Ел экономикасындағы көлеңкелі кәсіптің үлесі қандай екенін ешкім нақты айта алмайды. Көп жағдайда болжам жасалады. Соңғы жылдары бұл көрсеткіш біздің елде 25-30 пайыздың айналасында жүр. Сарапшылар көлеңкелі бизнес әдетте шағын және орта бизнес саласында етек жаятынын айтады. Мемлекет те бизнестің дәл осы тобы үшін салықтан босату, тексеруді шектеу сияқты жеңілдік жасайды. Қызығы сол, дәл осындай жеңілдіктер көлеңкелі бизнестің көркеюі үшін қолайлы кезең екен. Сондықтан белгілі бір деңгейде бақылаудың болғаны жөн. Ал бақылауды билік емес, халық жүргізуі керек. Ол үшін азаматтық қоғамның дамуы маңызды.
Көлеңкелі экономикамен азаматтар қалай күресе алады? Мемлекеттік кірістер комитетінің Қоғаммен байланыс басқармасының жетекшісі Олжас Отардың айтуынша, кез келген азамат сатушыдан, қызмет көрсетушіден түбіртек талап етуді әдетке айналдыруы қажет.
«Бұл бірінші кезекте өзінің тұтынушы ретінде құқын қорғауы үшін керек, ертеңгі күні тауар сапасыз болған жағдайда түбіртек арқылы тауарды кімнен алғанын дәлелдеуі үшін керек. Ал екінші жағынан түбіртек талап ету арқылы сатушы, яки қызмет көрсетушінің салық төлеуіне түрткі болады. Бұл қаржының көлеңкеге кетуінің алдын алады», – дейді.
Сатушы түбіртек бермеген жағдайда аумақтық мемлекеттік кірістер бөліміне немесе департаменттің сенім телефонына хабарлауға болады. Ары қарай ол кәсіпкермен құзырлы орындар айналысады. Айта кетейік, мемлекеттік кірістер комитеті жыл сайын «Чек талап ет те, жүлде ұтып ал» акциясын өткізуді дәстүрге айналдырған. Сарапшы Бауыржан Ысқақовтың пікірінше, мұндай акция қаржылық сауатты арттыруға әсер етеді.
«Дүкендердің бәрі жеке кәсіпкер ретінде тіркеліп, ең төмені салықты төлеп отыр, ал оның айналымындағы нақты қаржының қанша екенін біз білмейміз, ал жаңағыдай акциялар дүкен иесінің айналымындағы ақша көлемін анықтауға көмектесер еді», – дейді ол.
Экономист Бауыржан Ысқақовтың айтуынша, Қазақстанда көлеңкелі экономиканың жалпы ішкі өнімдегі үлесі 26 пайыз. Теңгеге шақсақ, 14 трлн теңгенің қаражаты. Егер осы 14-15 трлн теңгені құны 10 млн теңге тұратын 1 бөлмелі пәтер сатып алуға жұмсасақ, 1,5 мың адамды баспаналы етуге болар еді. Бұл, әрине салыстырмалы түрде айтылған мысал. Осындай мысалдан соң халықтың көлеңкелі экономикамен күресуге құлшынысы оянуы тиіс. Әрине, мемлекет тарапынан көлеңкелі бизнеспен күрес шаралары жасалып жатыр. Алайда нәтиже көңіл көншітеді деуге ерте.
«Көлеңкелі экономиканың дамуына бірінші кезекте салық жүйесінің жетілдірілмеуі, қаржы жүйесіндегі дағдарысты айтуға болады, сосын жекешелендіру саясаты. Нарықтық қатынастарға байланысты мемлекет құрамындағы нысандарды жекешелендірудің дұрыс жүзеге асырылмауы көлеңкелі экономиканы дамытады. Қолма-қол ақшаға қызмет көрсететін кәсіпкерлік субъектілері де көлеңкелі бизнесті өркендетеді. Себебі мұндайда салық органдары кәсіпорындардың қанша пайда тауып отырғаны бақылаудан тыс қалады», – дейді Б.Ысқақов.
Оның пікірінше, көлеңкелі экономиканы ауыздықтауға ықпал ететін фактордың бірі – ШОБ субъектілерінің барлығын электронды шот-фактура мен онлайн кассалық аппаратқа көшіру. Бұл бағытта жұмыс басталды да.
«Біздің қаржы реттеуші көлеңкелі экономикамен күресудің орнына, проблеманы қосымша ақша шығарумен жабамыз деп ойлайды. Көлеңкелі экономикадағы ақшаны заңды түрде игермей нарыққа қосымша ақша шығару инфляцияның туындауына алып келеді. Бұл проблеманың себебімен емес, салдарымен күресу», – дейді экономист.
Сонымен көлеңкелі бизнес шағын және орта бизнес шоғырланған аумақта белсенді дамиды. Соның бір мысалын Алматы қаласынан іздеп көрсек, бұл қалада 123 мың заңды тұлға тіркелген. Осы кәсіпкерлік субъектілерінің айналымындағы қаржы 25 триллион теңгені құрайды. Алматы ел бойынша салықтың төрттен бір бөлігін береді, бірақ ақша ағындарының айтарлықтай көлемі көлеңкеде. Ұлттық банктің мәліметтеріне сәйкес соңғы үш жылда заңды тұлғалар қала банктерінде 1 триллион теңгеден астам қолма-қол ақша алған.
Көлеңкелі экономикаға еңбек шартынсыз жұмысқа орналасу, жалақы деңгейін төмендетіп көрсету, жезөкшелікпен айналысу, есірткі бизнесі, браконьерлік, контрабанда тауарын тұтыну, пара алу «үлес» қосады. Егер патенті жоқ сантехниктің қызметін тұтынсаңыз да көлеңкелі бизнестің гүлденуіне ықпал еткен боласыз. Қай жерде қолма-қол ақша айналымы болса, сол жерде көлеңкелі экономика қанат жаяды.
Әдетте, көлеңкелі экономиканың үлесі дамыған елдерде төмендеу, мысалы бұл көрсеткіш АҚШ-та – 7, Австралия мен Германияда – 8, ал Австрия мен Канадада 9 пайыздан келеді. Ал біздің елде – 26 пайыз. Көлеңкелі экономиканың үлесі дамушы елдерде тым жоғары. Мысалы, Боливия мен Зимбабведе экономиканың 60 пайызы «көлеңкеде». Гватемала, Габоне, Гаити, Мьянме, Перу, Танзания сияқты елдермен бірге Әзірбайжан мен Тайландтың да экономикасының 50 пайызы көлеңкелі саналады екен. Осы елдердің арасында Әзірбайжан мен Тайланда не істеп жүр деген сұрақ туындайды. Сөйтсек, Әзірбайжанның бұл тізімге енуіне елдегі жемқорлық әсер етеді екен. Елдегі капиталды сыртқа жылыстату мен мемлекеттік бюджеттің ашық болмауы да көлеңкелі экономиканың үлесін арттыра берген. Мысалы, Әзірбайжанда парламент депутаттары мемлекеттік инвестиция туралы ақпаратқа қол жеткізе алмайды екен. Ал Тайландта туризм дамыған, алайда бұл сала көлеңкелі экономикаға жұмыс істейді.
Сөз басында мемлекет жариялаған мораторийдің көлеңкелі бизнеске қолайлы болатынын айттық. Бұл қалай десек, тексеруге жарияланған мораторий ешқандай лицензиясыз, патентсіз, яки кәсіпкерлік субъект құрмай заңсыз жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Мысалы, олар жұмыс орнын ешбір жалға беру шартын жасамай-ақ ала салады. Мысалы, көлік жөндеуші кәсіпкерді алайық, ол орынды бір күнге ғана жалға алуы мүмкін. Сөйтіп, кез келген күні көлігіңіздің қымбат бөлшектерін сатып, ертесіне табанын жалтыратып кетсе, таңғалмаңыз. Олардың ешқайсысы чек бермейді, патентпен де салық төлемейді. Яғни, ешқандай мүліктік жауапкершілік алмайды. Бұдан шығатын қорытынды – экономиканың көлеңкелі бөлігінде қаржылық қылмыспен қатар кәдуілгі ұрлық-қарлық та жасала береді.
Осы тұста бір қызық дерек, көлеңкелі экономиканың пайдасы тиетін кезең болады екен. Күлкілі, бірақ рас. Себебі бұл сала дағдарысқа төзімді келетін көрінеді. Дағдарыста өндіріс төмендеуі мүмкін, бірақ жұмыссыздық өспейді. Өйткені жұмыс беруші мен жұмысшы арасында бейресми келісім жасалғандықтан, жұмысшының жұмыстан шығуы еш жерде тіркелмейді. Қысқасы, көлеңкелі экономикадан көп жағдайда мемлекет зардап шегеді. Сондықтан көлеңкелі экономикамен күресуге мемлекет мүдделі болуы тиіс.
Айдана БЕГІМ
Оның пікірінше, көлеңкелі экономиканы ауыздықтауға ықпал ететін фактордың бірі – ШОБ субъектілерінің барлығын электронды шот-фактура мен онлайн кассалық аппаратқа көшіру. Бұл бағытта жұмыс басталды да.
«Біздің қаржы реттеуші көлеңкелі экономикамен күресудің орнына, проблеманы қосымша ақша шығарумен жабамыз деп ойлайды. Көлеңкелі экономикадағы ақшаны заңды түрде игермей нарыққа қосымша ақша шығару инфляцияның туындауына алып келеді. Бұл проблеманың себебімен емес, салдарымен күресу», – дейді экономист.
Сонымен көлеңкелі бизнес шағын және орта бизнес шоғырланған аумақта белсенді дамиды. Соның бір мысалын Алматы қаласынан іздеп көрсек, бұл қалада 123 мың заңды тұлға тіркелген. Осы кәсіпкерлік субъектілерінің айналымындағы қаржы 25 триллион теңгені құрайды. Алматы ел бойынша салықтың төрттен бір бөлігін береді, бірақ ақша ағындарының айтарлықтай көлемі көлеңкеде. Ұлттық банктің мәліметтеріне сәйкес соңғы үш жылда заңды тұлғалар қала банктерінде 1 триллион теңгеден астам қолма-қол ақша алған.
Көлеңкелі экономикаға еңбек шартынсыз жұмысқа орналасу, жалақы деңгейін төмендетіп көрсету, жезөкшелікпен айналысу, есірткі бизнесі, браконьерлік, контрабанда тауарын тұтыну, пара алу «үлес» қосады. Егер патенті жоқ сантехниктің қызметін тұтынсаңыз да көлеңкелі бизнестің гүлденуіне ықпал еткен боласыз. Қай жерде қолма-қол ақша айналымы болса, сол жерде көлеңкелі экономика қанат жаяды.
Әдетте, көлеңкелі экономиканың үлесі дамыған елдерде төмендеу, мысалы бұл көрсеткіш АҚШ-та – 7, Австралия мен Германияда – 8, ал Австрия мен Канадада 9 пайыздан келеді. Ал біздің елде – 26 пайыз. Көлеңкелі экономиканың үлесі дамушы елдерде тым жоғары. Мысалы, Боливия мен Зимбабведе экономиканың 60 пайызы «көлеңкеде». Гватемала, Габоне, Гаити, Мьянме, Перу, Танзания сияқты елдермен бірге Әзірбайжан мен Тайландтың да экономикасының 50 пайызы көлеңкелі саналады екен. Осы елдердің арасында Әзірбайжан мен Тайланда не істеп жүр деген сұрақ туындайды. Сөйтсек, Әзірбайжанның бұл тізімге енуіне елдегі жемқорлық әсер етеді екен. Елдегі капиталды сыртқа жылыстату мен мемлекеттік бюджеттің ашық болмауы да көлеңкелі экономиканың үлесін арттыра берген. Мысалы, Әзірбайжанда парламент депутаттары мемлекеттік инвестиция туралы ақпаратқа қол жеткізе алмайды екен. Ал Тайландта туризм дамыған, алайда бұл сала көлеңкелі экономикаға жұмыс істейді.
Сөз басында мемлекет жариялаған мораторийдің көлеңкелі бизнеске қолайлы болатынын айттық. Бұл қалай десек, тексеруге жарияланған мораторий ешқандай лицензиясыз, патентсіз, яки кәсіпкерлік субъект құрмай заңсыз жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Мысалы, олар жұмыс орнын ешбір жалға беру шартын жасамай-ақ ала салады. Мысалы, көлік жөндеуші кәсіпкерді алайық, ол орынды бір күнге ғана жалға алуы мүмкін. Сөйтіп, кез келген күні көлігіңіздің қымбат бөлшектерін сатып, ертесіне табанын жалтыратып кетсе, таңғалмаңыз. Олардың ешқайсысы чек бермейді, патентпен де салық төлемейді. Яғни, ешқандай мүліктік жауапкершілік алмайды. Бұдан шығатын қорытынды – экономиканың көлеңкелі бөлігінде қаржылық қылмыспен қатар кәдуілгі ұрлық-қарлық та жасала береді.
Осы тұста бір қызық дерек, көлеңкелі экономиканың пайдасы тиетін кезең болады екен. Күлкілі, бірақ рас. Себебі бұл сала дағдарысқа төзімді келетін көрінеді. Дағдарыста өндіріс төмендеуі мүмкін, бірақ жұмыссыздық өспейді. Өйткені жұмыс беруші мен жұмысшы арасында бейресми келісім жасалғандықтан, жұмысшының жұмыстан шығуы еш жерде тіркелмейді. Қысқасы, көлеңкелі экономикадан көп жағдайда мемлекет зардап шегеді. Сондықтан көлеңкелі экономикамен күресуге мемлекет мүдделі болуы тиіс.
Айдана БЕГІМ
