Уақыт өткен сайын заман талабына сай қазақтың салт-дәстүрі де түрленіп жатыр. Әсіресе, қазақ тойларындағы әдет-ғұрыптың трансформацияға ұшырап жатқанын байқап жүрміз. Салт-дәстүрлер кейбір өңірде қаймағы бұзылмай сақталса да, енді бір аймақтарда ұмыт болған. Осыған орай әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті профессоры, этнограф-ғалым Тәттігүл Қартаевамен сұхбаттастық.– Бұрын қыз өз үйінен күндіз ұзатылса, қазір қай аймақты алып қарасақ та қызды мейрамханадан түнгі 12-ге дейін ұзататын болды. Бұл қайдан шыққан дәстүр?
– Түнгі 12-де қыз ұзату дәстүр емес. Бұл қазіргі кезеңдегі заманауи технологиялардың келуімен, урбанизацияның, инновацияның, технологияның әсерімен салт-дәстүрдің трансформациялануынан, қалалық өмірге бейімделуден, тойдың өтетін «дәстүрлі қазақ ауылынан» тойханаларға ауысуынан туындаған жағдай. Яғни, дәстүрдің қоғам өзгерісіне қарай өзгеріске ұшырауы. Қазақтың дәстүрлі салтында қыз ұзату тойы 2-3 күнге созылып, қыздың өз босағасынан ұзатылуы – күннің жоғарыға көтерілу уақыты (шамамен сағат 10.00). Күннің көтеріліп, биіктеуі қыздың жаңа өмірге қадам басуымен бірдей символикалық мәнге ие болған. Қыз алыс жолға, жақын ауылға ұзатылса да таңертеңнен түске дейінгі аралықта қызды ұзатқан. Қазір қазақ жерінде, таңертең өз үйінен шығарып салу дәстүрін Маңғыстау, Атырау өңірлері, күндіз үйден ұзатуды ішінара Сырдың төменгі ағысы, Арал бойы сақтап қалған.
Біз кеңестік заманда қыз ұзату тойынан толығымен болмаса да, ішінара ажырап қалдық. Ол кезде бірін-бірі ұнатқан жастың өзара келісіп немесе қашып кетіп бас қосуы басым болды. Бұл үрдістің туындауына отызыншы жылдардағы ашаршылық, соғыс, репрессия да әсер етті. Жалпы, қиын-қыстау, жаугершілік, соғыс кезеңінде қыз ұзату, келін түсіру той және алыс-беріс кәде-кәумет жасамай, екі жасты батамен қосып отырған. Той – қазақтың ұлттық бренді. Ойын-той дәстүрлері тарихи дәуірлердің ауысына қарай өзгеріске ұшырап отырған. Тарихи дәуірдің ауысуымен бірге келген өзгерістердің басымы осы қыз ұзату тойынан көрінеді. Кеңестік дәуірдегі «үзіліс» әсерінен қыз ұзату тойына тән бірқатар дәстүрді жойып алдық. Олардың қатарында «Қыз қашар» немесе «Қыз тартыс» жастар ойыны, «Ау жар», «Аушадияр» атты отбасылық, фольклорлық тұрмыс-салт жыры, қыз ұзату тойында қыз әкесінің неке қиюды ұйымдастыруы, неке қиғаннан кейін қыздың жеңгелерімен «көрісуі», ұзатылар қыздың өзінің сыңсу айтуы сияқты дәстүрлеріміз бар. «Жар-жар», «Ау жар» немесе «Жар-жар-ау» әні қыз бен жігіттің айтысы сияқты өткен. Мысалы:
«Қара насар, қара насар,Қара мақпал сәукеле, шашын басар, жар-жар-ау!Мұнда әкем қалды деп, қам жемегін, жар-жар-ау!Жақсы болса, қайын атаң орын басар, жар-жар-ау!», – деген сияқты жолдардан тұрып, ұзатылып бара жатқан қызға ақыл-кеңес түрінде айтылған. «Жар-жар» әнін ұзатылар алдында қыздың өз жұртын қимай елжіреп отырған жүрегін басқысы келген өнерлі жігіт бастаған. Айтыс түрінде орындалатын жауаптасу өлеңінде қыздар жағы оң жақта еркелеген қыз ғұмырының өтіп бара жатқанын, туған жері мен ағайын туысын қимайтынын айтып жыр қозғайды. Жігіттер жағы:
«Жақсы болсаң қайын атаң онда да бар, жар-жар-ау,Бір толарсақ бір тобық санда да бар жар-жар ау,Сан кісінің ақылы ханда да бар жар-жар ау!Үйде шешем қалды деп қам жемеші жар-жар-ау,Жақсы болсаң қайын енең онда да бар жар-жар-ау!» – деп жалғай жөнеледі.
Қыз ұзату тойының аяқталар сәтінде қызды аттандырар алдында ғибрат, өсиет ретінде айтылатын «Аушадияр» әнін отбасылық ғұрыптан жоғалтып алдық.
«Аушадияр бір болар,Жаманның көңілі кір болар.Ата-анасын сыйлаған,Ақ салмалы би болар.Аушадияр екі дер,Бойжеткенің осы дер.Әдеп-иба, ар-ұят,Қыз баланың көркі дер...» – деп шумақтар тек ақыл-кеңеспен жалғасады.
Қазақтың қыз ұзату, келін түсіру тойында түбегейлі өзгеріске енгені – «тойбастар». Тойбастар – тойдың басында айтылатын жыр-ән болған. Бұрын тойға ат терлетіп келген ақын-жырау, серілер суырып салып тойға арнап жыр айтқан, яғни тойды жырмен бастаған. Бұл күні «тойбастар» деп тойдың соңында қонақтарға таратылатын сыйды, яғни бір затты көріп жүрміз. Той аяқтағанда келген зат, қалай тойбастар болады, ол керісінше тойдан тобықтай» немесе «тойдан сарқыт» деп аталуы керек шығар.
«Неке қию» да өзгеріске түскен. Байырғы неке қию туралы жазба деректер де баршылық. Дәстүрлі қазақ қоғамында «неке қию» қыз ұзату тойының ажырамас бір бөлігі болған, қыз әкесі молда шақыртып, неке қидыртқан. Абайға Ділданы ұзатқанда, Ділданың әкесі Алшынбайдың неке қиюды ұйымдастыруы, неке қиюдан кейінгі жеңгелердің орамал арқылы «қол ұстатар» ғұрпын жасатуы «Абай жолы» романында керемет суреттелген. Қыз Жібектің әкесі Сырлыбайдың елінде «Төлеген мен Қыз Жібектің» некесі қиылған. Неке қиюды қыз әкесінің ұзату тойында жасауының ең басты себебі – қыздың әкесінің ризашылығын, батасын алуы. Қазақ молдалары құдандалы екі жақ арасында «қалыңмал», «киіт», «шапан» сияқты кәде-сый жүргендіктен, «маһр» сұратпаған. Тек жаугершілік заманда «кәде-сыйсыз» батамен қосылған, ол кезде де «маһр» сұралмаған. «Ырзасың ба», «келісесің бе» сөзіне жауапты куәгерлер айтатын «куә жыры» арқылы сұраған. Қалыңдық тіпті «ырзамын, келісемін» деп жауап беруді дауыстап та айтпаған. Басын, көзін төмен салуы келіскені саналған. Неке қию «неке суымен», «дұғамен» бекітілген. Некеаяқ ыдыстағы неке суына күміс теңгелер, күміс сақиналар салынған, ол күмістерді қатысушылар ырымдап бөліп алған. Неке суына тұз, қант қосылған. Неке суын садақтың ұшымен араластырған, ол садақты жерге шаншыған. Некеаяқ ыдысын ақ орамалмен жапқан. Бұл атрибуттардың әрқайсысы үлкен мәнге ие. Қазіргі біз куә болып жүрген неке қиюда қалыңдықтың дауыстап «маһр» айтуы, яғни сыйлық сұрауы бұран «қазақ этикетіне», «қалыңдық этикетіне» жат еді. Ал екі жастың сақина алмасуы кеңестік дәуірмен келген «қызыл дәстүр», солтүстіктік көршілерімізден өзіміз қабылдап алғанбыз... Кеңестік саясат кезінде қазақ жерінде «қыз ұзату» тойы, «алып қашып үйлену» әрекетіне ауысты да, біз, яғни жергілікті қазақтар «қыз әкесінің неке қиюды ұйымдастыру» ғұрпынан мүлдем ажырап қалдық... Осылайша, бізде «неке қию» жігіт жақ рәсіміне ауысты. Ал алыс шетелде тұратын қандастарымыз, мысалы Түркия, Иран, Қытай қазақтары «қыз әкесінің батасымен, қыз әкесінің ұйымдастыруымен неке қиылуын» сақтап отыр.
– Жаңа түскен келіннің бетін қазір домбырамен емес, әнмен ашу сәнге айналды. Бұл дұрыс па?
– Дәстүрлі қазақ қоғамында беташар жыры домбырамен айтылған. Беташар рәсіміне келін түсірген кісі жыршы, әнші, сал-серілерді арнайы тапсырыспен шақырған. Олар әр беташарда өлеңді жанынан суырып салып та айтқан. Суырыпсалма ақындар келінге ата-енесінің, қайнағасы мен жеңгелерінің келбетіне қарай түрлі қалжың қосып сипаттаған. Беташар қайын атасы мен қайын ағаларының мырзалығына сын болған. Беташаршыға риза болған қайын атасы ат мінгізіп, шапан жауып жіберген екен. Ал сәлем алған ене, абысындардың мақтауын келтірген жыршыға қолындағы білезік, сақинасын шешіп берген, орамал тастаған. Беташар жыры аяқталған соң келіннің жүзін көрсету үшін жаулығын ашуда да айырма бар. Оңтүстік, Сыр-Арал, батыс өңірінде сол әулеттің жасы үлкен қария анасы жас келіннің басындағы жаулығын ашып, маңдайынан сүйеді. «Келіннің бетін кім ашса, сол ыстық» деген халық танымы келіннің басына жаулық салған үлкен ененің құрметіне айтылған. Жетісу, шығыс, оңтүстік-шығыс, солтүстікте беташар жыры айтылып болғаннан кейін бет ашатын асаба жігіт қолындағы домбыраның сабымен келіннің бетіндегі жабулы шәліні көтеріп беруді әдетке айналдырып алған. «Келіннің бетін кім ашса, сол ыстық» және «келіннің бетін домбырамен ашу» деген халық қағидасын тікелей өздеріне қабылдап алған. Біреудің әйел етіп алып отырған жарын, жаңа түскен жас келіннің жаулығын басқа ер адамның көтеруі, келіннің жүзін халық алдында басқа ер адамның көруі – қазақы этикетке жат. «Келіннің бетін домбырамен ашу» деген беташар жырының домбырамен сүйемелденуі, яғни келіннің жаулығын ашып беру деген емес. Той – тәрбие орталығы. Сондықтан асабалар салт-дәстүріміздің тарихын, беташардың түпкі мәніне назар аударуы керек. Той иесінен тапсырыс алған асаба өз ісін жауапкершілікпен атқаруы керек.
Қазір беташар да трансформацияланып кетті. Беташарда сәлем алған кісі ақша салу әдетке айналды. Суырып салып бет ашудан көрі асабаның бағдарламасындағы жаттанды әнге салып ашу етек алды.
– Қазақтың қаймағы бұзылмаған, салт-дәстүрді жақсы сақтаған жері деп ОҚО, Қызылорда облысы мен Маңғыстау облыстарын айтамыз. Осылай бола тұра, үш аймақ келіндерінің сәлем салуы үш түрлі. Ал Солтүстік пен Шығыс Қазақстанның келіндері сәлем салмайды. Неге бұл дәстүр әрбір өңірде әртүрлі сақталған?
– Сәлем салу – қазақ жерінің оңтүстігі мен батысында әлі күнге дейін жалғасын тауып, қаймағы бұзылмай келе жатқан дәстүрдің бірі. Сәлем салу дәстүрінің екі түрі қалыптасқан, бірі – келіндердің өзінің күйеуінің үлкен ағайындарына, екіншісі – қазақтардың үлкен асы ет тамақтан соң «табақ алу» кезінде атқарылады.
Келіннің «сәлем салу» дәстүрі «беташардан» басталады. Беташарда күйеуінің ет жақын туыстарының әрқайсысына арнау өлең айтылған соң беті ашылып жатқан келін де, қолтықтап тұрған келіндер де иіліп сәлем салады. Келіннің беті ашылып, босаға аттаған күннен бастап, келін күйеуінің ағайындарына көрген кезде екі қолын алдына бір-біріне айқастырып қойып «сәлем бердік», – деп дауыстап, өзі иіледі. Күйеуінің ағайындары жол-жөнекей кездескен күнде де осылай сәлем салады. Үлкендер келіннің сәлеміне «көп жаса», «бақытты бол» деп жауап қайтарады. Бұл дәстүр келіндердің күйеуінің ағайындарына деген ізеттілігін білдіреді. Қазақ жерінің батысында, Сыр-Арал бойында сақталып отырған сәлем салу «табақ алу» кезінде атқарылады. Ет тамақ тартылған үлкен астан соң дастарқан басында отырған адамның үлкені табақты ұсынғанда келін үнсіз сәлем салып барып алуы тиіс, келіндер дәстүр бойынша ет тамақ желініп болғанын сезген бойда табақ алуға дайын тұрады. Үлкен жиын-тойда, ас, құдайы тамақ берілгенде тартылған табақтың санына қарай ауыл келіндері бірінен соң бірі тізіліп тұрып, әрқайсысы табақ аларда иіліп сәлем салады. Табақ алу рәсімі отбасында қонақ келмей-ақ өздері отырып, ет тамақ жеген соң да келін ата-енесіне сәлем салып табақ алады. Бұл ет тамақты қазақтың үлкен асы деп санап, табақ басында отырған үлкендерге және шаңыраққа деген құрметтен туындаған. Табақ алған келіндерге де бата беріледі. Келіннің әр сәлемі батамен қайтады. Бата алумен бірге келін өсіп-өркендейді.
Сәлем салудың астарында өсіп-өну идеясы жатыр. Қызылорда, Түркістан облыстарында келіндер сәлем салғанда екі қолын кеудесіне қойып иіледі. Ал батыста келіндер оң тізесін бүгіп, қолын соның үстіне қояды. Бұл сәлемім оңынан болсын деген мағынадан туындаған. Исламда да, қазақ дәстүрінде де барлық істі адам оңынан бастайды. Киім киген кезде де оңынан киеді, босағаны да оң аяқпен аттайды. Әр өңірдің салтында аймақтық ерекшелік бар. Бұл жеріміздің үлкен болуымен, өңірлердің бір-бірінен алшақ болуымен байланысты. Бұрын сәлем салу барлық өңірде болған. Қазақ жерінің солтүстік, шығыс, оңтүстік-шығысында сақталмауы кеңестік дәуірдің келуі әсер еткен.
– Келіндердің ат тергеу салты да ұмыт қала бастағандай. Қазір ат тергеудің не екенін білмейтін қыздар бар. Жалпы, бұл дәстүр уақыт өте келе ескіруі мүмкін бе?
– Қазақы дәстүр бойынша келіндер күйеуінің туыстарын өз атымен атамай, жанама аттармен атауы керек. Келін атты негізінен өзі ойлап тапқан, кейде өзінен үлкен, өзінен бұрын түскен келін қандай ат қойса, кіші келін де солай атаған. Бұл қазақ келіндерінің күйеуінің туыстарына деген ізеттілік белгісі саналды. Күйеуінің туыстарының аты бар сөздерді де айту әдепсіздік болып саналады. Қазақ қыздары қалыңдық кезінде де әдет сақтап күйеуінің ағайындарын (қайын жұртын) және оның барлық аталасын, некелесуге болатынға дейінгі туыстарын тек балама атымен атаған. Күйеуінен үлкен барлық ағайын-туыс ерлерді әйелдер «қайын аға» десе, ер адам қайын атасымен құрдас немесе одан үлкен болса, онда келін өзінің қайын атасы сияқты «ата» деп атаған; егер ер адам күйеуінен біраз жас үлкен, бірақ қайын атасынан жас болса, онда келін оны көпше түрде «би ағалар» деп атаған. Атасының үлкен ұлын, яғни күйеуінен жас бойынша үлкенін «мырза аға»; одан кейінгісін «ортаншы аға» деп, туысқан қайнағаларын атқаратын қызметіне қарай «ауылнай мырза аға», «би қайын аға» деген. Қайныларын жасына қарай «ортаншым»; кенже ұлын «кішкенем», еншіге берген қайнысын «еншілес» деп атаған. Күйеуінен үлкен «қайын ағаларының» ұлдарын да атымен атамай, оларға «төрем», «аппағым», «ақ жарқын», «айдарлым», «шырақжан», «бөпежан» деген аттар берген. Күйеуінен үлкен әйел адамдарды, келін «шешей» деп, енесінен жасы үлкен әйелдерді келін өзінің енесі сияқты «ене» деп атаған; күйеуінен үлкендердің үлкен, ортаншы, кіші қыздарына «бикеш», «ортаншы қыз», «кішкене қыз» деп немесе түр-сыйпатына қарай «шырайлым», «сұлуым», «ботакөз», «көз жақсым», «қара көз», «айдарлым» деп ат қойған; күйеуінің үлкен қыз апасын келін «апа» деген; отбасының кенже баласын келін ұл болса «кенжем», «кенжетай», «кенже бала», қыз болса «кенже қыз» деп атаған. Егер жас келін түскен үйдің қайын атасы тірі болмаса, қайын атасының өзінен кейінгі інісін «ата», ал егер қайын енесі тірі болмаса, қайын атасының өзінен кейінгі інісінің әйелін «ене» деген. Егер қайын атасы да оның інілері де тірі болмаса, онда күйеуінің үлкен ағасын «ата» деген. Егер осы аталғандардың ешқайсысының әйелі тірі болмаса, жас келін күйеуінің үлкен ағасының әйелін «ене» атаған.
–Бұрынырақта келін күйеуінің де атын тура атамаған екен. Құрдастарын ше?
–Әйелі күйеуінің де атын атамай «отағасы», «мырзам» деп атайды немесе өзінің бір баласының атымен «Әйкеннің көкесі» немесе атқаратын қоғамдық қызметімен «мұрап», «ру басы», «елу басы», «біздің үйдің кісісі» деп атаған. Әйел күйеуінің құрдастарын «құрдас», ал күйеуінің аттастарын «аттас» деп атайды. Қазақ әйелдері қалжыңы жарасатын қайныларын, құрдастарын кейде ерекше белгісіне қарай бадырақкөз, семіз, төртбақ, торпақ, айыр сақал, төрт сақал, көккөз, сақау, қалқанқұлақ, тазша, ақын, жыршы, домбырашы, шешен деп атаған. Келіндер үшін атауға болмайтын адам атына, сол адамның сыртқы келбетіне ұқсас немесе мінез-құлқына ұқсас бөтен адамның аты берілетін жағдай да кездеседі. Егер келіннің үлкен баласы күйеуінің ата-анасының тірі кезінде туса, онда оны өз атымен атамай, мысалы, «кенже бала, бөпежан» деп жанама атымен атаған. Әдепті келін, тіпті күйеуінің інісінің әйелі өзінен бұрын келін болып түссе және атасын немесе енесін тірі кезінде көрсе, егер өзі түскенде олар тірі болмаса, онда оның да атын атамаған. Бұндай жағдайда оның өз атының орнына «келіншек» деп атау қолданылады. Келіндер сондай-ақ туыс болмаса да біреудің аты күйеуінің ағайынымен аттас болса, оны «атам аттас», «қайнаға аттас», «мырза аға аттас» деген. Өз аттары орнына келіндердің берген жанама аттарына олар өлгенше ие болады. Тіпті, өз аты ұмытылып, ауыл адамдары да оны келіндер қойған атпен атап кеткен жағдайлар болған. Келіндердің «ат тергеу» дәстүрі қазір Сыр-Арал аймағында жақсы сақталған.
– Сұхбатыңызға рақмет!
– Жаңа түскен келіннің бетін қазір домбырамен емес, әнмен ашу сәнге айналды. Бұл дұрыс па?
– Дәстүрлі қазақ қоғамында беташар жыры домбырамен айтылған. Беташар рәсіміне келін түсірген кісі жыршы, әнші, сал-серілерді арнайы тапсырыспен шақырған. Олар әр беташарда өлеңді жанынан суырып салып та айтқан. Суырыпсалма ақындар келінге ата-енесінің, қайнағасы мен жеңгелерінің келбетіне қарай түрлі қалжың қосып сипаттаған. Беташар қайын атасы мен қайын ағаларының мырзалығына сын болған. Беташаршыға риза болған қайын атасы ат мінгізіп, шапан жауып жіберген екен. Ал сәлем алған ене, абысындардың мақтауын келтірген жыршыға қолындағы білезік, сақинасын шешіп берген, орамал тастаған. Беташар жыры аяқталған соң келіннің жүзін көрсету үшін жаулығын ашуда да айырма бар. Оңтүстік, Сыр-Арал, батыс өңірінде сол әулеттің жасы үлкен қария анасы жас келіннің басындағы жаулығын ашып, маңдайынан сүйеді. «Келіннің бетін кім ашса, сол ыстық» деген халық танымы келіннің басына жаулық салған үлкен ененің құрметіне айтылған. Жетісу, шығыс, оңтүстік-шығыс, солтүстікте беташар жыры айтылып болғаннан кейін бет ашатын асаба жігіт қолындағы домбыраның сабымен келіннің бетіндегі жабулы шәліні көтеріп беруді әдетке айналдырып алған. «Келіннің бетін кім ашса, сол ыстық» және «келіннің бетін домбырамен ашу» деген халық қағидасын тікелей өздеріне қабылдап алған. Біреудің әйел етіп алып отырған жарын, жаңа түскен жас келіннің жаулығын басқа ер адамның көтеруі, келіннің жүзін халық алдында басқа ер адамның көруі – қазақы этикетке жат. «Келіннің бетін домбырамен ашу» деген беташар жырының домбырамен сүйемелденуі, яғни келіннің жаулығын ашып беру деген емес. Той – тәрбие орталығы. Сондықтан асабалар салт-дәстүріміздің тарихын, беташардың түпкі мәніне назар аударуы керек. Той иесінен тапсырыс алған асаба өз ісін жауапкершілікпен атқаруы керек.
Қазір беташар да трансформацияланып кетті. Беташарда сәлем алған кісі ақша салу әдетке айналды. Суырып салып бет ашудан көрі асабаның бағдарламасындағы жаттанды әнге салып ашу етек алды.
– Қазақтың қаймағы бұзылмаған, салт-дәстүрді жақсы сақтаған жері деп ОҚО, Қызылорда облысы мен Маңғыстау облыстарын айтамыз. Осылай бола тұра, үш аймақ келіндерінің сәлем салуы үш түрлі. Ал Солтүстік пен Шығыс Қазақстанның келіндері сәлем салмайды. Неге бұл дәстүр әрбір өңірде әртүрлі сақталған?
– Сәлем салу – қазақ жерінің оңтүстігі мен батысында әлі күнге дейін жалғасын тауып, қаймағы бұзылмай келе жатқан дәстүрдің бірі. Сәлем салу дәстүрінің екі түрі қалыптасқан, бірі – келіндердің өзінің күйеуінің үлкен ағайындарына, екіншісі – қазақтардың үлкен асы ет тамақтан соң «табақ алу» кезінде атқарылады.
Келіннің «сәлем салу» дәстүрі «беташардан» басталады. Беташарда күйеуінің ет жақын туыстарының әрқайсысына арнау өлең айтылған соң беті ашылып жатқан келін де, қолтықтап тұрған келіндер де иіліп сәлем салады. Келіннің беті ашылып, босаға аттаған күннен бастап, келін күйеуінің ағайындарына көрген кезде екі қолын алдына бір-біріне айқастырып қойып «сәлем бердік», – деп дауыстап, өзі иіледі. Күйеуінің ағайындары жол-жөнекей кездескен күнде де осылай сәлем салады. Үлкендер келіннің сәлеміне «көп жаса», «бақытты бол» деп жауап қайтарады. Бұл дәстүр келіндердің күйеуінің ағайындарына деген ізеттілігін білдіреді. Қазақ жерінің батысында, Сыр-Арал бойында сақталып отырған сәлем салу «табақ алу» кезінде атқарылады. Ет тамақ тартылған үлкен астан соң дастарқан басында отырған адамның үлкені табақты ұсынғанда келін үнсіз сәлем салып барып алуы тиіс, келіндер дәстүр бойынша ет тамақ желініп болғанын сезген бойда табақ алуға дайын тұрады. Үлкен жиын-тойда, ас, құдайы тамақ берілгенде тартылған табақтың санына қарай ауыл келіндері бірінен соң бірі тізіліп тұрып, әрқайсысы табақ аларда иіліп сәлем салады. Табақ алу рәсімі отбасында қонақ келмей-ақ өздері отырып, ет тамақ жеген соң да келін ата-енесіне сәлем салып табақ алады. Бұл ет тамақты қазақтың үлкен асы деп санап, табақ басында отырған үлкендерге және шаңыраққа деген құрметтен туындаған. Табақ алған келіндерге де бата беріледі. Келіннің әр сәлемі батамен қайтады. Бата алумен бірге келін өсіп-өркендейді.
Сәлем салудың астарында өсіп-өну идеясы жатыр. Қызылорда, Түркістан облыстарында келіндер сәлем салғанда екі қолын кеудесіне қойып иіледі. Ал батыста келіндер оң тізесін бүгіп, қолын соның үстіне қояды. Бұл сәлемім оңынан болсын деген мағынадан туындаған. Исламда да, қазақ дәстүрінде де барлық істі адам оңынан бастайды. Киім киген кезде де оңынан киеді, босағаны да оң аяқпен аттайды. Әр өңірдің салтында аймақтық ерекшелік бар. Бұл жеріміздің үлкен болуымен, өңірлердің бір-бірінен алшақ болуымен байланысты. Бұрын сәлем салу барлық өңірде болған. Қазақ жерінің солтүстік, шығыс, оңтүстік-шығысында сақталмауы кеңестік дәуірдің келуі әсер еткен.
– Келіндердің ат тергеу салты да ұмыт қала бастағандай. Қазір ат тергеудің не екенін білмейтін қыздар бар. Жалпы, бұл дәстүр уақыт өте келе ескіруі мүмкін бе?
– Қазақы дәстүр бойынша келіндер күйеуінің туыстарын өз атымен атамай, жанама аттармен атауы керек. Келін атты негізінен өзі ойлап тапқан, кейде өзінен үлкен, өзінен бұрын түскен келін қандай ат қойса, кіші келін де солай атаған. Бұл қазақ келіндерінің күйеуінің туыстарына деген ізеттілік белгісі саналды. Күйеуінің туыстарының аты бар сөздерді де айту әдепсіздік болып саналады. Қазақ қыздары қалыңдық кезінде де әдет сақтап күйеуінің ағайындарын (қайын жұртын) және оның барлық аталасын, некелесуге болатынға дейінгі туыстарын тек балама атымен атаған. Күйеуінен үлкен барлық ағайын-туыс ерлерді әйелдер «қайын аға» десе, ер адам қайын атасымен құрдас немесе одан үлкен болса, онда келін өзінің қайын атасы сияқты «ата» деп атаған; егер ер адам күйеуінен біраз жас үлкен, бірақ қайын атасынан жас болса, онда келін оны көпше түрде «би ағалар» деп атаған. Атасының үлкен ұлын, яғни күйеуінен жас бойынша үлкенін «мырза аға»; одан кейінгісін «ортаншы аға» деп, туысқан қайнағаларын атқаратын қызметіне қарай «ауылнай мырза аға», «би қайын аға» деген. Қайныларын жасына қарай «ортаншым»; кенже ұлын «кішкенем», еншіге берген қайнысын «еншілес» деп атаған. Күйеуінен үлкен «қайын ағаларының» ұлдарын да атымен атамай, оларға «төрем», «аппағым», «ақ жарқын», «айдарлым», «шырақжан», «бөпежан» деген аттар берген. Күйеуінен үлкен әйел адамдарды, келін «шешей» деп, енесінен жасы үлкен әйелдерді келін өзінің енесі сияқты «ене» деп атаған; күйеуінен үлкендердің үлкен, ортаншы, кіші қыздарына «бикеш», «ортаншы қыз», «кішкене қыз» деп немесе түр-сыйпатына қарай «шырайлым», «сұлуым», «ботакөз», «көз жақсым», «қара көз», «айдарлым» деп ат қойған; күйеуінің үлкен қыз апасын келін «апа» деген; отбасының кенже баласын келін ұл болса «кенжем», «кенжетай», «кенже бала», қыз болса «кенже қыз» деп атаған. Егер жас келін түскен үйдің қайын атасы тірі болмаса, қайын атасының өзінен кейінгі інісін «ата», ал егер қайын енесі тірі болмаса, қайын атасының өзінен кейінгі інісінің әйелін «ене» деген. Егер қайын атасы да оның інілері де тірі болмаса, онда күйеуінің үлкен ағасын «ата» деген. Егер осы аталғандардың ешқайсысының әйелі тірі болмаса, жас келін күйеуінің үлкен ағасының әйелін «ене» атаған.
–Бұрынырақта келін күйеуінің де атын тура атамаған екен. Құрдастарын ше?
–Әйелі күйеуінің де атын атамай «отағасы», «мырзам» деп атайды немесе өзінің бір баласының атымен «Әйкеннің көкесі» немесе атқаратын қоғамдық қызметімен «мұрап», «ру басы», «елу басы», «біздің үйдің кісісі» деп атаған. Әйел күйеуінің құрдастарын «құрдас», ал күйеуінің аттастарын «аттас» деп атайды. Қазақ әйелдері қалжыңы жарасатын қайныларын, құрдастарын кейде ерекше белгісіне қарай бадырақкөз, семіз, төртбақ, торпақ, айыр сақал, төрт сақал, көккөз, сақау, қалқанқұлақ, тазша, ақын, жыршы, домбырашы, шешен деп атаған. Келіндер үшін атауға болмайтын адам атына, сол адамның сыртқы келбетіне ұқсас немесе мінез-құлқына ұқсас бөтен адамның аты берілетін жағдай да кездеседі. Егер келіннің үлкен баласы күйеуінің ата-анасының тірі кезінде туса, онда оны өз атымен атамай, мысалы, «кенже бала, бөпежан» деп жанама атымен атаған. Әдепті келін, тіпті күйеуінің інісінің әйелі өзінен бұрын келін болып түссе және атасын немесе енесін тірі кезінде көрсе, егер өзі түскенде олар тірі болмаса, онда оның да атын атамаған. Бұндай жағдайда оның өз атының орнына «келіншек» деп атау қолданылады. Келіндер сондай-ақ туыс болмаса да біреудің аты күйеуінің ағайынымен аттас болса, оны «атам аттас», «қайнаға аттас», «мырза аға аттас» деген. Өз аттары орнына келіндердің берген жанама аттарына олар өлгенше ие болады. Тіпті, өз аты ұмытылып, ауыл адамдары да оны келіндер қойған атпен атап кеткен жағдайлар болған. Келіндердің «ат тергеу» дәстүрі қазір Сыр-Арал аймағында жақсы сақталған.
– Сұхбатыңызға рақмет!
