Баққожа Мұқайдың өзге шығармалары бір төбе де, «Өмірзаясы» бір төбе секілді көрінеді де тұрады. «Талғамға талас жоқ». Мүмкін, біреулер үшін «Жалғыз жаяудың» орны бөлек шығар. Мүмкін, бір оқырман Баққожа Мұқайдың драматургиясының шоқтығын биік санар. Қалай десек те, қаламгердің өз әлемі бар, өз шеберлігі бар. Шеберлік демекші, ол да нәзік талғам мен қуатты таланттың, толассыз еңбектің арқасында келеді. Шын шебердің даралығын көрсететін дүние – тіл құдіреті.
Бұл жағынан жазушыға ешкім сын айта алмас-ты. Ұмтыл Зарыққанша жазсақ: «Жазушы еңбегінің бейнеті мен азабы Баққожа Мұқайға да жат емес. Ақ қағаздың алдында оның да өңі қашып, көзі талған, қаны тасып, қары талған, ол да «азап» тартып, бейнет шеккен. Сарсылып отырып бір жазғанын сан түзеп, сан өшірген, тіпті Гогольше отқа жаққан сәттері де, жыртқан кездері де болған. Бітті деген шығармаларының корректурасының өзін бір емес, бірнеше рет түзегені, қайта қарағаны бар. Мұның бәрі із-түссіз кеткен жоқ». Рас, жазушының сәулелі сәттері ақ қағазға төгілді. Талай рет түзеп, талай рет жыртқан да шығар. Бірақ Баққожа Мұқай қаламынан туған дүниелер бір сәт оқырманын қуантып, бір сәт оқырманын мұңайтқаны да сөзсіз еді.
Біз басында «Өмірзаяны» неге өзгешелеп айтып өттік? Бұл сөзімізге Мұхтар Мағауиннің мына бір сөзі дәлел бола алады: «Танымал жазушы Баққожа Мұқайдың «Өмірзая» романы тартып әкететіні рас. Бірақ өте ауыр оқылады. Мен тура бір аптада әрең бітірдім. Бүге-шігесін қадағалап, айшық бедеріне ден қойғаннан ғана емес. Баққожа сыпаттап отырған өмірдің зіл батпан ауыр салмағынан. Қандай өмір десеңіз – советтік шындық дер едім»...
«Қара тас» әңгімесі неге енбей қалды?
Олар шығармашылық ортада қатар жүрді. Шығармашылықтың азабы қалай болатынын да жақсы біледі. Жазушы Смағұл Елубайдың замандасы, қаламдас досы туралы айтар әңгімесі бөлек. «Биыл қазақтың көрнекті жазушысы Баққожа Мұқай жер басып жүрсе, 75 жасын тойлаған болар еді. Өкінішке қарай, ол тойын жасай алмады. Туған-туыстары, жора-жолдастары, замандастары оның еске алу кешін өткіздік. Баққожа жазушы ретінде қазақ әдебиетінің тарихында салмақты шығармаларымен қалған қаламгер. Оның «Жалғыз жаяу» романын алайықшы. ХХ ғасырдың 20 жылдарындағы Жетісу тарихын, сол жылдардың зобалаңын суреттейді. Ел ауған заманды еске алады. Одан кейінгі сүбелі дүниесі – «Өмірзая». Мұнда 20-80 жылдар аралығындағы халықтың өмірі жатыр. Осы алпыс жыл ішінде қызыл империя қол астында болған қазақ халқының көрмегені жоқ деуге болады. Сол «Жалғыз жаяу» заманнан бері халық деген үш ашаршылықты бастан кешсе, 1937 жылдан басталған қуғын-сүргін 1950 жылдарға дейін созылды. Ел бастаған серкелері атылып кетті. Атылмағаны түрмеге жабылды. Бас көтерердің бәрін қудалады. Осыдан кейін халықтың тауы шағылып, тауаны қайтты. Дәл осы кезде біз қолымызға қалам ұстаған ұрпақ едік. Соның ішінде жүрдік. Тіптен студент кезімізде қабырға газетіне шыққан бір әңгімеміз үшін МҚҚ (КГБ) соңымызға түскен еді. Баққожа сол кезде біздің қасымызда болды. Қызыл террорды көрген интеллигенция бір нәрсеге селт етсе, соның ар жағынан «халық жауының» құлағы көрініп тұратындай көрінетін оларға. Яғни, МҚҚ-ға хабарлау, айдату, жоқ қылу деген психология қалыптасқан еді. Осыны көзбен көрген Баққожа 80-жылғы интеллигенция өмірінен күрделі де көлемді «Өмірзая» романын жазды. Бұл романда сол көз ашқалы қызыл империя кезінде қазақ көрген сұмдықтарды көрген-білген интеллигенцияның халін баяндайды. Совет одағы тұсында сәл бір нәрседен секем алса немесе шындықты айта бастаса, оны қудалау, түрмеде шіріту сияқты жазалаушы режим болды» дейді жазушы.
Қаламгердің айтуынша, сол тұстағы қасірет, яғни қазақ интеллигенцияның бойындағы қасірет осы романда көрініс тапты. Романның бас кейіпкері Аяған тарихшының қиын тағдыры арқылы сол қоғамның бейнесін көрсетіп берді.
«Осы шығармасы үшін Баққожаға Мемлекеттік сыйлық берілді. Басты тақырып не деген сұраққа жауап берер болсам, ол – отаршыл, қызыл империяның қазаққа көрсеткен қиянаттары. Соны Баққожа жазумен болды. Отаршылдыққа қарсы күрескендер туралы ақиқатын айтамын деп алапат репрессияның астында қалған азаматтар туралы жазды. Оның шығармашылығына тән нәрсе – осы. Қазақ дейтін халыққа қиянат көрсеткен, тіпті жер бетінен жоқ етуге шақ қалған зұлым империяға деген қарсылығын бүкіл шығармашылығына арқау етті. «Қара тас» деген әңгімесі бар еді. Осы әңгіменің шет тіліне аударылған кітаптарға енбей қалуы мені таңғалдырды. Бұл шедевр әңгіме. Өкінішке қарай, Баққожа өмірден ерте кетіп қалды. Оның шығармаларын жүрекпен жазды. Ол жүрекке ғана емес, бүкіл сана сезіміне ауыр салмақ салды деп білемін. Қазақтың қамы, қазақтың жан жарасы Баққожаны жазылмайтын дертке ұшыратқанын білемін» дейді Смағұл Елубай.
Аяған үшін жындыханаға түнеген...
«Өмірзая» бір жылдары Мұхтар Әуезов атындағы академиялық драма театрдың сахнасында қойылды. Бірақ ұзақ жүрген жоқ. Әлде бір себеп болды ма, болмаса, «репрессияға» ұшырап кетті ме, ол жағы белгісіз. Сол жылдары спектакльде басты кейіпкерді (Аяғанды) сомдаған белгілі актер Бекжан Тұрыстың өз образын зерттеу үшін жындыханаға да барғанын естіген едік. Әңгіменің анық-қанығын актердің өзінен сұрап білдік.
«Бұл спектакльді кезінде марқұм Қайрат Сүгірбеков қойды. Баққожа Мұқайға Мемлекеттік сыйлық әперген, көпке белгілі романы ғой. Кейін «Өмірзаяның» пьесасын жазды. Ол спектакльде Төлеубек Аралбай сияқты мықты ағаларымыз ойнады. Әдетте тарихи шығарманы қойсақ, тарихи дүниелерді іздеп, тарихқа ой жүгіртеміз ғой. Заманауи шығарма қойылып жатса, онда кейіпкердің образын өмірдің өзінен іздейміз. «Өмірзаяның» бас кейіпкері Аяғанның рөлін ойнар кезде, «қалай зерттесем, қалай ойнасам болады» деп ұзақ ойландым. Жындыханада жұмыс істейтін таныс адамым бар еді, «сонда барып, бір-екі күн өмірлерін көрсем, толық қанықсам» деп соған хабарластым. Бас дәрігердің рұқсатын алып, келісімін берді. Мен онда түрлі адамдарды көрдім. Сау барып, кейін жынды болып кеткендері де бар. Кейбіреулер мансап үшін әкесін сонда өткізген. Тіпті әкесінің өмірбаянынан қорқып, өткізгендер де болды. Ол жердегі тағдырлар туралы сөзбен айтып жеткізе алмайсың. Оңай емес. Оларды көріп, жүрегім ауырды. Сол көрген бейнелерімнің жиынтық образын жасап, сахнаға алып шыққанымда, әріптестерімнің өзі көздері «алақандай» болған еді. Сахнада көрсете алмайтын да дүниелер болды. Оны сахна көтере алмас та еді. Режиссеріміз Қайраттың та барғысы келіп, бірге ілескен еді. Ол жүрегі нәзік адам ғой. Ішке кіргеннен-ақ шыдай алмай, «аға, мен мұндайды көре алмайды екенмін» деп, қайта шығып кетті. Сөйткен «Өмірзая» еді ғой» дейді.
«Перзент жауапкершілігін осылай түсінемін»
Жазушының ұлы Ерлан Мұқай бірде «жазушының ұлы болу – бір жағынан мақтаныш, екінші жағынан – жауапкершілік» деген екен. Ерлан ағаға да қойған алғашқы сауалымыз осы болды.
– Әкемнің өмірден өткеніне 15 жылдай уақыт болды. Әкем туралы еске түскенде ең әуелі ойға оралатыны – арамыздағы психологиялық диалогтар. Жас ұрпақтың ойын, көзқарасын білгісі келген шығар. Қиын-қиын сұрақтар қоятын еді. Қазір сол бір сырласқан сәттер жиі есіме түсіп тұрады. Кей кездерде түсіме де кіреді. Үнемі бірге сырласып отырамыз. Табиғатынан мінезді, ұстаған ой-пікірінен танбайтын, айтқанынан қайтпайтын адам еді. Өте сезімтал болатын. Адам табиғатының осындай психологиялық шектерін шығармаларынан да байқауға болады. Оқырманның санасына ғана емес, жүрегіне көркем түрде жеткізе білген. Оған қоса, ұлттық деңгейдегі үлкен тақырыптарға оқырмандарын тарта білген суреткер болатын. Жазушының, суреткердің басқа адамдардан өзгешелігі осы болар деп ойлаймын.
– Перзент жауапкершілігі дегенді қалай түсінесіз?
– Перзенттік парыз бәріне тән, табиғи сезім, түсінік ғой. Бұл жердегі әңгіме жауапкершілікте деп ойлаймын. Ұлттық деңгейге көтерілген жазушының ұрпағы болу оңай емес. Ол эстетикалық адамгершілік тұрғыдан қарасаңыз, адамға қосымша салмақ дер едім. Көпшілік жасаған ісіңе, айтқан сөзіңе, болмыс-тіршілігіңе сынмен қарайды ғой. Әкемнің айтқан сөзі есіме түсіп тұр. «Мен сендерге мықты фамилия жасап кеттім. Соны ұятқа қалдырмай, жоғары деңгейде ұстап, жалғастыруларыңа сенемін» деп айтып еді. Сондықтан перзент жауапкершілігін осылай түсінемін.
– Баққожа ағаның бүкіл шығармасы толыққанды жарық көрді ме? Бір кездері «Өмірзая» М.Әуезов театры сахнасында қойылған еді. Кейін көрінбей кетті. Ол кісінің «Өмірзаясы» қайта қойылды ма?
– Негізінен бүкіл шығармасы жарық көрді деп айтуға болады. Одан бері біраз уақыт өтті ғой. Сұраныс деген үлкен. Орта мектеп бағдарламасына енген шығармалары бар. Сондықтан қайтадан шығаратын кез келді деп ойлаймын. Кеңес одағы кезінде «Жалғыз жаяу» романы 30 мың таралыммен шыққан екен. Ұмытпасам, 1982 жылы. Бірақ көп жері цензураның қайшысына ілігіп, қысқартылып кеткен. Кейін соны өңдеп, жаңартып, болып жатқан құбылыстарға сәйкестендіріп, қайта шығармақшы болған еді. Өңдеуді бастап та кеткен. Бірақ толық бітіруге мүмкіндігі болмай, науқастанып, өмірден озды. Өмірінің соңғы айында төсек тартып қалған кезінде шығармаларын жинап, талдау жасап жүрген Бекен Ыбырайымов ағамызды шақырып, қолжазбаларын беріп, қалғанын бірге отырып, ақылдасып, романға қосуын сұрап еді. Кейін сол жинақталып, бес томдықтың төртінші томына енді. Таралымы көп болған жоқ. Осы өңделген түрдегі «Жалғыз жаяу» романы көпшілікке әлі таралмай жатыр. Сондықтан шығармалары қайта жарық көріп жатса, осы романының тиражын көбірек шығару керек деп ойлаймын. «Өмірзая» пьесасы бойынша қойылған спектакльдер қазір сахнада жоқ. Оның бірнеше себептері бар деп ойлаймын. Біріншіден, оны қойған режиссерлер де өмірден озды. Оның біреуі – белгілі режиссер, қоғам қайраткері Райымбек Сейтметов ағамыз. Екіншіден, «Өмірзаяда» көтерілген тақырып – саяси мәселелерді қозғайды. Өте ауыр тақырып. Біздің соңғы отыз жылда сол тақырыпты көтеру, көрермен қауымға жеткізу саяси тұрғыдан қолдау таппаған секілді. Кейінгі 20 жылда театр репертуарынан түсіп қалды. Кейбір шығармалары тікелей тапсырмамен алынып тасталды. Сондай бір саяси кезеңдер болды. Бірақ бұл өте бір күрделі тақырып, күрделі пьеса. Оны көрудің өзі де оңай емес. «Өмірзаяны» көріп отырған көрермендер де арасында терең тыныс алып, жылап отыратын. Соның бәрі залда естіліп тұратын еді. Бұл бірақ ойландыратын шығарма. «Өмірзаяның» көркем фильмін де түсіруге болар еді. Оны көпшілік қауым көретін еді, ойланатын еді. Спектакльдің өзгешелігі, онда актерлер сахнада ойнайды. Эмоция тікелей беріледі. Қазір қоғамда өзгерістер болып жатыр. Ашық қоғам орнап жатыр. Қазақстанның 30 жылдық тарихында бұрын-соңды болмаған транзит жүріп жатыр. Сондықтан осындай спектакльдердің сахнаға шығуының маңызы бар деп ойлаймын. Оны режиссерлер, мәдениет саласы өкілдері қарастыратын шығар.
– Әкеңізбен жиі сырласатын ба едіңіз?
–Жиі сырласатынбыз. Бала кездегі әңгімелерді де жадымнан шығарған жоқпын. Есейген кездегі үлкен тақырыптарға барған сәттеріміз де бәрі қаз-қалпында есімде. Менің бүгінгі өмірім, жүріс-тұрысым, істеген істерім – әкемнің айтқан әңгімелеріне тікелей байланысты. Сол әңгімелердің, сол тәрбиенің әсері көп болды. «Жақсы болып жүріңдер» дейтін еді. Өзінің қадірін білген кісі ғой. «Жасаған ісіме ешқандай өкінішім жоқ. Алатынымды алып, жетістікке жеткен адаммын» дейтін еді. «Жалғыз жаяуды» жазды, «Өмірзаяны» бітірді. Одан бөлек, драматургиялық дүниелері де көп болды. Бірақ тағы бір үлкен шығармаға дайындық үстінде жүрген еді. «Қоғамдағы келеңсіз оқиғалар ой салып, кейбір нәрселерді толық түсіне алмай, соның бәрі пісіп-жетіліп, ой-сүзгісінен өткеннен кейін үлкен шығарма жазуға негіз бар» деп жүр еді. Өкінішке қарай, ол арманына жете алмай, үзіліп кетті. Ұлттық деңгейде қадірлейтін біздің азаматтарымыз болған, солардың көпшілігі ұмытылып кетті. «Сендер абыройлы болсаңдар, биіктен көтерілсеңдер, мені ешкім ұмытпайды» деп айтатын. Біздің міндет – әке есіміне дақ түсірмей, аялап ұстау.
– Әкеңіздің ең үлкен арманы қандай еді?
– Ұлттық деңгейге көтерілгенін өзі түсінген адам. Әкем Баққожа Мұқай – көпшілік оқырман білетін, қоғамда өзінің орнын тапқан суреткер. Бір арманы бар еді: «Халықаралық оқырман менің шығармаларымды, менен басқа да ұлы жазушылардың шығармаларын оқитын заманды көрсем, арманым жоқ» дейтін. Қазақ әдебиетінде небір мықты ақын-жазушылар бар. Олардың шығармалары әлемдік деңгейде насихатталып жатса, құба-құп. Сол мықтылардың арасында әкемнің де аты көрініп жататынына шүбә келтірмеймін. Әкемнің бір-екі шығармасын шет тіліне аударуға болар еді. Шамам жетсе, осы бағытта да жұмыс істеймін деп ойлаймын. Ерте ме, кеш пе, шығармаларының өзге тілге аударылатынына сенімім мол. Баққожа Мұқайды іздейтін оқырман бар, біз оған сенеміз.
P.S. Баққожа Мұқайдың «Қара тас» әңгімесі, «Түнемел», «Бір топ арша», «Аппақ шымылдық», «Аққұс», «Тірлікте сыйыспаған ағайын» хикаялары, «Жалғыз жаяу», «Өмірзая» романдары оның сәулелі ғұмырында қазақ әдебиетіне қосқан туындылары. Оның кейіпкерлерінің бәрі өмірден алынды. «Оның кейіпкерлері ой-сезім арпалысында өсіп жетілетіндігімен ерекшеленеді. Еске түсіру, шегініс тәсілдерін шебер пайдалана отырып, жазушы адам болмысының тұтас табиғатын танытуға тырысады».
Ұлттық деңгейдегі үлкен тақырыптарға қалам тартқан жазушының әр шығармасы әлі де өзекті бола берері сөзсіз. Неге екенін білмейміз, бізге үнемі Баққожа Мұқай «жалғыз жаяу» кеткендей көрінеді. Ұлттың жүгін көтеріп... жаяу... жалпылап... әлгі шығармасындағыдай...
