Былтыр 2 қыркүйекте Қасым-Жомарт Тоқаев Үкіметке салық жүйесін заман талабына сай жаңартуды, оның ішінде ұлттық табыстың әділ бөлінуіне баса мән беруді тапсырғаны естеріңізде болар. Бұған басты себеп ретінде ол қоғамдағы табыс деңгейіндегі айырманың артуын көрсетті. Ұлттық экономика министрлігі жобаны 2020 жылдың ақпанында таныстыруға міндеттелген болатын. Міне, 13 ақпан күні ҰЭМ салық және кеден саясаты департаментінің директоры Азамат Әмрин жеке табыс салығын жалақы мөлшеріне қарай өсіруге мүмкіндік беретін үдемелі салық шкаласын Сенат депутаттары алдында қорғады.
«Әділ» салық жүйесі
ҰЭМ салық және кеден саясаты департаментінің директоры Азамат Әмрин ұсынған жоба бойынша табысы төмен азаматтар үшін салық жүктемесі азаюы тиіс. Есесіне, айлығы жоғары қызметкерлердің салық жүктемесі 50 пайызға артпақ.
«Алдыңғы жылдардағы жалақы бойынша деректер негізінде 0, 10, 15, 17 және 20 пайыздан тұратын мөлшерлемелер шкаласы әзірленді. Мұндай тәсілді енгізсек, еңбекақысы 100 мың теңгеден төмен 4,6 миллион азамат үшін жеке табыс салығы азаяды», – деп түсіндірді Әмрин.
Жоба бойынша жалақысы 240 мың теңгеден аз барлық азаматтың жүктемесі төмендемек. Салық жүктемесі айлық табысы 250-ден 300 мың теңге арасындағы 300 мың адамға бұрынғы деңгейде қалады. Ал 500 мың теңгеден жоғары еңбекақы алатын 190 мың қызметкер үшін табыс салығы өседі.
Басты мәселе – көлеңкелі экономика
Министрлік өкілінің айтуынша, жеке табыс салығының ұсынылған прогрессивті шкаласынан бюджетке қосымша шамамен 55 миллиард теңге түсуі тиіс. Алайда елімізде көлеңкелі экономикамен күрестің әлі күнге өзекті екенін ескерсек, бұл салық төлеушілердің табысын жасыруына алып келетіні түсінікті. Экономистер бірауыздан осы олқылықты жоймай, салық саласына өзгеріс енгізу ақылға сыймайтынын айтады.
«Қазірдің өзінде жалақының 50 пайызынан көбі көлеңкелі секторда. Яғни, халықтың тең жартысы айлықты конвертпен алып жүр. Өйткені еңбекақы қорының қазіргі жүктемесі жеке табыс салығы, міндетті зейнетақы жарнасы, әлеуметтік салықтар мен жаңадан енген МӘМС-ті қосқанда 32 пайыз шамасында. Ол осылай кете берсе, 40 пайызға жетуі мүмкін. Бұған жаңа прогрессивті салықты қоссақ, азаматтар өз табысын заңды түрде көрсетуден қаша бастайды. Қолданыстағы 10 пайыздық табыс салығының өзін басқару деңгейі төмен. Сондықтан қазіргі жүйені дұрыс басқара алмай отырғанда жаңа шкала енгізудің қажеті қанша? Мен бұл бюджетке келетін табысты одан сайын азайтады деп ойлаймын», – дейді экономист Рахым Ошақбаев. Оның пікірін әріптесі Рүстем Жансейітов те қуаттап отыр. Экономистің айтуынша, қазір жұмыс берушіге қызметкерінің жоғары айлығын көрсету тиімсіз. Өйткені жалақымен бірге салық мөлшері де өседі. Маман еңбекақыны тек ірі мекемелер мен адал жұмыс істейтін адамдар ғана жасырмайтынын айтады. Ондай жұмыс берушілер аз болғандықтан, табыстың тең жартысы көлеңкеде қалып қойып отыр. Сондықтан салық саласын жетілдіру керек деп санайды.
«Дәл қазір көлеңкелі табыстың бәрін жойып жібереміз деу қиын. Жұмыс беруші айлықты жасыруға мүмкіндік болса, оны қолданады. Қанша жерден ынталандырса да соны істейді. Сондықтан жасыруға мүмкіндік бермеу керек. Яғни, фискалды бақылау орнатып, қатаң қадағалау керек. Салықшылар да 100 пайыз жұмыс істеуі керек. Қазір бұл салада қате көп. Фискалды бақылау мінсіз жұмыс істегенде ғана тәртіп болады. Өз кезегінде салықшылар мекемелерге жалақыны жасыру тиімсіз болатындай, жасыруға мүмкіндік бермейтін жүйе ойластыру керек. Яғни, салықты басқару жақсаруы, өзгеруі, жетілуі керек», – деді ол.
Жалпыға ортақ декларация салық жүйесін реттейді
Мамандар айтып отырған салық жүйесіндегі олқылықтарды жою үшін мемлекет жалпыға ортақ декларацияны қолға алған болатын. Былтыр Қаржы министрлігі бұл шараны кезең-кезеңімен жүзеге асыратын заң жобасын ұсынды. Оған сәйкес, табыс тіркеудің бірінші легі 2021 жылдың 1 қаңтарынан басталады. Жалпы, бұл үрдісті төрт кезеңге бөлген. Соңғысы, жалпыға ортақ декларациялау 2025 жылы жүзеге аспақ. Осы жағдайларды ескерген ҰЭМ салық және кеден саясаты департаментінің директоры Азамат Әмрин де үдемелі салық шкаласын декларациялау аяқталған соң енгізуді орынды көреді.
«Есеп өткен жылдардың мәліметтері негізінде жүргізілгендіктен ұсынылған ЖТС ставкаларының шкаласын макроэкономикалық көрсеткіштердің өзгеруін ескере отырып, 2025 жылға қарай пысықтау қажет деп есептейміз. Өйткені инфляция, орташа айлық жалақы деңгейі және жалпыға ортақ декларациялауды енгізуге байланысты қосымша шегерімдер енгізу сияқты көрсеткіштің барлығы да базаға әсер етеді» деп нақтылады Әмрин.
Әлеуметтік теңсіздікпен күресудің басқа да жолдары бар
Үдемелі салықтың азаматтар арасындағы табыс айырмашылығын азайтуға бағытталған жүйе екені белгілі. Президент те салықтың «Әділ жүйесін» енгізуді осы мақсатпен көтерді. Алайда экономистер қазіргі жағдайда қалталылардың табысын жұмсау әлеуметтік жағдайды түзеудің тиімді жолы емес екенін айтады. Батыстың дамыған елдерінің өзінде салықтың салмағына шыдамаған миллиардерлердің өзге елдерге бас сауғалап кетуі бұған мысал бола алады. Біздің есімізде қалғаны Жерар Депардьенің француз паспортынан бас тартып, Ресей азаматтығын алуы болатын. Әйгілі Лионель Месси мен Криштиану Роналдудың да бірнеше рет салықшылар қаһарына іліккені белгілі. Әлемде мұндай мысалдар мыңдап саналады.
«Бұдан шығатын жол – әлеуметтік әлжуаз топтардың жағдайын, ең төменгі жалақы деңгейін, төменгі күнкөріс деңгейін көтеру, еңбекақы төлеу қорының жүктемесін азайту. Салықты баршаға ортақ 5 пайыз қылу керек. Бұл табысын жасыратындардың көлеңкеден шығуына алып келеді. Яғни, мөлшерлемені емес, салық төлеушілердің санын арттыру керек. Біздің есебіміз бойынша, бұл бюджетке түсетін табыстың көбеюіне, жеке табыс көлемін арттыруға түрткі болады. Грузия осы әдісті қолданған соң бюджет табысы айтарлықтай өсті», – дейді экономист Рахым Ошақбаев.
Өзгерістер түсіндірілуі тиіс
Дегенмен мамандар басты проблема еліміздегі түсіндіру жұмыстарының дұрыс жүргізілмеуі екенін айтады. Өйткені бұл өзгерістен зиян шегетін топтар оны бұрмалап жеткізіп, ел ішінде дүрбелең туғызатыны анық. «Ақырында бұл норма енбей қалады немесе наразылықты басуға түсіндіру жұмыстарынан да көп қаржы жұмсалады»,– дейді олар. Экономист Рүстем Жансейітов заңдағы өзгерістердің себебі халыққа дұрыс түсіндірілсе, қоғам бұл жаңалықты дұрыс қабылдайтынына сенімді.
«Реформа болса, оған қарсы шығатындар әрқашан табылады. Сондықтан оны жақсылап дайындап, жақсы-жаман жақтарын түсіндіріп барып енгізген жөн. Бізде қазір бір заң нормасына өзгеріс енгізсе, оның енгені туралы ғана айтатын әдет бар. Ол өзгерістің неге, не үшін енгенін, қандай пайдасы барын ешкім түсіндіріп жатпайды. Сондықтан қоғам тарапынан қолдау жоқ. Егер халық не болып жатқанын түсінсе қолдайтын еді. Мысалы, салық реформасын енгіздік делік. Онда бұдан былай қатаң бақылау болатынын емес, ешкім салықтан жалтармаса зейнетақы төлемдері, әлеуметтік төлемдер жақсаратынын айтып, жіліктеп түсіндіріп беру керек. Сандарды мысалға келтіріп, бұл жүйе енгізілмесе не болатынын да айту керек», – дейді маман.
Қысқасы, Президент айтып жүрген ашықтық, халықтың мұң-мұқтажын еститін Үкімет осы бағытта жұмыс істеуі тиіс. Сонда ел тұрғындары саналы түрде мемлекеттік саясатты жүзеге асыруға көмектеседі. Осылайша, елдегі әлеуметтік проблемалар шешімін тауып, дамудың жаңа деңгейіне өте аламыз. Өйткені саяси, экономикалық, қаржылық сауаттылығы жоғары қоғам ғана жылдам дамиды.
Серік СЕЛЕУБАЙҰЛЫ
