Сәрсенбінің сәтінде Мәдениет және спорт министрлігі Геральдикалық зерттеулер орталығының және «Тұғырыл хан – Оң хан» корпоративтік қорының бірлесіп ұйымдастыруымен Қарағанды облысының Қарқаралы ауданында «Елдіктің нышаны – ерліктің белгісі» атты мемлекеттік рәміздерді ұлықтауға арналған баспасөз туры өтті. Экспедиция құрамында мемлекеттік Елтаңбаның авторы Жандарбек Мәлібекұлы, Геральдикалық зерттеулер орталығының директоры Асылбек Байжұмаұлы, «Тұғырыл хан – Оң хан» корпоративтік қорының төраға орынбасары Нұржан Игібаев, орталықтың басқа да мамандары мен ғалымдар, журналистер болды.Атыңнан айналайын...
Жалпы аумағы 3,5 млн гектарды алып жатқан Қарқаралы ауданының тарихы бәзбіреулер айтып жүргендей, Ресей империясының әскери бекінісі ретінде қаланың іргесі қаланған 1824 жылы емес, кем дегенде 2-2,5 мың жылдан бері жалғасқан. Оған осы өлкені мекендеген ежелгі түркі тектес тайпалардың көне қоныстары куә. Сондай-ақ археолог Әлкей Марғұланның археологиялық қазба жұмыстары бұл жерлерде қарлық, қыпшақ, оғыз тайпалық бірлестігі темір кенін өндіргенін растады. Түгін тартсаң, майы шығатын бай өңірде темірден басқа алтын, мыс сияқты түрлі кен қоры мол. Осыған байланысты қазақтың маңдайына біткен біртуар ғалым Қаныш Сәтбаев: «Алтайдан Қарпатқа дейінгі ұлан-ғайыр өлкеде Қарқаралы топырағындай қасиетті, киелі жер жоқ» деген болатын.
Қала іргесіндегі Кент тауларының Талды қорымынан табылған «Алтын адам» жәдігері де – көне сақ, ғұн тайпаларының дәуірлеу кезеңінің белгісі. Кент, Алат, Талды қоныстары жарты әлемді жаулаған ұлы бабаларымыздың құтты мекені болғаны – тарихи айғақ. Аудан аумағында мұндай қорым саны 400-ден асады. Оның ішінде ғалымдардың аяғы жетпеген, әлі зерттелмеген таңбалы тастар мен тылсым қоныстар көп.
Сондай-ақ Қарқаралы ертеден Орталық Азия мен Қытайдан Сібірге баратын керуен жолының торабы ретінде маңызды сауда, кәсіпшілік және мәдени-ағарту орнына айналды. Қаланың солтүстігіндегі Қарасор көлінің жағасында 1848 жылдан 1930 жылға дейін Қоянды жәрмеңкесі өтіп тұрды. Жәрмеңке кезінде 1905 жылы патшалық Ресейге талап қойған атақты Қарқаралы петициясы жазылды. Мұнда талантты әншілер мен әртістер (Ә.Қашаубаев, И.Байзақов, Ж.Шанин, Қ.Қуанышбаев, М.Уәлиева ) өнер көрсетіп, Қажымұқан Мұңайтпасов белдесуге шыққан. Абайдың әкесі Құнанбай қажы қалада 1852 жылы көктөбелі күмбезді мешіт салдырған.
Арнайы экспедицияны Қарқаралы ауданының әкімі Ерлан Құсайын қарсы алып, ежелгі елдік дәстүрмен қошемет көрсетті.
– Бүгінгі кездесудің мәні мен маңызы зор,– деп сөзін бастады аудан әкімі. – Арқа өңіріндегі санаулы ғана байырғы қалалардың бірі болған Қарқаралы тек әсем табиғатымен ерекшеленбейді, ол – ұлт руханиятының да бесігі. Орталық Қазақстан бойынша ең алғашқы білім орталықтары осында ашылған. ХІХ-ХХ ғасырларда қазақ үшін тағдыршешті зор саяси оқиғалар өткен, ұлтымыздың беткеұстар игі жақсыларының, Алаш ардақтыларының ізі қалған қасиетті мекен. Олардың ішінде Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Әлімхан Ермеков, Жақып Ақбаев, Нығмет Нұрмақовтың және тағы басқалардың есімін атай кеткен жөн.
Бұл жерде басы бұғалыққа сыймай кеткен өр Мәди, қазақ поэзиясында Абай мен Мағжаннан кейін үлкен жаңалық болып келген құбылыс, өзінше айтатын болсақ, «от бүркіп, шоқ шайнаған» дауылпаз ақын Қасым, жезтаңдай әнші Жүсіпбек Елебеков, Кеңестер Одағының батыры Мартбек Мамыраев, Нүркен Әбдіров, қазақтың тұңғыш ғарышкері Тоқтар Әубәкіров сынды тұлғалар туып-өскен. Кешегі қарадан шығып «хан» болған Құнанбайдың, бала Абайдың осы Қарқаралы көшесінде алшаң басып жүргенін көзімізге елестетуге болады, – деп Ерлан Бейсембайұлы өңірдің арғы-бергі тарихына аз-маз шолу жасады.
Аудан басшысы осыдан кейін мемлекеттік Елтаңбаның авторы, Еуразия ұлттық университетінің профессоры Жандарбек Мәлібекұлының иығына шапан жапты.
– Қасиетті тарихымызды ештеңемен салыстыруға болмайды, ол – халқымыздың баға жетпес рухани байлығы. Қазақстанның Елтаңбасын жасаған кезде мен осы балбал тастарды, таңбалы тастарды тереңірек зерттедім. Елтаңбада ежелгі тарихтың ізі де, бабалар сабақтастығы да, сондай-ақ болашақтың болмысы да түгел қамтылған. Өйткені жас ұрпақты Отанды, елді сүюге тәрбиелеуде мемлекеттік рәміздердің орны ерекше, осыны жадымызда сақтағанымыз жөн,– дейді Ж.Мәлібекұлы.
Ал Геральдикалық зерттеулер орталығының директоры Асылбек Байжұмаұлының айтуынша, еліміздің әр тасының астында тұнып жатқан тарих бар, солардың сырын ашып, халыққа жеткізу маңызды.
– Бұл экспедицияның мақсаты – мемлекеттік рәміздер мен геральдикалық белгілерді насихаттау және оларды қолданудың нормативтік-құқықтық жүйесін бақылау, жас ғалымдарды, журналистерді қазақ геральдикасының арғы-бергі тарихына назар аударту. Сонымен қатар жергілікті басқару органдарының қызметкерлерімен мемлекеттік рәміздерді пайдалану тәртібі және өңір тұрғындарының ұлттық құндылықтарға деген құрметін қалыптастыру бағытында кездесу өткіземіз. Қарқаралы өңіріндегі көнеден қалған тарихи ескерткіштер VІ-VІІІ ғасырлардағы түрік қағандығы мен VІІІ-ХІІІ ғасырлардағы қыпшақ заманында жасалған,– деді Геральдикалық зерттеулер орталығының директоры Асылбек Байжұмаұлы.
Көне қорымдардың айтары көп
Түс ауа баспасөз турына қатысушылар Құнанбай қажы мешітінде болып, аруақтарға дұға бағыштады. Ауданды аралатып, өңірдегі тарихи ескерткіштерге жол бастап жүрген әкімнің орынбасары, өлкетанушы Сайлау Әбиұлы бізге талай тың деректің сырын ашты.
– Екі ғасырдың куәсі болған Құнанбай қажы мешітінің көрмегені жоқ. Кеңес үкіметінің тұсында ол мектеп те, дүкен де, қойма да болды. Ел есін жинап, еркіндік алған 90-жылдары ауыл халқының күшімен мешіт қайта жөнделіп, жаңғыртылып, қалпына келтірілді. Қазір Алланың үйі ретінде жұмыс істеп тұр, – дейді Сайлау Әбиұлы.
Әкімнің орынбасары Құнанбай қажының мешітті дөңестеу, тастақтау жерге салдырып, көрегендік көрсеткенін атап өтті. Өйткені сол уақыттарда тастан салынған талай ғимарат уақыттың және табиғи факторлардың әсеріне төтеп бере алмай, жойылып кеткенде ағаштан салынған мешіттің әлі күнге мұрты бұзылмай сау келе жатқаны, осы көрегендіктің арқасы дейді ол.
Ал аудандық тарихи өлкетану музейінде біз балбал тастардың, ерте темір дәуірінде адамдар пайдаланған заттардың, жоңғар шапқыншылығы кезеңдеріндегі батырлар сауыттарының, қылыштарының, ежелгі теңгелер мен тиындардың, тіпті патшалық замандағы қазынашылық бөлімінің ақша сақтаған зіл темірден жасалған сейфі мен Қоянды жәрмеңкесіне ақша тасыған сегіз құлақты сандықтың да сырына қанықтық.
Экспедиция мүшелері сондай-ақ Қарқаралыдан 17 шақырым жерде Қарағанды бағытында жол бойында жатқан көне қорғандарда (Қызыл мола қыстағы), М.Мамыраев ауылдық округі бағытында қаладан 20 шақырым жерде Шүнгілтай қыстағы жанындағы Балбалтас тарихи орындарында болды.
– «Кім екеніңді білгің келсе, тарихыңды таны» деген сөз бар. Асылық айтты демеңдер, адамзат пайда болғаннан бері осы Қарқаралы өңірін адам баласы мекен еткен. Оған осы өңірде әр бұрышында шашылып жатқан көне қорымдар дәлел.
Мына жерді өткенде ғана тауып алдым, оның ең үлкені – «мұртты қорым». Ғалымдармен сұхбаттасу барысында бұл жердегі қорымдардың үш дәуірге тиесілі екенін, яғни ерте темір, орта ғасыр, қола дәуірінен қалған құнды жәдігерлер екеніне көзім жетті. Бұл жерлерді басқа емес, өз бабаларымыз мекендеген, яғни бәріміз бүгін қазақ деп аталатын бір халықтың ұрпағымыз. Осы тарихи шындықты дәлелдей түсу үшін бұл қорымдарға зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет, – деді Қарқаралы ауданы әкімнің орынбасары Сайлау Әбиұлы.
Бір қуаныштысы, әлі адамның қолы тимеген, үстіне жабылған тақта тастары орнынан қозғалмаған қорымдар да кездеседі. Ал суыр қазып тастаған енді біреуінен құмыраның сынған бөлігі мен садақтың ұшы шыққан. Шүнгілтай қыстауының маңайында көз жетер жерде бойына беймәлім сыр жасырған мұндай қорым көп. Ашық аспан астындағы осы табиғи мұражайдың іздеушісі болса, ғасырлар қойнауында жатқан бабалар сырына одан бетер қаныға түсер едік. Мүмкін, қазақ тарихына қатысты бұрын-соңды білмеген тың деректерге де тап болармыз. Ең бастысы, мемлекет тарапынан немесе қызығушылық танытқан жекеменшік ұйымдар тарапынан оны зерттеуге назар аударылуы тиіс. Ал әзірге белгілісі, Геральдикалық зерттеулер орталығы насихаттау бөлімі басшысы Жарқынбек Жұмаділұлы «Елдіктің нышаны – ерліктің белгісі» атты осындай экспедиция жақын күндері Баянауыл өңіріне сапарға шығуды ойластырып отырғанын мәлімдеді. Яғни, жаңа экспедициядан бабалар тарихына қатысты жақсы жаңалықтарды күте беріңіздер!
Ал Геральдикалық зерттеулер орталығының директоры Асылбек Байжұмаұлының айтуынша, еліміздің әр тасының астында тұнып жатқан тарих бар, солардың сырын ашып, халыққа жеткізу маңызды.
– Бұл экспедицияның мақсаты – мемлекеттік рәміздер мен геральдикалық белгілерді насихаттау және оларды қолданудың нормативтік-құқықтық жүйесін бақылау, жас ғалымдарды, журналистерді қазақ геральдикасының арғы-бергі тарихына назар аударту. Сонымен қатар жергілікті басқару органдарының қызметкерлерімен мемлекеттік рәміздерді пайдалану тәртібі және өңір тұрғындарының ұлттық құндылықтарға деген құрметін қалыптастыру бағытында кездесу өткіземіз. Қарқаралы өңіріндегі көнеден қалған тарихи ескерткіштер VІ-VІІІ ғасырлардағы түрік қағандығы мен VІІІ-ХІІІ ғасырлардағы қыпшақ заманында жасалған,– деді Геральдикалық зерттеулер орталығының директоры Асылбек Байжұмаұлы.
Көне қорымдардың айтары көп
Түс ауа баспасөз турына қатысушылар Құнанбай қажы мешітінде болып, аруақтарға дұға бағыштады. Ауданды аралатып, өңірдегі тарихи ескерткіштерге жол бастап жүрген әкімнің орынбасары, өлкетанушы Сайлау Әбиұлы бізге талай тың деректің сырын ашты.
– Екі ғасырдың куәсі болған Құнанбай қажы мешітінің көрмегені жоқ. Кеңес үкіметінің тұсында ол мектеп те, дүкен де, қойма да болды. Ел есін жинап, еркіндік алған 90-жылдары ауыл халқының күшімен мешіт қайта жөнделіп, жаңғыртылып, қалпына келтірілді. Қазір Алланың үйі ретінде жұмыс істеп тұр, – дейді Сайлау Әбиұлы.
Әкімнің орынбасары Құнанбай қажының мешітті дөңестеу, тастақтау жерге салдырып, көрегендік көрсеткенін атап өтті. Өйткені сол уақыттарда тастан салынған талай ғимарат уақыттың және табиғи факторлардың әсеріне төтеп бере алмай, жойылып кеткенде ағаштан салынған мешіттің әлі күнге мұрты бұзылмай сау келе жатқаны, осы көрегендіктің арқасы дейді ол.
Ал аудандық тарихи өлкетану музейінде біз балбал тастардың, ерте темір дәуірінде адамдар пайдаланған заттардың, жоңғар шапқыншылығы кезеңдеріндегі батырлар сауыттарының, қылыштарының, ежелгі теңгелер мен тиындардың, тіпті патшалық замандағы қазынашылық бөлімінің ақша сақтаған зіл темірден жасалған сейфі мен Қоянды жәрмеңкесіне ақша тасыған сегіз құлақты сандықтың да сырына қанықтық.
Экспедиция мүшелері сондай-ақ Қарқаралыдан 17 шақырым жерде Қарағанды бағытында жол бойында жатқан көне қорғандарда (Қызыл мола қыстағы), М.Мамыраев ауылдық округі бағытында қаладан 20 шақырым жерде Шүнгілтай қыстағы жанындағы Балбалтас тарихи орындарында болды.
– «Кім екеніңді білгің келсе, тарихыңды таны» деген сөз бар. Асылық айтты демеңдер, адамзат пайда болғаннан бері осы Қарқаралы өңірін адам баласы мекен еткен. Оған осы өңірде әр бұрышында шашылып жатқан көне қорымдар дәлел.
Мына жерді өткенде ғана тауып алдым, оның ең үлкені – «мұртты қорым». Ғалымдармен сұхбаттасу барысында бұл жердегі қорымдардың үш дәуірге тиесілі екенін, яғни ерте темір, орта ғасыр, қола дәуірінен қалған құнды жәдігерлер екеніне көзім жетті. Бұл жерлерді басқа емес, өз бабаларымыз мекендеген, яғни бәріміз бүгін қазақ деп аталатын бір халықтың ұрпағымыз. Осы тарихи шындықты дәлелдей түсу үшін бұл қорымдарға зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет, – деді Қарқаралы ауданы әкімнің орынбасары Сайлау Әбиұлы.
Бір қуаныштысы, әлі адамның қолы тимеген, үстіне жабылған тақта тастары орнынан қозғалмаған қорымдар да кездеседі. Ал суыр қазып тастаған енді біреуінен құмыраның сынған бөлігі мен садақтың ұшы шыққан. Шүнгілтай қыстауының маңайында көз жетер жерде бойына беймәлім сыр жасырған мұндай қорым көп. Ашық аспан астындағы осы табиғи мұражайдың іздеушісі болса, ғасырлар қойнауында жатқан бабалар сырына одан бетер қаныға түсер едік. Мүмкін, қазақ тарихына қатысты бұрын-соңды білмеген тың деректерге де тап болармыз. Ең бастысы, мемлекет тарапынан немесе қызығушылық танытқан жекеменшік ұйымдар тарапынан оны зерттеуге назар аударылуы тиіс. Ал әзірге белгілісі, Геральдикалық зерттеулер орталығы насихаттау бөлімі басшысы Жарқынбек Жұмаділұлы «Елдіктің нышаны – ерліктің белгісі» атты осындай экспедиция жақын күндері Баянауыл өңіріне сапарға шығуды ойластырып отырғанын мәлімдеді. Яғни, жаңа экспедициядан бабалар тарихына қатысты жақсы жаңалықтарды күте беріңіздер!
