Жыл өткен сайын елімізде су тапшылығы сезіліп, саланың олқылығы көрініп жатыр. Инвестиция көлемі аз, инфрақұрылым тозғаны шындық. Таяуда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Жолдауында бұл мәселені ескерусіз қалдырмады. Президент ұлттық қауіпсіздік жайымен тікелей байланысты саланы дамытуға бағытталған тапсырмалар беріп, проблеманың күрделеніп бара жатқанын ескерткен болатын. Осыған орай, біз су саласының мәселелерін жан-жақты сараптап көрдік.Ауызсу қоры аздық етпейді
Ең алдымен, Жолдауда су саласын дамытудың үш жылдық жобасын әзірлеу қажет екені айтылды. Себебі сырттан келетін су жыл сайын азайып барады. Ал елде бар судың 40 пайызы құмға сіңуде. Осы жайларға тоқталған Президент инфрақұрылымның тозғанын сынға алды.
«Ел экономикасын тұрақты дамытуға су тапшылығы қатты кедергі болып отыр. Қазір бұл ұлттық қауіпсіздік мәселесіне айналды. Сырттан келетін су азайып барады. Сол судың өзін тиімсіз пайдалану жағдайды одан әрі ушықтырып отыр», – деді Қ.Тоқаев.
«Су қоймаларын сала беру адамдардың табиғи процеске жағаласуын көрсетеді. Су қоймасындағы температураның тік стратификациясына барлық өзен-көлдердің экожүйесі жаңылысады. Көктемдегі су тасқыны жылдық ағынның 80 пайызын құрайды. Ол ағын экожүйелерді сақтап отырады. Біз оны су қоймалары арқылы тежейміз. Енді өзен-көлдердің тартылуына әсер еттік. Сосын келіп кей аймақтарда табиғи үрдіс бұзылып, су тапшылығы пайда болды. Түбегейлі жою керек демеспіз, су қоймалары көбейсе, көрші елдерге тәуелді су тапшылығын жоярмыз. Дегенмен өзен-көлдердің экожүйесін толық бұзамыз. Оның үстіне, біздегі әдіс-тәсілдердің Кеңес кезеңінен аса бір ерекшелігі жоқ, ескірген. Кеңес заманында табиғатты қорғау заңдарына қайшы, судың ағынын қатты тежеу болды. Сосын халықты бұрын су басқан жерлерге орналастыра берді. Ата-бабаларымыз ертеде бұрын су басқан аймақтарға көшпеген. Себебі ол жерді түбі су қайта шайып өтерін білген. Сондықтан гидрология саласындағы адамдар табиғаттың өз заңы бар екенін ұмытпағаны жөн», – дейді Мәлік Бөрлібаев.
Кеңес көңіл аударар жайт көп
Енді Үкімет жанындағы Су кеңесіне жауапкершілік пен жүктеме артпақ. Өйткені кеңес анықтауы тиіс дүние өте көп. Мәселен, біз жоғарыда жерасты суларын сөз еттік. Оған қатысты заңның олқылығы көп. «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану» кодексінен жерасты сулары мүлдем алынып тасталған. Бұл аз ба, су шаруашылығына жауапты мекемелер кімге бағынарын білмейді, яғни ешкімде жауапкершілік жоқ. Саланы министрліктерге, облыс әкімдіктеріне, комитеттерге бөліп тастаған. Сондықтан әуелі мәселенің заңнамалық жағы қолға алынғаны жөн секілді. Бір-біріне қайшы заңдарды Әділет министрлігі бір жүйеге келтірмесе, жер қойнауын пайдаланушылардың әрекеттерін заң аясында шектеу қиынған соға бермек. Барлық су ресурстары бір мекемеге біріктірілгенде ғана жауапкершілік болады. Бұл тұста суды пайдалануды бақылау схемасы да жасалу керек. Елімізде қанша мекеме қандай мөлшерде су алатыны жайлы нақты ақпар жоқ. Елімізде қуаты тәулігіне 50 текше метрге дейінгі су беретін скважиналарды бұрғылау үшін арнайы рұқсат алудың қажеті де жоқ. Қараңыз, 1 текше метр – 1 мың литр су. Тәулігіне 50 мың литр су алатын нысандарды кез келген адам оңай сала береді. Осыдан кейін су үнемдеу жайлы айту қаншалықты орынды? Бұл кемшіліктердің бәрін түзеу үшін салаға жаңа технологиялар енгізілуі керек. Ал қазір ондай технологияның енгізілгенін көріп отырған жоқпыз. Ауыл шаруашылығында тамшылатып суару технологиясын енгіземіз деп әлек болғалы 20 жылдан асты. Суды көп мөлшерде пайдаланатын мекемелерде, кәсіпорындарда, жылу-электр орталықтарында суды қайта пайдалану технологиясы жоқ. Аймақтарда гидрологиялық посттары мүлде құрылмаған.
Рас, республикада жерасты су көздері көп. Олардың ең ірілері Қызылорданың солтүстік-шығысында, Атырау облысында орналасқан. Балқаш көлінің аумағында да жерастында термоминералды сулардың үлкен қоры бар. Құндылығы жағынан бұлардан кем түспейтін өзге де су көздері көп. Экология министрлігінің Геология комитеті су құдықтарының қайда апаратынын, қалай жұмыс істейтінін, қанша су айдайтынын анықтап, есепке алумен айналысып жатқанын жиі айтады. Бірақ нақты нәтиже туралы жаңалық жоқ. Ұңғымалардың саны жайлы деректен бейхабармыз. Шетелдерде тасқын мен еріген судан бастап, тау жоталарында су қоймаларын құру қолға алынған. Израиль, Аустралия, Кипр, Ұлыбритания сияқты елдер жаңбыр суын да кәдеге жаратып отыр. Осылайша, республикадағы су ресурстарының қорлары туралы нақты ақпараттың жоқтығының кесірінен проблемаға ұрындық. Енді Үкімет пен Су кеңесі мәселеге зер салып, шешу жолдарын дереу қарастырғаны абзал.
© коллаж: Елдар Қаба[/caption]
Иә, қойма салудың пайдасын жоққа шығармаймыз. Су қоймасын салу арқылы көктем сайын су тасқынынан зәрезап болатын 70 шақты елді мекендегі қауіп сейіледі. Трансшекаралық өзендердің су көлеміне тәуелділік азаяды. Бірақ соңғы уақытта дамыған елдер су қоймасын жойып жатқанда, біз көбейтудеміз. Неге? 2020 жылы Сардоба су қоймасында болған оқыс жағдайды ұмытпадық. Су қоймаларының жоғарыда айтып өткен пайдасымен қоса, қауіпті тұстары да бар. Осы ретте «су қоймаларының құрылысы қаншалық сапалы, оны тікелей бақылауға алатын құзырлы органдар бола ма?» деген сұрақ туындайды. Тасқыннан қашып, тасқынға тап болмасымызға кепілдік жоқ.
Осы уақытқа дейін қоймалардың кері әсерін айтып келген техника ғылымының докторы, профессор Мәлік Бөрлібаев түптеп келгенде Арал теңізіндегі табиғи апатқа су қоймаларының каскады себепкер болғанын айтады. Сол сияқты Балқаш көлінің мәселесіне Қапшағай су қоймасы мен Қытай аумағында Іле өзенінің бассейнінде салынған 7 ірі су қоймасының кесірі тиген. Қарапайым тілмен баяндасақ, мәселе мынада – су қоймалары табиғи процестерді тежеген соң балықтар уылдырық шашуын азайтып, биологиялық өнімділік бәсеңдейді. Жағалаудың жойылуы, құм көшкіні пайда болып, жердің тұздануына да тікелей су қоймаларының көбеюі себепкер. Осы баяндаған табиғи апаттың бәрі қазір Аралда кездеседі.