Көпшіліктің баспаналы болуына септескен «7-20-25» бағдарламасы аяқталуға таяды. Осы кезге дейін бағдарлама бойынша 701,5 млрд теңге игерілген. Енді мемлекет «7-20-25»-ке балама болатын жаңа ипотекалық бағдарламаны нарыққа шығаруға ниет етіп отыр. Бұл бағдарлама қалай жүзеге аспақ? Жеңілдетілген ипотека жайлы мамандар не ойлайды? Әр отбасының цифрлық портреті болмақ
Жақында Индустрия және ин-фрақұрылымдық даму министрі Қайырбек Өскенбаев ескі бағдарламаның орнын басатын жаңа бағдарламаны қолға алуға тырысып жатқанын хабарлады. Министрдің сөзінше, мемлекет алдымен халықтың әлеуметтік осал тобының баспанамен қамтылғанын қалайды. Бірақ өмір сүріп, жұмыс істеп, отбасы құрып жатқан негізгі адамдар массасы туралы ұмытуға болмайтынын ескертті. Енді әркімді категорияға бөлмей, туындаған қиындыққа байланысты әр отбасына жеке мән беру керек. Бұл әлі қарастырылу кезеңінде тұр. Бір сөзбен айтқанда, әр отбасының цифрлық портреті құрылады. Ведомство басшысы жеңілдетілген жаңа ипотекалық бағдарламаның жақын арада таныстырылатынын айтты.
«Заң аясында қарастырып жатырмыз. Ең бастысы, алғашқы жарнасы және қолжетімді ставка болады. Қолжетімді ставка – 7 пайыз. Есте болса, «Баспана Хит» бойынша 12 пайыз болған еді. Қайталама нарық қатты сұранысқа ие болды. Адамдар жаппай сатып алды, бірақ біз 7 пайыздан асырмаймыз деп отырмыз», – деді министр.
Алдын ала мәліметке сүйенсек, несие беру мерзімі 20 жылды құрамақ. Алғашқы жарна алынатын тұрғын үй құнының 20 пайызынан кем болмайды. Үйді Бірыңғай оператор кепілдік берген, салынып жатқан құрылыстан да, бастапқы нарықтан да алуға болады. Займның ең жоғары сомасы өңірлерге байланысты әртүрлі. Мысалы, Астана мен Алматы қаласында – 35 млн теңгеге дейін; Ақтау, Атырау және Шымкент қаласында – 25 млн теңгеге дейін; Қарағанды қаласында – 20 млн теңгеге дейін; өзге аймақтарда – 15 млн теңгеге дейін. Министрліктің хабарлауынша, қазір тиісті органдармен және екінші деңгейлі банктермен бағдарлама шарттары талқыланып жатқан көрінеді. Сондықтан алдағы уақытта қандай да бір өзгерістер енгізілуі мүмкін.
Ал «7-20-25» бағдарламасы 2018 жылдың жазында іске қосылды. Содан бері тиімді әлеуметтік бағдарламаның арқасында мыңдаған қазақстандық баспаналы болды, жағдайын жақсартты. 2021 жылдың 19 мамырында Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің төрағасы Мәдина Әбілқасымова «7-20-25» бойынша қаржыландырудың тоқтайтынын мәлімдеген еді.
«Мемлекет нарық принциптеріне орын босатып, біртіндеп несиелеу бағдарламаларынан шығуы керек. Үкімет тікелей қаржыландырудан кәсіпкерлік субъектілерінің несиелік тәуекелдеріне кепілдік беруге көшу мүмкіндігін қарастырады. Осыған байланысты биыл жыл басында Үкімет, Ұлттық банк және Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі арасындағы 2021-2023 жылдарға арналған макроэкономикалық саясат шараларын үйлестіру туралы келісімге қол қойылды. Ол бойынша Ұлттық банк 2023 жылдан бастап мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландырудан кете бастайды», – деген Әбілқасымова.
«7-20-25-пен» бірге ел арасында ерекше танымал болған «Баспана Хит» ипотекалық бағдарламасы бойынша азаматтар бастапқы және қайталама нарықтан үй сатып алды. Сондай-ақ, бұл бағдарлама аясында үлестік құрылыстан да үйге тапсырыс беруге болады. Бағдарлама аясында баспана 15 жылға дейінгі мерзімде, жылдық 10,75 пайызбен және алғашқы жарнаның 20 пайызын құю талабымен беріледі. Бірақ бағдарлама 2021 жылдың соңында аяқталды. Ал «7-20-25» бойынша бастапқы нарықтан пәтерді жылдық 7 пайызбен, алғашқы жарнаны үй құнының 20 пайызы мөлшерінде төлей отыра 25 жыл мерзімге дейін рәсімдеуге болатын. Бұл бағдарлама бойынша кредит тек теңгемен ұсынылады. Займдарды беру 2018 жылдың 4 шілдесінде басталған. Биыл жыл соңына дейін бағдарлама қаржысы игеріліп бітуі тиіс. 2022 жылдың 29 қыркүйегіндегі ақпарат бойынша «7-20-25» аясында 54 022 займ берілген, ол үшін 701,5 млрд теңге қаржы бөлінген. Ұлттық банк таратқан дерек бойынша, бағдарлама аясындағы займдардың басым бөлігі Астана (287,4 млрд теңгеге 18 914 займ), Алматы (157,8 млрд теңгеге 10 712 займ) және Шымкент (48,2 млрд теңгеге 4008 займ) қалаларына тиесілі екен. Бағдарлама қаржыландыру көлемі 1 трлн теңгеге жеткен кезде толық тоқтайды. Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің болжауынша, қазіргі қарқынмен жоба жыл соңына дейін бітуі керек.
Жеңілдіктің жағымсыз жағы бар ма?
Жалпы, жеңілдетілген ипотека немесе жеңілдетілген автонесие, арзан кредитке келгенде қаржы мамандарының көбі жақсы көзқарас танытпайды. Себебі мұндайда елдің экономикалық ахуалын да ойлау керек. Экономист Арман Бейсембаевтың айтуынша, жеңілдетілген ипотекалық бағдарламалардың қажеті жоқ. Оның орнына банктер өздері жылдық 17-18 пайызбен несие беруі қажет. Әйтпесе, зиянды жағын көп көруіміз мүмкін.
– Мұндай түрлі бағдарламалардың пайдасынан зияны көп. Қазір пайдасы бар секілді боп көрінгенімен, түбінде экономикаға орасан зиян алып келеді. Пайыздық ставка 14,5 пайыз болып тұрған кезде 7 пайызбен несие беруге болмайды. Бұл – нонсенс. Қазір мемлекеттік ипотека бүкіл ипотека нарығының 100 пайызын иеленіп тұр. Егер түрлі ипотекалық бағдарламаларды тоқтататын болсақ, үй бағасы адекватты күйге оралады, – дейді сарапшы.
Маманның ойынша, мұндай жеңілдетілген бағдарламаларды халықтың белгілі бір санаты, мәселен, көпбалалы отбасылар, жалғызбасты аналар, мүгедектер, мүгедек бала тәрбиелеп отырған отбасылар үшін ғана қалдырған оңтайлы болады. Дегенмен көптің пікірі бір жерден шыға бермейді. Тағы бір маман – экономист Бауыржан Ысқақовтың айтуынша, біздің жағдайымызда жеңілдетілген ипотекалар міндетті түрде болуы тиіс.
– Қазір басқалай балама болатын нұсқа жоқ. Егер жеңілдетілген ипотекаларды жоятын болсақ, халыққа қолжетімді баспана бағаларын қалыптастыруымыз керек. Бірақ тәжірибе көрсеткендей, бізде еш құрылыс компаниясы тұрғын үйлерін нарықтағыдан 10-15 пайызға арзан етіп сата алмайды. Олардың да өз уәжі бар: құрылыс материалдарының 65-70 пайызы шетелден келеді. АҚШ долларымен немесе рубльмен алып, теңгемен сату тиімсіз. Ал тұрғын үй құнын қолдан түсірсек, қаншама компаниялардың банкрот болуына соқтырамыз. Сол себепті мемлекет нарыққа тиімді әсерін тигізу үшін жеңілдетілген несиелер беруі керек. Егер бұндай бағдарламалар жойылса, көптеген саланың құлдырауына жол ашып аламыз. Компаниялар 35-40 пайыз потенциялынан айырылады. Түбінде құрылыс материалдарын өндіретін кәсіпорындардың да жұмысы шектелуі мүмкін. Қазіргі басты мәселе – құрылыс материалдарының кем дегенде 70 пайызын отандық өндіріспен өтеу мақсаты. Сол кезде ғана бағаның өсуі тоқтар еді, – дейді М.Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университетінің тағылымдамашысы.
Ысқақовтың айтуынша, алдағы 10 жылда халықтың тұрғын үйге сұранысы 15-20 есеге дейін өседі деген болжам бар. Қазір «7-20-25» бағдарламасы толыққанды өзін-өзі ақтады деуге болады. Президенттің тапсырмасымен әр өңірде тұрғын үй бағдарламаларын құру жоспарланған. Бұл да өте маңызды. Әр өңір өзінің білікті жастарын сақтап қалғысы келсе, «Елорда жастары» сияқты аймақ тұрғындарын ғана қамтитын бағдарламаларды көбейтуі тиіс.
– Бұл тұста банктердің ипотекалық бағдарламалары да назардан тыс қалмауы тиіс. Жайлы, ауданы үлкен баспана алғысы келетіндер жағдайы жетсе нарықтағы бағамен несие ала бергені жөн, – деп қорытындылады маман.
Түйін: Қайткен күнде де жеңілдетілген ипотекалар кей азаматтардың баспаналы болуына септескені анық. Сондықтан бұл бағдарламалардың жалғаса бергені жөн секілді. Халық үшін онсыз да ушығып тұрған тұрғын үй нарығын әзірге тізгінде ұстаудың басқа амалы жоқ-ау...
