«Амангелдінің» сценарийін екеуі жазған
– Әйгілі «Бесеудің хаты» үшін Мансұр Ғатаулин өлім жазасына кесілді. Оның үстіне «Бейімбет жау болса, мен де жаумын» деп тайсалмай айтқаны тағы бар. Мұның бәрі қаламгердің қуғындалуына, тұтқындалуына «таптырмас» себептер еді. Алайда, Ғабеңді осы бір қуғын-сүргін жылдарында сақтап қалған не нәрсе? – «Бесеудің хатын» жазған – бес адам. Олардың аты-жөндері белгілі. Олар хатты алғашында Сталинге жазбақшы болған. Кейін оны өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы Голощекинге жібереді. Осы бесеудің ішінде барлығы бірдей жазаға тартылды. Оның арасында екеуі 1937-38 жылғы репрессияның құрбаны болса, қалған үшеуінің де тағдыры оңай болған жоқ. Ғабең де қиындықты бір кісідей тартты. Ол өлкелік партия комитетіндегі жұмысынан шығарылды. Одан кейін партиядан қуылды. – Бұл – 1938 жылы болған жағдай. Ол заманда партиядан шығу деген коммунист адам үшін ең үлкен жазаның бірі еді. Партиядан шыққан соң немен айналысқан? – Рас айтасың, ол кезеңде партиядан шығу – ең үлкен жазаның бірі болды. Партияда жоқ адамды еш жерге жұмысқа алмайды. Ғабең де он жеті жылдай үйде отырып қалған. Жұмыстан кеткен соң да бірнеше рет «партияға қайта кіру» туралы арыз жазған. 1955 жылға дейін оның арызын қабылдаған жоқ. 17 жыл бойы тек таза шығармашылықпен айналысты. Оған дейін ол кісіні ешқандай қызметке қоймаған. 1956 жылдан бастап ғана қызметке араласа бастады. Кейін Жазушылар одағын, «Ара-Шмель» журналын басқарды. Қазақ ССР жоғарғы кеңесінің депутаты болғаны өз алдына, төрағасына дейін көтерілді. – «Қаламгерді қуғын-сүргін заманда сақтап қалған – «Амангелді» фильмі» деген де пікірлер айтылады. Бұл қаншалықты шындыққа жанасады? – «Амангелді» фильмінің тарихы өте күрделі болған. Оның сценарийін Бейімбет Майлин мен Ғабит Мүсірепов екеуі бірігіп жазған. Фильм түсіріліп бастағаннан кейін оған Иванов дейтін үшінші авторды қосады. Ол орысша нұсқасын түзеуге, кейбір сценарлық жазбаларды өңдеуге қатысқан. Негізгі авторы екеуі болатын. Өмірдің кейде өте қызық сый ұсынатыны бар ғой. 1938 жылы фильм алғаш жарыққа шыққалы жатқанында Бейімбет Майлин «Халық жауы» болып ұсталып, атылып кетеді. Мүсірепов те партиядан шығарылып, жұмыстан қуылады. Фильмде Мүсірепов пен Ивановтың аты көрсетілсе де, одақтық баспасөздерде «Амангелді» фильміне қатысты «қазақ-совет фильмі жарық көрді, оның авторы – Иванов» деп жазылған екен. Сөйтіп екеуінің де аты елеусіз қалған. Майлин ақталғаннан кейін ғана фильмді «Қазақфильм» «Ленфильмнен» сұратып алып, қайта көшіріп, тарихи шындықты қалпына келтіреді. Оның авторы ретінде Мүсірепов пен Майлиннің аты қатар жазылады. Ал тарихта ең алғашқы дыбысталған фильм ретінде «Амангелді» айтылатыны жасырын емес.«Бейімбеттің адалдығына сенгем»
– Ғалым Тоқтар Бейісқұлов Майлин туралы жазбаларының бірінде Ғабеңнің әйгілі сөзінен кейін оның да басына қара бұлт үйірілгенін айтады. Одан кейін Ғабең Мәскеуге кетеді. Сөйтіп жасырынып қалғанының арқасында аман қалды дейді. – Бейімбетті көп зерттеген адамның бірі – Тоқтар Бейісқұлов. Ғалымның бұл сөзінің ақиқаты бар. Өйткені басына қауіп төнген кезде Ғабең бойтасалауға еріксіз мәжбүр болады. Жазушылар одағының партия жиналысында: «Бейімбет жау болса, мен де жаумын» деп айтқаны да рас. Бұл – Ғабеңнің басын бәйгеге тігіп тұрып айтқан сөзі. Кейінірек бұл туралы: «Мен мұны қазір мақтангерлікпен айтып отырғам жоқ. Расында, сол кезде Бейімбеттің адалдығына сенгем. Оның халыққа қарсы болатындай ешқандай харекетін көрген жоқпын. Ол нағыз адал, шыншыл жан болды» деп жазады. – «Партиядан шыққан соң, 1956 жылға дейін шығармашылықпен айналысып жүрді» дейсіз. Заманның беті бері қарағаннан кейін Бейімбеттің отбасының бірігуіне, балаларының қайта қауышуына көмектесе алды ма? Жалпы ұстаз тұтқан жанның отбасына қалай жәрдемдесті? – Бейімбет Майлиннің әйелі Гүлжамал апай да «Халық жауының» әйелі деп сотталып, балалары жан-жаққа шашырап кетті. Кейін 12 жастағы үлкен қызы Рәзия анасын іздеп Алжирге барады. Іні-сіңлілерін түгел жинауға Рәзияның еңбегі көп. Ол заманда бір-біріне ашық көмек беру қиын. Соған қарамастан, Ғабең де, Сәбең де Бейімбеттің отбасына қарайласып, қолдан келген көмектерін аямаған. – Ғабең Майлинді ұстаз тұтты. Ол кісінің Аймауытовқа көзқарасы қалай болды? – Мұқанов өзінің өмір-дерекке толы «Өмір мектебі» атты шығармасында «Мүсіреповтің ұстазы Жүсіпбек Аймауытов болатын» деп жазады. Шынында, Мүсірепов өзінің жазу стилінде Жүсіпбектен көп үйренген. Кейбір сөзді ойнатуда, құбылтуда Аймауытовтағы тіл қолданысын пайдаланған. Ғалымдарымыздың да зерттеу еңбектерінде бұл туралы ашық айтылады. Жазушы болғаннан кейін біреудің жазғанын сол қалпында қайталамайды ғой. Аймауытовтың өз мектебі бар. Қазақ көркем прозасында өзіндік биігі бар жазушы. Кеңес дәуірінде аты аталмай қалса, ол –идеологияның кесірі. Бірақ Мүсірепов Аймауытов бағытын, шығарма көркем жазылу керек дейтін принципіне адалдық танытты. Бұл оның шығармаларынан да анық байқалады. Сәбең: «Жүсіпбекке елітіп, үйреніп жүрген кезінде Ғабит те қарындашты жиі ұштап қойып отырып жазғанды жақсы көретін» дейді. Жүсіпбектің әйелі ылғи қарындаш ұштап отырады екен. Өйткені күйеуі жазу жазған кезде бөгеліп қалмауы керек. Сол әдіс Ғабеңе де жұқса керек. Музейде «Жат қолында» дейтін романының қолжазбасы сақтаулы тұр. Сол қолжазба қарындашпен жазылған. Ғабеңнің тағы бір артықшылығы, шығарманы қайта-қайта көшіріп жазу мүлдем болмаған. – Қадыр Мырза Әлінің «37-нің қуғын-сүргінін көрген ақын-жазушылардың дені күнделік жазбаған» деп айтқаны бар еді. Ғабеңнің ерте кезде жазған күнделіктері бар ма? – Ғабеңнің күнделіктері бар. Ол қойын дәптерінің бірін: «осыдан былай күнделік жазып жүрмесем болмайды екен, өйткені ұмытшақтық қоюланып келеді» деп бастайды. – Бұл қай кезең еді? – 70-тен асқаннан кейін бастағаны рас. Оған дейін өзің айтқандай, ол заманда күнделік жазып, шындығын ашық айтып отыратын болса, оның бір сөзі, сөйлемі үшін де қуғындалып кетер еді. Сондықтан да олар күнделіктер мен хаттарға өте сақ қараған. Жойып, жыртып тастап отырған. Ал бірақ Шәкәрімнің хатын Сәбең өмір бойы сақтап келген. 1958 жылы Мұхтар Әуезов атындағы әдебиет және зерттеу институтында Шәкәрімді ақтау жөнінде талқылау жиыны болып жатқан тұста Сәбең: «Менде Шәкәрімнің хаты бар» деген кезде жұрт шалқасынан түсіпті. Шәкәрімнің хатын Сәбит Мұқанов сақтап жүр деп ешкім ойламаған. Ол хат қазір Орталық мұрағатта тұр. Шәкәрімнің өз қолтаңбасы сақталған жалғыз құнды дүние болып қалды.Классиканы жоққа шығаруға болмайды
– Мүсіреповтің көп шығармасы кеңес дәуірінде жазылды. Кеңестік цензура деген тағы бар. Мәселен «Ақан сері – Ақтоқты» пьесасы – классикалық дүние. Бірақ сол пьесадағы Науан хазіреттің бейнесін Ғабең заманына лайықтап жазғаны белгілі. Қазір заман өзгерді, уақыт басқа. Хазіретті ақтау үшін «Ақан сері – Ақтоқты» пьесасынан бас тарта аламыз ба? – Әрине, бір образ үшін драматургиядағы классикалық дүниемізді, Шекспирлік деңгейде жазылған шығарманы жоққа шығаруға болмайды. Бұл жөнінде Науан хазіреттің ұрпақтары реніш білдіріп, «пьеса қойылмасын» дегенге де барды. Тіпті ашық хат жазып, Мәдениет министрлігіне де жіберген. Министрлік осыған байланысты актер-режиссерлерді шақырып, арнайы талқылау өткізеді. Асанәлі Әшімов бастаған актерлер «бұл спектакль – классикалық шығарма, оны жоққа шығаруға болмайды» деген тұжырымдарын айтыпты. Егер сол шығармада Науанның аты аталмаса, тек қана хазірет деп алынған образ болса, ешқандай пікір тумас па еді деп ойлайсың. Науан хазірет тарихи тұлға болғандықтан, осындай қарама-қайшылықтардың тууы орынды. Ғабең өмір сүрген заман басқа еді. Тіпті «Абай жолы» роман-эпопеясындағы Құнанбайдың образын алайықшы. Абайды өткізу үшін Әуезов Құнанбайдың толық образын аша алмай қалды. Қатал әке, озбыр ел билеуші деген бағытқа бұрылып кетті. – Ғабит Мүсірепов дегенде ойға не оралады? – Ғабит Мүсірепов дегенде оның кесек-кесек шығармаларын еске аламыз. «Оянған өлке», «Жат қолында», «Қазақ солдаты», «Ұлпан»... Осының бәрі де әдебиетімізге олжа салған дүниелер. Ал одан өзге Ғабеңнің әңгімелері бар емес пе? Көп жұрт Бейімбеттің, Ғабиттің әңгімелерін оқып өсті. Соның арқасында Майлин, Мүсірепов мектебінен шықтық дейтіндердің де санаты көп. – Мүсіреповтер әулетінде Ғабең шығармаларына ие болып отырған, әдебиетке адалдық танытатын ұрпағы бар ма? – Ғабеңнің алты қызы болды. Хұсни апамыздан туған төрт қызы да қазір дүниеден озып кетті. Тұңғыш қызы Энгелина 1927 жылы дүниеге келген. Энгелина Мүсірепова Мүсірепов музейін ашқан, соның алғашқы жетекшілерінің бірі болды. Музейдегі экспонаттардың жасақталуына да көп еңбек сіңірген. Қыздарынан ұрпақтары бар. Олардың ішінде жазушылық жолды, Ғабеңнің жолын ұстанғандары әзірге жоқ. Ғабең сияқты қазақ сөзінің майын тамызып жазатын жазушы шыға ма, шықпай ма, білмеймін. Олардың бәрі де орысша оқып, орысша тәрбиеленген... – Биыл – Ғабит Мүсіреповтің туғанына 120 жыл. Қандай іс-шаралар атқарылып жатыр? – Бұрынғыдай аста-төк той өтіп жатқан жоқ. Солтүстік Қазақстандағы Манаш Қозыбаев атындағы университет онлайн-конференция ұйымдастырды. Оған жан-жақтан ғалымдар қатысты. Мұхтар Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты дөңгелек үстел өткізді. Музейде де әдеби бөлімнің экспозициясы жаңарды. Жаңадан шағын кинозал ашылып, онда «Амангелдіден» бастап, «Қыз Жібек», «Тарғыл қауын» көрсетіледі. Одан бөлек ол кинозалдан Сергей Әзімовтің «Классиктің кеш оянған махаббаты» атты фильмін көруге болады.