Ірі жемқорды ұстап берсеңіз, 14 миллион теңгедей сыйақы алып, байып шыға келесіз. Әрі сізді коррупциямен күрескер ретінде мемлекет қорғауға алады. Қаласаңыз, «кездеспей кеткен бір бейне» секілді аноним болып қала аласыз. Керемет емес пе? Шынында, бәрі бұдан әлдеқайда күрделі. Сыбайлас жемқорлық схемаларын ашқан адамдардың өзі қудалауға түскен, «Көрiнеу жалған сөз жеткiзу» бабымен істі болған жағдайлар кездеседі. Тергеушілер де істі жылы жауып қоя салуы мүмкін. Сондықтан мемлекет бұл күресті жандандыру жолдарын іздеуде. «Сөз тасыған» адамдарға сыйақы төлеу және қорғауға алу қағидалары өзгермек.Қанша табыс әкеледі?
Биыл мемлекет пен қоғамның өзегіне түскен жегіқұртпен күрес жаңа деңгейге шығып, соны қарқын, тың тегеурінмен жүзеге асырыла бастауы тиіс. Президент «Әділетті Қазақстанда коррупцияға орын жоқ» деді. Сарапшылар күресті күшейту үшін қажетті заңдар барына назар аудартады. 2023 жылғы 3 қаңтарда, тарардың алдында ел Парламенті «Кейбір заңнамалық актілерге сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл және мемлекеттік қорғауға жататын адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» жаңа заңды қабылдады. Бүгінде ол күшіне енді. Бұған қоса, ел Үкімет басшысы 2023 жылғы 8 ақпандағы өкімімен осы маңызды заңды іске асыру үшін қабылдануы қажет құқықтық актілер тізбесін бекітті. Ол құжаттар жобасы әзірленіп жатыр.
Жалпы, жемқорлық фактісін хабарлаған адамдарға сыйақы беру тетігі Қазақстанда 2015 жылдан белсенді қолданылады. Содан бері салада бірнеше рет реформа жасалды. 2021 жылғы қыркүйекте сыбайлас жемқорлық фактілері туралы хабарлаған немесе антикоррупциялық іс-қимылға өзгеше түрде жәрдемдескен азаматтарды көтермелеудің сараланған жүйесі енгізілді. Енді келтірілген шығын немесе пара сомасы 1 мың АЕК-тен асқан істер бойынша сыйақы бұрынғыдай нақты бекітілген мөлшерде емес, параның немесе келтірілген залалдың мөлшеріне қарай төленеді: 10% көлемінде. Бірақ ең жоғары төлем 4 мың айлық есептік көрсеткіштен (биыл 13,8 миллион теңге) аспауы тиіс.
Мысалы, 2023 жылдың басында Атырау облысының тұрғыны парақорды ұстап беріп, 12,2 миллион теңге сыйақы алды. Антикордың мәліметінше, ол облыс әкімінің бұрынғы орынбасарының қылмысын әшкерелеуге жәрдемдескен. 2022 жылғы мамырда Атырау облысы әкімінің бұрынғы орынбасары Нұрлан Таубаев аса ірі көлемде пара алуға оқталғаны үшін 10 жылға сотталды. Себебі пандемияның қызған шағында, 2020 жылы Таубаев аурухананы салып жатқан құрылыс компаниясы директорының орынбасарымен кездесіп, одан тендер құнының 10 пайызы көлемінде «откат» талап еткен. Сөйтіп, 185 миллион теңге алуға келісіпті. Соның 120 миллионнан астамын алып жатқанда ұсталған деседі.
Ал Шымкентте биылдың өзінде 7 тұрғын жемқорлардың ішкен-жегенін құстырғаны үшін мемлекеттен қаржылай қошемет көріпті. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің Шымкент қаласы бойынша департаментінің басшысы Дәурен Ерғариннің сендіруінше, мекемені жемқорлық деректері туралы құлақтандыруда шымкенттіктер аса белсенді. Бірақ соның ішінен әзірге тек жетеуіне жалпы сомасы 1,5 миллион теңгеден астам сыйақы төленген. Бұл – олардың көмегімен әшкереленген параның және келтірілген шығынның 10 пайызы. Соған қарағанда, торға «шортандар» түсе қоймағанға ұқсайды.
Антикор дерегінше, 2022 жылы республика бойынша 134 адам жалпы сомасы 40,6 миллион теңге ынталандыру алды. Ең үлкен бірреттік төлем Атырау және Қызылорда облыстарының тұрғындарына аударылды.
Үздіктерден нені үйренгеніміз жөн?
«Құлақтандырушыларға» сыйақы төлеу – Қазақстанның құзырлы органдарының ойлап тапқан ноу-хауы емес. Ол батыстың тәжірибесінен алынды. Мысалы, АҚШ америкалық сайлауға Ресейдің араласуы және соған көмектескен жемқорлар туралы ақпарат бергендерге 10 млн доллардан ұсынды. Мол сыйақының кімге төленгені белгісіз қалды, бірақ солар ұсынған ақпарат негізінде Мәскеумен байланысты күштердің сайлауға қол сұққаны дәлелденіп, Ресейге қарсы санкциялар енгізілді.
АҚШ пен Еуропада Corruption hunter-лер әрекет етеді. The New York Times жетекші репортері Майкл Швирцтің айтуынша, мұнымен журналистер де белсенді айналысады, олар осы мақсатта журналистік консорциумдарға біріккен. Сонда олар екі жеп биге шығады: өз редакциясын сенсациялық, эксклюзивті, оқылымды материалмен қамтамасыз етеді әрі құзырлы органдардан дүниеқор қылмыскерді әшкерелегені үшін ақы алады. Осы мақсатта жемқорларды аулаушылар follow the money әдісін қолданады: қай салада шектен тыс көп қаржы шығындалса, сол маңайды коррупционерлер қарақтауы ықтимал.
«Қылмыскерлердің ұйымдасқан желілері бар, неге онда бізге де ұйымдаспасқа?» – коррупционерлерді аулаушылар желісінің негізін қалаушы Ева Джоли осылай дейді. Журналистерден, детективтерден, түрлі сала мамандарынан құралған желілер жылда жиналып, коррупцияны қудалауда қандай проблемаларға жолығатыны, оларды қалай еңсеруге болатыны, БҰҰ, ЭЫДҰ, FATF (қаржы жылыстатумен күрес тобы) сияқты халықаралық ұйымдардан жаһандық деңгейде қандай көмек, қорғау көруге болатыны жөнінде тәжірибе алмасады.
Қазақстанда әзірге мұның бірі де жоқ, үйренеріміз алда, үлгі аларымыз жетерлік. Осы орайда «егер әрбір ірі іске 14 миллионға дейін сыйақы беретін болса, онда неге бізде де мықты тергеу жүргізіп, жемқорлардың ізіне індете түсіп, соларды ұстаудан табыс табатын мамандар пайда болмады?» деген сауал туады. Мұның жауабы сан салалы.
Біріншіден, 30 жылда Қазақстанда тәуелсіз журналистика жойылуға шақ қалды. Тек 2020 жылы Президент Қ.Тоқаевтың саяси жаңғыру реформалары арқасында қаншама журналистің, биліктен тәуелсіз пікірі бар сарапшылардың тағдырын тәлкекке салған, тіпті түбіне жеткен «Жала жабу» бабы Қылмыстық кодекстен алып тасталып, Әкімшілік кодекске көшірілді, ол үшін қылмыстық қудалау доғарылды. Бүгінде Әділет министрлігі «Жала жабу» бабын Әкімшілік құқықбұзушылық кодексінен де жоятын заң жобасын әзірледі. Сонда Азаматтық кодекстің ар-намысқа, қадір-қасиетке, іскерлік беделге нұқсан келтіретін мәліметті сот арқылы теріске шығаруды қарастыратын 143-бабы ғана қалады.
Екіншіден, коррупция фактілері туралы хабарлаған адамдар жете қорғалмады. Беделді жемқорлар өзіне кімнің шағымданғанын біліп алып, оны қудалаған жағдайлар болған. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының, Сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі мемлекеттер тобының (GRECO) сарапшылары Қазақстандағы осы олқылықты қатты сынады. Қазақстан олардың ұсынымдары негізінде «жемқорлық фактілерін хабарлаған адамдарды қорғаудың кешенді жүйесін заңнамалық деңгейде енгізді». Биылғы 3 қаңтардағы заң аясында коррупциялық қылмысты хабарлағандар Куәгерді қорғау бағдарламасына алынады. Антикоррупциялық қызмет олардың кім екенін өзгелер біліп қоймауы үшін барлық шараны қабылдауы тиіс. Құлақтандырушылар туралы ақпарат мемлекеттік құпияға жатқызылды.
«Жемқорлық фактілері туралы хабарлаған адамдар туралы деректерді жарияламаймыз, бұл – мемлекеттік құпия. Ол адам заң бойынша мемлекеттің қорғауына алынады. Сонымен бірге оны ынталандыру үшін төленетін ақы да конфиденциалды тәртіппен төленеді», – деді шымкенттік антикор департаментінің басшысы Дәурен Ерғарин.
Сыйақыдан кімдер шетқақпай қалады?
Үшіншіден, қызметкерлер жоғары тұрған басшыларының үстінен шағымданудан сескенеді. Біразы отбасын асырап отырған жалғыз жұмысынан айырылып қалудан қорқып, үнсіз көнеді, сұрағанын береді. Төртіншіден, тіпті шағымданғанның өзінде жемқорды жазалау процесі тым күрделі. Заң бойынша құлақтандырушыларға сыйақы коррупционерге қатысты сот айыптау үкімін шығарса ғана төленеді. Ал көп жағдайда іс қозғалмайды, қозғалғанның өзінде сотқа жетпейді, сотқа жетсе, судья ақтауы мүмкін. Салдарынан еш жаза тартпай, салмағы мен беделін сақтаған ұрда жық жуан жұдырықтылар әлгі адамнан өш алуға кіріседі, өмірін тозаққа айналдырады.
Бесіншіден, халықтың осы саладағы сауаттылығы төмендеу. Мамандар түскен хабарлардың көбі қаралауға ұқсас дегенді айтады. «Бәленбай тергеуші істі созбұйдаға сал ды, қарсы тараптан пара алса керек» деген сияқты. Антикордың мәліметінше, 2022 жылы 1424 Call-орталығына 27 мыңнан аса адам шағыммен жүгінген. Алайда соның ішінде небәрі 233 қоңырау коррупциялық құқықбұзушылыққа нақты қатысты болыпты. Мамандар азаматтардан өздері куә болған, құжатпен, бейнежазбамен, басқаша дәйектеуге келетін нақты фактілерді хабарлауды сұрайды.
Антикорға түсетін шағымдардың көбі қылмыстық, әкімшілік жазаға тартпау үшін пара дәметуге; билікті асыра пайдалануға; заңсыз, параға қамқорлық жасауға; тендерлердегі бұзушылықтарға; шенеуніктердің басқа да құқыққа қайшы тірліктеріне қатысты болып келеді.
Айтпақшы, биыл қабылданған заңға және әзірленіп отырған Көтермелеу қағидаларына сәйкес, әшкерелеуге қанша көмектессе де, сыйақы төленбейтін адамдардың санаттары анықталып отыр. Бірінші санатқа сыбайлас жемқорлық фактісі туралы көрінеу жалған ақпаратты хабарлағандар жатады, олар керісінше, жауапқа тартылады. Екінші санат жедел-іздестіру немесе қарсы барлау қызметін жүзеге асыратын органмен құпия негізде ынтымақтасатын адамдарды (информаторлар) қамтиды. Үшінші санатқа фактіні хабарлаған немесе жемқорлықты анықтауға, оның жолын кесуге, ашуға және тергеп-тексеруге жәрдем көрсеткен, бірақ өзі сол қылмыстың орындаушысы немесе сыбайлас қатысушы болған адамдар кірді. Бұлар сый алмақ түгіл жазадан босатылғанына немесе жазасының жеңілдегеніне тоқ, риза болуы керек.
Көтермелеу ақысы құлақтандырушының берген ақпараты шындыққа сәйкес болып шықса немесе оның өзгеше түрде жәрдем көрсетуі жемқорлық құқықбұзушылықты анықтауға, жолын кесуге, ашуға және тергеуге ықпал етсе, төленетін болады. Бірақ бәрібір, соттың айыптаушы үкімі немесе прокурордың ақтамайтын негізде істі тоқтату туралы қаулысы шығуы тиіс. Төлем республикалық бюджеттен төленеді.
Қағиданың тағы бір жаңалығы: өңірлік департаменттер жемқорлықпен күресуші адамға алғысхат беру туралы Антикорға ұсыным жолдай алады. Тек бұл хат жасырын күрескердің тұлғасын жария етуге жол ашпаса болғаны.
Сала ардагері, құқықтанушы Игорь Нестеренко ақпарат берушілерді жұмыс орнында қудалап, қысым жасаудан қорғау мәселелері шешімін таппағанын айтады. Олардың еңбек ету құқықтарын қорғау шараларын қабылдаған, мысалы белгілі бір мерзім бойы жұмыс берушінің бастамасымен жұмыстан шығаруға шектеу қойған абзал. Бұдан бөлек, жемқорды әшкерелеуге көмектескен адамдардың жеке деректерін өзгеге беріп қойғаны үшін қылмыстық жазаны қатайту қажет. Әйтпесе, құпиялылыққа кепілдік беру қиын. Дамыған елдердегідей, куәгерлерді қорғау бағдарламасына кіргендерге өзге өңірден пәтер тауып беру жүйелі жолға қойылмапты. Қорыта айтқанда, кезегін күткен проблемалар жетерлік. Әділетті Қазақстанда азулы, алпауыт жемқорларды құрықтау, ең бастысы, көзбояушылыққа салынбай, нақты нәтижелерге жету үшін түйткілдердің түйіні толық тарқатылғаны маңызды.
Біріншіден, 30 жылда Қазақстанда тәуелсіз журналистика жойылуға шақ қалды. Тек 2020 жылы Президент Қ.Тоқаевтың саяси жаңғыру реформалары арқасында қаншама журналистің, биліктен тәуелсіз пікірі бар сарапшылардың тағдырын тәлкекке салған, тіпті түбіне жеткен «Жала жабу» бабы Қылмыстық кодекстен алып тасталып, Әкімшілік кодекске көшірілді, ол үшін қылмыстық қудалау доғарылды. Бүгінде Әділет министрлігі «Жала жабу» бабын Әкімшілік құқықбұзушылық кодексінен де жоятын заң жобасын әзірледі. Сонда Азаматтық кодекстің ар-намысқа, қадір-қасиетке, іскерлік беделге нұқсан келтіретін мәліметті сот арқылы теріске шығаруды қарастыратын 143-бабы ғана қалады.
Екіншіден, коррупция фактілері туралы хабарлаған адамдар жете қорғалмады. Беделді жемқорлар өзіне кімнің шағымданғанын біліп алып, оны қудалаған жағдайлар болған. Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымының, Сыбайлас жемқорлықпен күрес жөніндегі мемлекеттер тобының (GRECO) сарапшылары Қазақстандағы осы олқылықты қатты сынады. Қазақстан олардың ұсынымдары негізінде «жемқорлық фактілерін хабарлаған адамдарды қорғаудың кешенді жүйесін заңнамалық деңгейде енгізді». Биылғы 3 қаңтардағы заң аясында коррупциялық қылмысты хабарлағандар Куәгерді қорғау бағдарламасына алынады. Антикоррупциялық қызмет олардың кім екенін өзгелер біліп қоймауы үшін барлық шараны қабылдауы тиіс. Құлақтандырушылар туралы ақпарат мемлекеттік құпияға жатқызылды.
«Жемқорлық фактілері туралы хабарлаған адамдар туралы деректерді жарияламаймыз, бұл – мемлекеттік құпия. Ол адам заң бойынша мемлекеттің қорғауына алынады. Сонымен бірге оны ынталандыру үшін төленетін ақы да конфиденциалды тәртіппен төленеді», – деді шымкенттік антикор департаментінің басшысы Дәурен Ерғарин.
Сыйақыдан кімдер шетқақпай қалады?
Үшіншіден, қызметкерлер жоғары тұрған басшыларының үстінен шағымданудан сескенеді. Біразы отбасын асырап отырған жалғыз жұмысынан айырылып қалудан қорқып, үнсіз көнеді, сұрағанын береді. Төртіншіден, тіпті шағымданғанның өзінде жемқорды жазалау процесі тым күрделі. Заң бойынша құлақтандырушыларға сыйақы коррупционерге қатысты сот айыптау үкімін шығарса ғана төленеді. Ал көп жағдайда іс қозғалмайды, қозғалғанның өзінде сотқа жетпейді, сотқа жетсе, судья ақтауы мүмкін. Салдарынан еш жаза тартпай, салмағы мен беделін сақтаған ұрда жық жуан жұдырықтылар әлгі адамнан өш алуға кіріседі, өмірін тозаққа айналдырады.
Бесіншіден, халықтың осы саладағы сауаттылығы төмендеу. Мамандар түскен хабарлардың көбі қаралауға ұқсас дегенді айтады. «Бәленбай тергеуші істі созбұйдаға сал ды, қарсы тараптан пара алса керек» деген сияқты. Антикордың мәліметінше, 2022 жылы 1424 Call-орталығына 27 мыңнан аса адам шағыммен жүгінген. Алайда соның ішінде небәрі 233 қоңырау коррупциялық құқықбұзушылыққа нақты қатысты болыпты. Мамандар азаматтардан өздері куә болған, құжатпен, бейнежазбамен, басқаша дәйектеуге келетін нақты фактілерді хабарлауды сұрайды.
Антикорға түсетін шағымдардың көбі қылмыстық, әкімшілік жазаға тартпау үшін пара дәметуге; билікті асыра пайдалануға; заңсыз, параға қамқорлық жасауға; тендерлердегі бұзушылықтарға; шенеуніктердің басқа да құқыққа қайшы тірліктеріне қатысты болып келеді.
Айтпақшы, биыл қабылданған заңға және әзірленіп отырған Көтермелеу қағидаларына сәйкес, әшкерелеуге қанша көмектессе де, сыйақы төленбейтін адамдардың санаттары анықталып отыр. Бірінші санатқа сыбайлас жемқорлық фактісі туралы көрінеу жалған ақпаратты хабарлағандар жатады, олар керісінше, жауапқа тартылады. Екінші санат жедел-іздестіру немесе қарсы барлау қызметін жүзеге асыратын органмен құпия негізде ынтымақтасатын адамдарды (информаторлар) қамтиды. Үшінші санатқа фактіні хабарлаған немесе жемқорлықты анықтауға, оның жолын кесуге, ашуға және тергеп-тексеруге жәрдем көрсеткен, бірақ өзі сол қылмыстың орындаушысы немесе сыбайлас қатысушы болған адамдар кірді. Бұлар сый алмақ түгіл жазадан босатылғанына немесе жазасының жеңілдегеніне тоқ, риза болуы керек.
Көтермелеу ақысы құлақтандырушының берген ақпараты шындыққа сәйкес болып шықса немесе оның өзгеше түрде жәрдем көрсетуі жемқорлық құқықбұзушылықты анықтауға, жолын кесуге, ашуға және тергеуге ықпал етсе, төленетін болады. Бірақ бәрібір, соттың айыптаушы үкімі немесе прокурордың ақтамайтын негізде істі тоқтату туралы қаулысы шығуы тиіс. Төлем республикалық бюджеттен төленеді.
Қағиданың тағы бір жаңалығы: өңірлік департаменттер жемқорлықпен күресуші адамға алғысхат беру туралы Антикорға ұсыным жолдай алады. Тек бұл хат жасырын күрескердің тұлғасын жария етуге жол ашпаса болғаны.
Сала ардагері, құқықтанушы Игорь Нестеренко ақпарат берушілерді жұмыс орнында қудалап, қысым жасаудан қорғау мәселелері шешімін таппағанын айтады. Олардың еңбек ету құқықтарын қорғау шараларын қабылдаған, мысалы белгілі бір мерзім бойы жұмыс берушінің бастамасымен жұмыстан шығаруға шектеу қойған абзал. Бұдан бөлек, жемқорды әшкерелеуге көмектескен адамдардың жеке деректерін өзгеге беріп қойғаны үшін қылмыстық жазаны қатайту қажет. Әйтпесе, құпиялылыққа кепілдік беру қиын. Дамыған елдердегідей, куәгерлерді қорғау бағдарламасына кіргендерге өзге өңірден пәтер тауып беру жүйелі жолға қойылмапты. Қорыта айтқанда, кезегін күткен проблемалар жетерлік. Әділетті Қазақстанда азулы, алпауыт жемқорларды құрықтау, ең бастысы, көзбояушылыққа салынбай, нақты нәтижелерге жету үшін түйткілдердің түйіні толық тарқатылғаны маңызды.
