Кейіпкеріміз ұзақ жыл бойы Мұстафа Шоқай тақырыбын жіті зерттеп жүрген жайы бар. Одан бөлек, қоғамдағы түрлі мәселеге де үн қатып, жиі пікір білдіреді. Қоғам қайраткері, Мәжілістің бұрынғы депутаты Әбдіжәлел Бәкірдің айтары қандай? Бұл кісіні мазалайтын мәселе не? Сауалды кейіпкердің өзіне қойдық.– Әбдіжәлел аға, қоғам бір кезеңнен екінші бір кезеңге ауысқандай күй кешіп отырған секілді. Бүгін құндылықтар өзгерді ме, не өзгерді?
– Бұл сұрағың мені кейін шегінуге мәжбүр етіп отыр. Есте жоқ ескі заманнан Ұлы даланы мекен етіп келе жатқан қазақ халқы ХIХ ғасырдың екінші жартысынан патшалық Ресейдің қарамағына толық көшіп, отар елге айналды. Бірақ отарлаушы елдің өркениетіне, басқару жүйесіне байланысты қарым-қатынас әртүрлі болатыны белгілі. Ресей қазақтың шұрайлы жерлерін иемденумен шектелмей, жергілікті халықтың рухани жүдеуін ойлап, тіліне, дініне және діліне тиісті. Мақсат халықты орыстандыру болды. Қазақ мектептері ашылмады, іс қағаздары орыс тілінде жүрді дегендей. Ал Англия индустердің тіліне, дініне тиіскен жоқ, қайта мектеп, оқу орындарын ашты.
Патшалық Ресейдің саяси жалғасындай болған Кеңес Үкіметінің алғашқы он жылдықтардағы қазақ еліне жасаған озбырлықтары әлемге әйгілі. Алаш жетекшілері мұны жақсы білді, барынша жазды да. Алайда осы кезге дейін құпия сақталғандар да жеткілікті көрінеді. Әртүрлі қуғын сүргін жайлы 31 томдық құжаттың Мемлекет басшысына таныстырылуы көп жайды байқатса керек.
Рас, кейін Кеңес Одағы дүниежүзілік адамзат қауымдастығының орбитасында болуымен байланысты кейбір өзгерістер жасады. Мұны айтпай кетуге болмайды. Бірақ басқару жүйесі өзінің шынайы табиғатында қалды. Еліміз «Қазақ Советтік Социалистік Республикасы» деп ауыз толтырып айтылғанымен, автономиялық деңгейде қалды. Күрделі ішкі және сыртқы мәселелерді өзі шеше алмады. Біз комсомолдың облыстық комитетінің қатардағы хатшысы Мәскеуде бекідік. ҚазССР Жоғары Кеңесінің депутаттары тек Одақтық құрамда шетелде бола алды. Республика Конституцияларының бірде бірінде қазақ тілі туралы еш құқықтық норма болмады. Айта берсең көп ақ. Тіпті, «Коммунизм не за горами» деп даусы қарлыққан Н.Хрущев еліміздің бес облысын аламын деп жан таласқан жоқ па? Бейбіт күннің батыры Жұмабек Тәшенов болмағанда бұл күндері нағыз мүсәпірге айналар едік. Осы күндері де шекарасы қайта-қайта қаралған тәуелсіз Қазақстанда жеріміз бар деушілер жоқ емес.
Осылай ғасырларға жалғасқан тәуелділік халқымызды басып тастады. Сол себепті тәуелсіздікті бізге тағдыр сыйлағанымен, өткен 30 жылда рухани дүниеміз, саяси санамыз жаңара алмады. Тіпті, осы кездері сонау 30-жылдарғы оқиғаларды еске түсіріп, кейбір сенімі мықты, саяси сауатты азаматтармен тікелей күрескен кездеріміз де болмады емес. Оған уақыт жауап берер.
Тағдырға тәубе! 2019 жылдан бергі уақыт тектен тек өтіп жатқан жоқ. Бірақ мен қоғамымыз бір кезеңнен екінші бір кезеңге ауысты дей алмаймын. Оған ертерек. Өйткені формация деген дербес әлеуметтік-экономикалық құрылым, ол – белгілі бір тарихи жағдайларда қалыптасатын көзқарастар мен сенімдер жүйесі. Ал саяси әлеуметтік реформалар, жетілдіру, өзгерту, жаңарту сияқты процестер жүріп жатыр.
Мемлекет басшысы Қасым Жомарт Токаевтың жаңа, әділетті, демократиялық Қазақстан құрамыз дегенін халық түсіністікпен, тілектестікпен қабылдап отыр. Меніңше, осы сөздердің астарында «Халық» деген ұғымға өзгеше көзқарас жатқандай. Өйткені «Демократия» «Халық» ұғымымен туыс, егіз. Осы құндылықтарды терең түсініп, терең танымдылық жасап жатсақ, ұтысымыз мол болар еді. Сол себепті әркім осы жердің, осы елдің бірінші иесі өзіміз, сол себепті қоғамдағы оң өзгерістерді жасаушы да өзіміз болуымыз керек деп ұғынып жатса, аса мәнді де, аса маңызды да болады дегім келеді.
ТІЛ ҮШІН КҮРЕС – ҰЛТ ҮШІН КҮРЕС– Сіз қызмет еткен жылдар тәуелсіздік алған елең-алаң тұстар еді. Ол кездегі қиындық пен бүгінгі уақытты салыстыра аламыз ба?
–Иә, ол кездерде мен облыстық партия комитетінде, кейін облыстық әкімдікте қызметте болдым. Егемендіктің елең алаңы қиындықтарымен ерекшеленді. 1986 жылдың желтоқсаны тарихымыздың сұрықсыз беттері болып жазылды. Бірақ осыған қатысты қағидатты мәселелер бар. Біріншіден, 1986-жылғы оқиғаның шынайы шындығы ашылған жоқ. Екіншіден, кейбір ғалымдар мұны Алаш қозғалысының жалғасы дегісі келеді. Ал тереңірек ойлағанға, сол кездегі жайларға байыптай қараған адамға бұл тіпті басқа дүние.
Менің айтпағым: тарихымызға зер салсақ, еркіндіктің ұшқыны тұрақты Мәскеуден бастау алып отырды. Ресейде патша тағынан тайғанда Алаш жетекшілері автономия алуға ұмтылған болатын. Алашорда мен Түркістан Мұқтарияты сол кезде дүниеге келді. Бірақ олардың өмірі ұзаққа бармады. Алғашқысы екі жарым жылда, екіншісі 64 күнде жойылды.
Өткен ғасырдың 80-жылдарының аяғындағы Горбачевтің қайта құру саясаты одақтың ыдырауына алып келді. Кешегі ұлттық шет аймақтар сияқты, ұлттық республикалар да оянды. Олар өздерінде қалыптасқан саяси әлеуметтік жағдайға сын көзімен қарауға, өзінше тірлік етуге ұмтылды. Мәскеудің «қайта құруын» еліміздің ұлтшыл зиялы қауымы ең бірінші ұлттық рухымыздың негізі – туған тіліміз үшін күреске айналдырды. Тіл үшін күрес ұлт үшін күрес болатын. Жер жерде «Қазақ тілі» қоғамдары құрылды.
Сонау 1989 жыл еске түседі. Мен ол кезде Қызылорда облыстық партия комитетінің насихат және үгіт бөлімін басқаратынмын. Алматыдан Қалтай Мұхамеджанов, Әбдуәлі Қайдар, Өмірзақ Айтбаев, тағы басқа республикаға белгілі жазушы, тіл мамандары келіп, қаладағы Н.Бекежанов атындағы театрдың ғимаратында үлкен жиналыс өтті. Онда облыстық «Қазақ тілі» қоғамы құрылады деген соң халық көп жиналды. Көптен қордаланған ойлар мен пікірлерге есік ашылды. Ойлар ортаға салынды. Қайран Қалекең, үзілістен кейін де көсіліп сөйлеп, тілімізге, рухымызға деген көптен қордаланып қалған ойымен бөліскен болатын.
Осылай «Қазақ тілі» қоғамдық ұйымы кеңестік дәуірде бастау алып, тәуелсіз ел болып жарияланған 90-жылдардың алғашқы кезінде сол уақыттағы қажеттілікке орай белсенділік танытып, қызу жұмыс жүргізіп, халықты оятып еді. Ерекше еркіндік етек алды. Әуелгі кезде Үкімет тарапынан да тиісті бірсыпыра қолдау болды. Барлық елді мекендерде қоғамның филиалдары, мекемелерде бастауыш ұйымдары құрылды. Осының арқасында қазақ 39 пайыз ғана болып отырып, 1989 жылғы 22 қыркүйекте Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің кезектен тыс XIV сессиясында «Тіл туралы» заң қабылданды. Қызу тартыс, көсем сөздерден кейін қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болды. 1990 жылдың наурызында ұйымдастырылған «Ана тілі» газеті бүгінгі күні ұлттық тіліміздің туын берік ұстап келе жатқан жоқ па?
Алайда сол кездегі рухани өрісті, шынайы ұлтшыл үдерісті тиімді пайдалана алмадық. Мен «ұлтшыл» ұғымды Алаш ардақтылары түсінігіндегі «халқын сүю» деген мағынада пайдаланып отырмын. Халықтың саяси көтерілуі билікке тиімсіз болды. Тіл үшін күрес шындығына келгенде ұлттық рух үшін күрес болатын. Ал сауатты, рухы күшті халықты басқару әр кезде күрделі, қиын. Сөйтіп, бұл қозғалыс басылып қалды. Бұрынғы күйімізге түстік.
Екінші бір жағдай. Қандай қоғамдық құбылыс болмасын оның оң және теріс сипаттары болады. Онсыз ол дами алмайды. Тәуелсіздікпен бірге Батыстың нарықтық экономикасын қабылдадық. Кәсіпкерлік қағидаттарына, өндіріс құралдарына меншік нысандарының алуан түрлілігіне, еркін нарықтық баға белгілеуге негізделген экономикалық жүйенің халыққа берерін молайта түсудің орнына мемлекеттік билік мұны жеке баюдың жүйесіне айналдырды. Бұл жүйеге көшкенде ертеден келе жатқа дәстүрді ескермедік. Адамгершілік, имандылық, тіпті халық деген ұғым кері ығыстырылып, белгілі топтардың мүддесі алға шықты. Бұрын сонды тарихымызда болмаған миллиардерлер тобы қалыптасты. Өркениетті шетелдерде шынайы кәсіпкерлер қалыптасып, олар зауыт, фабрика, өндіріс орындарын салып байыса, бізде билік күшімен байыды. Бұрындары халық басына бір тонна мұнайы бар ел бай ел деп саналатын еді. Бірақ 30 жыл бұл сенімді ақтамады.
Кейбір мәліметтерге қарағанда, біздің еліміз тіпті Моңғолияға қарыз көрінеді. Бұған күле қарағаннан басқа не деуге болады?
– Сіздер Парламентте отырғанда азулы ағалардың да айтары бар еді. Қоғамдық оқиғаларға қаншалықты араласып отырдыңыздар? Кедергі көп болды ма?
– 1995 жылғы сайлауда мемлекеттік биліктің аса бір маңызды тармағы Қазақстан Парламенті Мәжілісіне депутат болдым. Ол кезде бізді халық сайлады. Мұның екі ұтымды жайы бар еді. Біріншіден, тікелей халықтың өкілі болдық. Елге келсек, өз сайлаушыларымызбен кездесеміз, солардың жағдайымен танысамыз, Мәжілістегі жаңалықтарды жеткіземіз. Халықтың ойлары Мәжілісте мәлім етіліп жатты. Екіншіден, Мәжілісте өзімізді еркін сезіндік. Иығымыздан қарап, сайлауларда оянып, кейін ұзақ ұйқыға кететін партиялар жоқ. Айтарымызды жалтақтамай, тікелей айта аламыз. Сүйенеріміз – заңдылық, сенетініміз халық болды. Бірақ мұндай әрекеттер билік тарапынан қолдау таба бермеді. Өйткені Парламент атқарушы билікке тәуелді болды. Ал парламентаризм табиғатында көпшіліктің мүддесін Үкіметтің озбырлығынан қорғауға тиісті.
Мәжілісте Жер туралы мәселе қызу талқыланғаны белгілі. Оның сатылуына қарсы шыққандар аз болмады. Кезінде Әлихан Бөкейханның кадет партиясынан шыққандағы бір мәселесі бұл партияның жерді сатуды қолдау еді. Ол кезде негізінен қаржысы жоқ қарапайым халық жерден айырылатын. Кейінгі жағдайда билігі мен қаржысы барлар шүйгін, құнарлы, түсімі мол жерлерге ие болды. Сондай ақ Мәжілісте балаларымыздың шетелге кетуі үлкен талқылауға түсті. Сол кезде бұл мәселемен айналысатын республикамызда тіркелгені, тіркелмегені бар 40 шақты ұйым бар екен. Шерағаң бастаған бір топ депутат арамызда Айталы, Фариза бар, балаларымыздың шетелге кетуіне қарсылық білдірдік. Тележурналистер шақырып, арнайы брифинг өткіздік. Тіпті, «күндердің күнінде шетелге жіберілгендердің ішінде мені өз елімнен бездіргендерге лағнет айтамын деулері де мүмкін ғой» деген ауыр сөздер айтылды. Одан да жетім ұрпағымызға өзімізде қажетті жағдай жасайық дедік. Бірақ біздің ұсынысымыз өтпеді.
ҚАТАЛ ЦЕНЗУРА АУЫЗ АШТЫРМАДЫ– Бір сөзіңізде: «Парламентте ұлттық мәселелерді өткізуде таза орыстармен бірдеңе қылып келісуге болады. Ең қиыны, орыстанып кеткен қазақтармен келісу қиын. Олардың бойында ұлттық сезім жоқ» деген екенсіз. Қазір ше, бұл ойыңыздан өзгердіңіз бе?
– Бұл ойымнан өзгерген жоқпын. Өйткені ойым – төркінді дүние. Алаш алыптарының бірі Мұстафа Шоқай «Ұлттық зиялы» атты мақаласында орыс (Батыс) мектептерінде тәрбиеленген зиялыларымыздың аянышты жері – олардың өз халқына өгей болуы. Олар «Шығыстық зердеден» айырылып, халыққа ұлттық тәрбие беріп жарытпайды және халық та олардан ұлттық тәрбие алып жарымайды деп жазған еді. Шынында да, орыс мектептерінде оқып, орысша тәрбиеленген орыс емес ұлт зиялылары туған халқының игілігіне қызмет ете бермейді. Олар тіпті өз ұлтының өкілдерімен араласуға да онша ықыласты бола қоймайды.
Бұл қағидалар бүгін өзгерген жоқ, қайта күрделене түсті. Отбасында ұлттық тәрбиенің кенжелігінен орыс мектебінде оқып жатқан ұл-қыздарымыз өзгеше өсіп келеді. Осы жерде ұлы Абайдың «Жиырма бесінші сөзінде»: «Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да – бәрі орыста тұр» деп батыл айта отырып, «Залалынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын білмек керек» деп ескерткен болатын. Ұлы ғалым Шоқан Уәлихановтың да трагедиясы берісі Ресейден, арысы Батыстан алған тамаша білім-ғылымын ұлтына пайдалана алмағанында емес пе? Мұны тіпті сол замандағы орыстың белгілі адамдары да ескертті. Ал бүгін баламның орысша оқуына мүмкіндік жасамасаңдар, Путинге айтамын деп жүрген ата аналар осы жағдайлардан алыс емес. Олардың ойлау жүйесі, іс әрекет қимылы өзгеше. Мұндай әрекеттерге тереңірек назар аудару қажет. Тіпті, бұл арнайы зерттеуге тұрарлық мәселе дегім келеді. Біз өзге тілдің, оқуының және ғылымының залалынан қашық болуды толық сезінген жоқпыз.
Тәуелсіздік тілден басталады деген Алаш жетекшілерінің өсиетіне тиісті көңіл бөлмеуден қазір мектептеріміз ала құла. Республикамыздағы жеті мыңға тарта мектептің жартысынан сәл астамы ғана қазақ мектептері. Қалғаны аралас және орыс мектептері. Басқа қалаларға үлгі болуға тиісті Астанамызда мектептердің үштен бірі ғана қазақ мектептері. Ал аралас мектептерде оқушылардың дені қазақтың ұл қыздары болғанымен, ана тілдік орта жоқ. Өйткені олар өскен отбасында әке-шеше, ата-әже ұл-қыздарымен, немере-шөберелерімен орысша сөйлеседі. Ал отбасы – ұлттық тәрбиенің темірқазығы. Қазақы тәрбие ала алмаған ұл-қыздарымыздың ойлау жүйесі де өзгереді. Олар ұлттық құндылықтарды түсіне бермейді, кейде қарсы да шығады.
Ең қиыны – осы тірліктерге жауап беретін мекеме, қызметкерлердің мұны қалыпты жағдай, ата аналардың қалауы деумен шектеліп, тиісті мән бермей отыруында. Мұндай ұлтсыздық көзқарастың ақыры қиыншылықтарға әкелуі мүмкін.
Ұлттық қасиеттен алшақтаған ұл-қыздарымыздың ерекшеліктерін бұрынғы қазақ түрік, қазіргі инновациялық мектептерге барғанда өзіңе деген қарым-қатынастан айқын сезесің. Әрине, олардағы оқушылар біліміне қарай іріктеліп алынғандар, бірақ ондағы алған кейінгі білімдері қатаң тәрбиеге негізделген. Сондықтан есіктен кіргенде алдыңды кесіп өтпей, танымаса да өзіңе сәлем беріп тұрған оқушыларды көріп, риза боласың.
– «Мемлекеттің саяси жүйесі бұқара халықтың мұратын назардан тыс қалдырса, билік пен байлыққа құнығып кетсе, неше түрлі жағдай болады» дейсіз. Бұқара халықтың бүгінгі мұраты қандай?
– Еліміздің 1995 жылғы Ата Заңында «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп тайға таңба басқандай жазылды. Бұған дау жоқ. Ал кешегі өткен 30 жылымызда жағдай бұл қағидалардан алшақтау болды. Ол туралы әлеуметтік желілерде аз жазылып жатқан жоқ. Алда әлі де айтыла түсетін шығар.
Билік тым тәтті, сондықтан оның жетегінде кету жиі кездесетін жайт. Кешегі алып Кеңес Одағының ыдырауының саяси себептерінің бірі Коммунистік партия, оның Орталық Комитетінің бірінші басшыларының жеке билігі болды. Адамзат тарихындағы жеке биліктер әр уақытта мемлекеттің беделін түсіруге, тіпті ыдырауына әкеліп отырған.
Кез келген елдің бақыты да, қиыншылығы да мемлекеттің саяси жүйесіне тікелей байланысты. Осы жерде бір мәселеге арнайы тоқтала кетейін.
Патшалық Ресейді, соның саяси жалғасындай кеңестік Ресейді барынша жан жақты сынаған Мұстафа Шоқайдай ешкім бола қойған жоқ. Бұған оның эмиграцияда болуы қолайлы жағдай туғызды. Елдегі жағдайды басқа Алаш жетекшілері білмеді емес, жақсы білді. Бірақ қатал цензура олардың аузын аштырмады, мақалаларын бастырмады. Ал Мұстафа Шоқай Ресейді сынағанда оның орыс халқының елі ретінде емес, патшалық, кеңестік жүйенің орталығы ретінде сынады. Осы жағдайға кейде мән бере бермейміз. Мұстафа Шоқай «жаман халық жоқ, жаман адам ғана бар. Адамгершілікті мемлекет жоқ, адамгершілікті адам ғана бар» деген болатын.
Өткенімізді жақсы білетін, бүгінімізді танып отырған халықтың ойы – мемлекетті басқару жүйесінің әділетті болуы, сөзден істің молдығы, экономикалық әлеуметтік нәтижелердің айқындығы. Бүгінгі қиыншылықты жойып, әлемдік қауымдастықта өз орнымызға лайықты ие болу. Саяси-экономикалық және рухани жағынан бай ел өзін берік сезінеді. Жан-жаққа жалтақтамайды. Халқымыз осындай ел болсақ дейді. Осындай армандарға сәуле түсірген бүгінгі саясатты қолдайды.
– Бұрынғы Алаш арыстары ағартушылық жолды ұстанды. Бүгінгі Алаштың бағыты қандай болмақ?
– 150 жылдығы кеңінен аталған Ахмет Байтұрсынұлы өз кезіндегі қазақтың кейін қалған халық екенін, алға басып, жұрт қатарына кіру үшін не керек екенін былайша бейнелеген болатын: «Басқадан кем болмас үшін білімді, бай һәм күшті болуымыз керек. Білімді болуға оқу керек. Бай болуға кәсіп керек. Күшті болуға бірлік керек. Осы керектердің жолында жұмыс істеу керек» деді. Сәл ойлансақ, бұл – бүгінгі тәуелсіз еліміздің алға жылжуының тамаша әлеуметтік формуласы.
Біз «ағарып» болғанымыз жоқ. Әлемдік өркениеттен кенже келе жатырмыз. Мұның бір себебі – Алаш арыстарының ағартушылық жолын, ұлттық тамаша идеяларын музейдегі экспонат сияқты түсінуіміз. Кейінгі кезде ғана Алаш алыптарына бет бұрдық. Бірақ олардың идеясын жаңа заман талабына сәйкес игере алмай, жүзеге асыра алмай келеміз. Бәлкім, қателесермін. Дегенмен ұлтымыздың бұл бай мұрасын игермей, бойымызға сіңірмей, қазіргі заманауи ұсынып отырған қағидатты мәселелерді өзіміздің тарихи, ұлттық ерекшеліктерімізді ескере отырып, қабылдамай, біз шынайы тәуелсіз елдің толыққанды тәуелсіз азаматы бола алмаймыз.
– Қазір әлеумет «желіге» байланды. Уақытының көбін әлеуметтік желіде өткізіп жатқан бүгінгі буын заманауи технологияның озығын алып, тозығын тастай ала ма?
– Бұл – бүгінгі заманның бір ерекшелігі. Дегенмен әлеуметтік желінің белең алуына бұқаралық ақпарат құралының кешегі жағдайы қатты ықпал етіп кетті. Бізде «ура» басым болды. Қоғамымызда түк кемшілік болған жоқтай, бәрі тамаша, кинодағыдай сипатталды. Орталық газеттерде шыққан ресми дүниелер түгелдей облыстарда көшіріп, басылып жатты. Мемлекетіміз тәуелсіздік алғаннан кейін саяси сахнаға шығып, елімізде болып жатқан қайшылықты көріністерді сынай бастаған тәуелсіз басылымдармен күрестік, оларды жаптық, басшыларын әртүрлі жағдайға ұшыраттық. Бұл халық санасының тәуелсіздігіне тікелей шабуыл болды. Содан жұртшылық «әлеумет желіге» сүйенуді дәстүрге айналдырды. Бұл қазір қатты дамыды. Әлеуметтік желі өз қызметін атқара берер. Алайда бар жаңалықты да, кемшілікті, қоғамдағы қайшылықты да шынайы өмірге шығаруымыз керек. Оған қоғамда саяси құқықтық кепілдіктер қажет. Сонда алға жылжуымыз ерекше қарқын алады, ұтыстарымыз да молаяды.
– Мемлекеттік тілдің жайын жиі көтересіз ғой. Қазір демографиялық тұрғыдан жергілікті ұлттың саны көбейді. Сонда да біз әлі күнге «тіл» деп қиналатынымыз қалай? 30 жылда бұл мәселенің түйіні неге шешілмей отыр?
– Біріншіден, бұл – сонау отарлық кезеңнен бастау алған, ғасырлар бойы қордаланған мәселе. Сол себепті ескінің ықпалы да жоқ емес. Екіншіден, сонау егемендіктің елең-алаңында мемлекеттік мәртебеге ие болған ана тілімізге тәуелсіздік жылдары жеткілікті көңіл бөлмедік. Қайта түрлі кедергіге ұшырады. Мысалы, «үш тұғырлы тіл» деп балабақшаларда үш тілді үйреттік. «Қазақстанның болашағы қазақ тілінде» дедік те нақты іске бармадық. Тіпті, «Тіл туралы» заңымызға өзгеріс енгізейік деген мәселе де аяқсыз қалды.
Қазіргі қалыптасқан қиындықтан шығудың амал тәсілдерін қарастыру қажет. Алдымен өзімізді өз ана тіліміздің иесі етуіміз керек. Бәлкім, кешегі елең-алаңдағы қазақ тілі қоғамдарын қайта құрып, тіл үшін күреске жалпы халықтық сипат беру керек шығар. Осындай жолмен алдымен ана тілімізді ұлтаралық қатынас тілі ету үшін күрескен жөн. Содан кейін күрделі қадамдарға барармыз.
Осы айтылғандарды жинақтай келіп, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні ретінде қазіргі нақты қойылып отырған жаңа және әділетті қоғам халқымыздың саяси санасын, әлеуметтік әлеуетін сапалы көтеруді қажет етіп отыр дегім келеді. Рухы күшейген халқымыздың жаңа жеңістерге жетеріне сенім мол. Қазағым өз тарихында не көрмеді?
– Әңгімеңізге рақмет!
