әминнiң жазуы бойынша, ХVІІ ғасырдың соңғы ширегінде Тәуке хан Ташкент қаласы мен маңайындағы қалашықтарға иелік жасады және осы қалада 1687 жылы Бұхар ханы Нәдiр Мұхамедтің ұлы Сұбхан Құл ханның елшiлiгiн қабылдаған. Ол елшiлiктi Қошыке би аталық басқарған, оның мақсаты қазақ ханы Тәукемен кездесiп, шекара мәселесін талқылау болды.
Кейбір деректерге қарағанда, сол жылдары Тәукенiң басшылығындағы қазақтар Ташкенттiң батыс алқабында, Зерафшан бойында мекендеген қытай-қыпшақ аталатын жауынгер тайпамен соғыс жағдайында. Деректерде Тәукенiң қытай-қыпшақтарға қарсы екi соғысы туралы айтылады. «Тәуке хан 1694 жылы 20 мың адаммен қытай-қыпшақтардың екi қаласын басып алып, 3 мың адамын қырып салып, бiрталайын тұтқанға алды. Кейiннен ол тұтқындарды қайтарды, ал келесi жылы ол 15 мың адаммен шабуыл жасап, құр, олжасыз оралды» делінеді деректерде. Бұл соғыстар Сырдария бойындағы көне дәуірлерден бері қазақ саудасының көзі болған қалалар үшін Бұхар хандығына қарсы жүргізілгені сөзсіз.
Әрине, қазақ хандарының Түркістан өңірінен алысқа ұзамай қалатын кездері де болса керек. Ол не жаугершілікке, не жұтқа, не қысылтаяң елшілік істеріне байланысты бола ма дейміз. Ондай жағдайда хан ордасы Түркістаннан теріскеге қарай бет алып, Қаратауды жағалай көшіп жүреді. Егер жаз уақытында сырттан келген елшіліктерді, не ірі сауда керуендерін қарсы алу керек болса Кәрізге ақ шаңқан үй тігіп, Бақ жаһанда қарсы алады. Бұл – сонау ерте заманда басталып, ХІХ ғасырдың басына дейін жалғасын тапқан дәстүр.
Әз Тәуке ханның жазғы ордасы Есілдің Күйгенжар ауылынан аса беріп оңға қарай шұғыл бұрылатын жерінде, өзеннің оң жағалауына орналасқан. Қазіргі оқырманға түсінікті болуы үшін орда Күйгенжар ауылы мен Астана-Қарағанды тас жолының арасында десек те болады. Әз Тәукенің жазғы ордасын жағалай орын тепкен қорым соңғы кезде жақсылап, биік қоршалды, енді ескерткішке бәлендей қауіп төнеді деп қорықпасақ та болады.
Әз Тәуке ханның жазғы ордасын жағалай төрт бұрышты биік қорған соғылған. Қорғанның оңтүстік жағы 60 метрдей, солтүстік жағы 40 метр, яғни қорған тік төртбұрыш емес, бір жағының ені аздау. Қорғанның ұзындығы – 100 метр. Бекініс қорғанның сыртынан да, ішінен де терең ор қазылған және ол ор Есілмен арық арқылы жалғасады. Ендеше, Есілден не шығыр арқылы, не атпамен жоғарыға қарай су жіберіліп тұрды деп есептеуге болады. Себебі бекініс-қорған орналасқан жердің деңгейі өзеннен жоғарырақ. Өзен мен бекіністің оңтүстік-батыс мұртының арасы – 50 метрдей.
Әз Тәуке ханның жазғы ордасына кіретін қақпа екеу болған сияқты, оның бірі шығыс жақтан, яғни негізгі дарбаза және екіншісі батыс жақтан қосалқы қақпаның орны көрінеді. Қорғанның ішінде ескілікті саман мен шымнан салынған құрылыстардың орны аңғарылады, бірақ олардың не зират, не қоныс-жай екенін арнайы қазба жұмыстарын жүргізбей тұрып анықтау қиын. Біз Әз Тәуке бекініс-қорғанның ішінде он екі қанат киіз үй тігіп отырды деген жормал ұсынамыз. Бүгінде қорғанның бүкіл периметрі бойынша ХХ ғасырдың басынан бастап салынған зираттар қоршап тұр. Бірнеше құрылыс, соның ішінде христиан бейіттері, қорғанның ішіне де еніп кеткен.
Әз Тәуке ханның жазғы ордасы қауіпсіздік мәселесін жақсы ескеріп салынғаны анық көрінеді. Біріншіден, бекініс-қорғанның іргесі биік көтерілген, бұрыштары қарауыл мұнара сияқты жасалған. Екіншіден, бекініс-қорғанның ішіне де, сыртынан да терең ор қазылған және құрылысшылар оған су жіберуді қамтамасыз еткен. Үшіншіден, жазғы орданы батысынан және оңтүстігінен Есілдің өзені қорғап тұр десек те болады. Жазғы орданың негізгі қақпасы Есілден өтетін қазақтың байырғы өткеліне бағытталған, яғни өзге елмен байланыс осы өткел арқылы жасалғаны сөзсіз. Бұл өткелді жергілікті ел Күйгенжардың өткелі деп атайды. Жазғы орданың шығыс және солтүстік жақтарынан алыстан орағытқан ор кездесе ме, оны анықтау қазіргі уақытта қиын. Бекініс-қорғанның екі жағынан да тас жол өтеді және соған байланысты жер бедері қатты өзгерген.
Күйгенжарда Әз Тәуке хан ордасының болуына қандай дәлелдер бар?
Біріншіден, жазғы жайлауда көшпелі жауынгер елмен бірге болу – Еуразия кеңістігін билеген басшылардың ерте замандардан бергі дәстүрі. Қазақта «хан жайлауы» деген ұғым бекер өмір сүрмесе керек.
Екіншіден, Күйгенжар, Сарыоба, Ақмола арасын Әз Тәукенің ұлы, 1729-1737 жылдар қазақтың үлкен ханы болған Сәмеке ханның тұқымдары мекендеді. Ақмола дуаны 1832 жылы ашылғанда алғашқы аға сұлтан болған да Сәмеке немересі Қоңырқұлжа сұлтан.
Үшіншіден, Күйгенжар – Әз Тәукеге аталық болған Барқы батырдың қонысы. Шежіре деректерінде Күйгенжар өткелін «Алтай-Қарпық» өткелі деп те атайды. Аталық Барқы батыр Алтай руының Сайдалы тармағынан шыққан белгілі ел басыларының бірі, оның тұқым-жұрағаттары әлі де Күйгенжар маңында қоныстанған.
Өкініштісі, біз Тәуке хан заманына қатысты деректермен жақында ғана танысып, ғылыми тәпсірге жаңа кірістік. Бір анығы, ханның Есіл бойындағы Күйгенжар сияқты шүйгін жерде алтай руының шыққан аталықтармен бірге жаз жайлайтыны. Қазақтың үлкен тағына Қайып Әз Тәуке қайтыс болған соң 1715 жылдан 1718 жылға дейiн иелік жасады. Үлкен орданың ханы ретiнде мемлекет басқарып, халықаралық қатынастарға белсене қатысты. Қайып ханның Уфаға, Қазанға, Тобылға жiберген елшiлiктерi оның Тәуке ханнан кейiнгi өкiлеттiгiн мақұлдатуға бағытталған. Қайып бiрнеше рет батысқа қарай екпінді жылжи бастаған Жоңғарияға қарсылық жасауға тырысты, бiрақ барлық қимылы кері нәтижемен аяқталды. Қайып ханның ең ауыр жеңілісі – Аягөз өңiрiндегi 1717 жылғы оқиға. Қайыптың беделін түсірген, елдің берекесін кетірген екінші соққы Арыс, Бөген, Шаян өзендерiндегi 1718 жылдардағы ұрыстарда берілді. Қазан губернаторы Салтыковқа жазған хатында Қайып хан: «Қалмақтар екi рет ұлысымызды талқандады», – деп жазады. Осы ұтылыстардан соң ол ру басшыларының арасында өз беделiнен айырылды, ел бытырап жан-жаққа қарай көше бастады. Қазақтың жауынгер тайпаларының бір бөлігі бұрынғы жаз жайлауы Сарыарқа жеріне келіп қыстай бастағаны осы уақыт.
Жаугершілік заман «Ақтабан шұбырынды-Алқакөл сұламамен» жалғасты. Қазақтың үш жүзінің бір тудың астында атой салған, жаугершілік арасында бейбіт күн кешкен, Түркістанды қыстап, Есілді жайлаған Әз Тәуке заманы ертегі-аңызға айнала бастады, ол заманның ескерткіштері де көңілден өшіп, көзден таса болды.
Жамбыл АРТЫҚБАЕВ, тарих ғылымдарының докторы, профессор