Жаңа Мәжіліс 71,4%-ға жаңарды. Өткен шақырылымнан жаңасына 28 депутат көшті. Демек, депутаттық корпус салмақты жаңарды деуге негіз бар. Бұл да болса, ел Президентінің саяси реформасының бір жемісі. Енді халық жаңа депутаттардан өзін жақсы қырынан көрсетуін, мемлекеттің мүддесін ілгерілету, елді өркендету, бұқараның қажеттілігін өтеу жолында барын салуын күтеді. Сессияның ашылуында Мемлекет басшысы алда тұрған айтулы межелерді белгіледі. Жылдар бойы қордаланып, шешімін таппаған көкейкесті мәселе көп. Сонымен қатар жаңа Парламенттің сәт сайын құбылатын заманға сай амалы болуы шарт.
Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен жүзеге асырылған саяси жаңғырулар аясында іске кірісіп отырған жаңа Парламент жаңаша жұмыс істейді: бұдан былай заң қабылдау құзыры тек Мәжілісте болады. Бұрын, 27 жылдан бері соңғы сөзді өзі айтып келген Сенатта төменгі палата қабылдаған заңға келісімін беру не бермеу құқығы ғана қалды. Егер Мәжіліс өз ұстанымында табандаса, онда қайта дауысқа қойып, Сенаттың келісімінсіз кез келген заңға өмірге жолдама бере алады.
Саяси реформа нәтижесінде жаңа Мәжіліс бұрынғыдай 107 емес, тек 98 депутаттан тұрады. Оның ішінде 69 депутаттық мандат 5 пайыздық табалдырықтан өте алған 6 партия арасында бөліске салынды, солардың партиялық тізіміне кірген тұлғалар арасында таратылды. Яғни, олар пропорционалды сайлау жүйесінде жанама сайланды.
Қалған 29 депутатты қазақстандықтар бір мандатты округтер бойынша тікелей таңдады. Бұлар – өңірлік депутаттар саналады және өз облысы мен қаласының мүдделерін ілгерілетуі тиіс. Осы 29 депутат мажоритарлық сайлау жүйесі арқылы сайланып отыр.
Партиялардың саны жөнінен сегізінші шақырылымдағы Парламент Мәжілісі ел тарихында теңдесі жоқ биікке көтерілді. Оны түсіну үшін тарихқа аз-кем шолу жасай кетсек.
1995 жылы қолданыстағы Конституция қабылданып, Қазақстанда бір палаталы, әрі сессия сайын ғана жиналатын Жоғарғы кеңес орнына қос палаталы, әрі тұрақты жұмыс істейтін кәсіби Парламент құрылды. 1996-1999 жылдары қызмет еткен бірінші Мәжіліске тек қана мажоритарлы жүйе негізінде 67 депутат сайланды. 1999-2004 жылдары жұмыс істеген екінші Мәжілістен бастап, аралас сайлау жүйесі енгізілді. 2007-2011 жылдарда жұмыс істеген Мәжілістің төртінші шақырылымы жаңартылған Конституцияға сәйкес 107 депутаттан құралды. Мәжіліс депутаттары партиялық тізім бойынша сайланған және ҚХА өкілдерінен жасақталды. Бірмандатты округтер жойылды.
Содан бергі бесінші (2012-2016 жылдар), алтыншы (2016-2021) және жетінші (2021-2022 жылдар) шақырылымдағы Парламент Мәжілісі тек үш партиядан: «Nur Otаn», «Ақ жол» және Қазақстанның коммунистік халық партиясы (қазіргі Қазақстан халық партиясы) өкілдерінен құралды. Оған ҚХА сайлаған 9 депутат қосылды.
Осы орайда Тоқаевтың саяси жаңғыруы аясында Қазақстанның аралас сайлау жүйесіне қайта оралуы электоралды науқанды жандандырды. Шетелдік және отандық сарапшылар биылғы 19 наурыздағы парламенттік аламанда әсіресе бір мандатты округтерде кандидаттардың арасындағы өзара сайыс бұрынғымен салыстырғанда анағұрлым қызықты, қызу өтті деп бағалады.
Президенттік саяси реформалардың нәтижесінде, яғни жаңа партия құру рәсімдерінің айтарлықтай жеңілдетілуі арқасында жаңадан қос партия пайда болды. Олардың бірден додаға араласуы партиялар арасындағы жарыс көрігін қыздырды.
Осылайша, дауыс беру қорытындысында сегізінші шақырылымдағы Парламент Мәжілісінда жеңіс тұғырына көтерілген 6 партия қимылдайтын болады. Мандат бөлу нәтижесінде «AМАNАТ» партиясы – 40 мандат, «Ауыл» – 8 мандат, Respublica мен «Ақ жолдың» әрқайсысы – 6 мандаттан, ҚХП – 5 мандат, оппозициялық ЖСДП – 4 мандат иеленді.
Олардың алдында ортақ міндет тұр: Мәжілістің пәрменін арттырып, сол арқылы «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» қағидасының жүзеге асуына қол жеткізу. Қ.Тоқаев сессияның ашылуындағы сөзінде дәл осы қағиданы – мемлекетіміздің басты тірегі деп атады.
Бұл үшін әрбір парламенттік партия және әрбір депутат мемлекеттік деңгейдегі және жергілікті жерлердегі өткір мәселелерді ашық түрде көтеруі және кемшіліктерді анықтап, нақты шешімдер ұсынуы тиіс.
Жаңа Мәжілісте қай кәсіп иелері басым?
Сайлаудан соң бір күн өткенде бір мандатты округтер бойынша кімдердің озғаны белгілі болды. Саясатқа жүйрік жұртшылық партиялық тізімдер бойынша кімдердің өтетінін тағатсыздана күткен. Соңғы екі күнде бұл да анықталды. Сарапшылар партиялық тізімдерде кәсіби басқарушылар, кәсіпкерлер, блогерлер көп екеніне назар аудартады.
Бұл түсінікті де. Әрбір партия мен саяси күш өз бағдарламасын ілгерілету, әрі өзін сайлаушылар арасында танымал ету үшін ең алдымен, қоғамдық пікір көшбасшыларына иек артты. Парламентке өткеннен кейін партия сайлаушыларға берген уәдесін орындап, ел сенімінен шығуы, сөйтіп халық арасындағы орны мен рөлін нығайтуы шарт. Бұл үшін әмбебап кәсіби мамандар, басқарушылық дағдысы мол тұлғалар, тіпті күн-түн демей, тым-тырыс әрі тынымсыз еңбек ететін, заң жазатын технократтар қажет. Ал бұрынғы Парламенттен ауыса алған тәжірибелі депутаттар жаңа әріптестеріне заң шығару процесін қалай жолға қоюды үйретіп, жұмыстың кешеуілдемей, тез басталып кетуіне ықпал етеді.
Сонымен, анықтағанымыздай, жаңа Мәжілістегі депутаттық креслоға 20-дан аса блогер мен журналист қонжиды. Бұған қоса, өзін саясаттанушы деп таныстырып жүрген 9 адам да мандатқа ие болды.
Жаңа депутаттардың кем дегенде 15-і өз мансап жолында шенеунік болып жұмыс істеген.
20 депутат төл бизнесін дөңгеленткен, яғни іске қыры барын дәлелдеген кәсіпкерлер. Оларға қазір өз бизнесін басқа адамдардың сенімді басқаруына тапсыруға тура келеді. Себебі, мәслихат депутаттарынан айырмашылығы сол, Парламент депутаттарына бизнеспен айналысуына тыйым салынған. Тек шығармашылық, оқытушылық қызметтен табыс табуына, мысалы, депутаттықпен бірге журналист, блогер, университеттегі профессор, лектор сияқты лауазымдарды қоса алып жүруіне ғана рұқсат.
Қынжылтатыны сол, жаңа Мәжілісте кәсіби экономистер саны 9 ғана. Кәсіби заңгерлер саны да небары 9. Бұл мамандардың аздығы Парламенттің сапалы заң қабылдауына кері әсер етпесе болғаны.
Мысалы, екі жыл ішінде елдегі бүкіл саяси, экономикалық, әлеуметтік жаңғыруды толыққанды заңмен қамтамасыз етіп, қыруар іс тындырып, тараған VII сайланған бұрынғы Мәжілісте депутаттардың 30-ы немесе 28%-ы докторлар мен кандидаттар ғылыми атақтарына ие еді. Онда қалаулылардың жартысына жуығы заңгер мен экономист болды.
Есесіне, блогерлер мен саясаттанушылардың көптігі нәтижесінде жаңа Мәжіліс қызықты диалог алаңына, сонымен бірге қызу, тіпті қызылкеңірдек пікірталас орнына айналуы мүмкін. Депутаттардың тізімі осыны білдіреді.
Қазақстан көшбасшысы да ұзақ жыл бойы оппозицияда болған партия алғаш рет Парламентке кіріп отырғанына екпін түсірді.
«Меніңше, жаңа Парламент үдемелі жұмыс істеп, заң шығарушы билікке жан бітіреді. Мәжіліс залында аса маңызды, принципті мәселелер бойынша өте салмақты айтыс-тартыстар оты үнемі тұтанып тұруы да мүмкін. Ең бастысы, ол саяси күштер арасындағы тайталас пен саяси дағдарысқа соқтырмаса, жөн. Барлық мәселе Парламенттің заң шығару процесін қаншалықты сапалы жүргізе алатынына байланысты болмақ. Мен жаңа депутаттар сапынан көптеген блогер, саясаттанушыларды көріп отырмын. Олардың да байсалды жұмыс істегені маңызды. Босқа сөз сапырып, популизмге, әлдебір философиялық өрістерге шектен тыс бой ұрмай ма? Бұл да мәселе. Оның жауабына алда қанығамыз», – деді саясаттанушы Талғат Қалиев.
Жаңашылдық пен жауапкершілік
«AMANAT» фракциясында саясаттанушылар, блогерлер, журналистер, экономистер, заңгерлер, спортшылар, дәрігерлер, бұрынғы министрлер мен депутаттар жәнф басқа кәсіп иелері ұсынылған. Жалпы, «AMANAT» партиясының бұл жолы да басым жеңіске жететінін сарапшылар бірден болжады. Өйткені ол тек сайлау жарияланғанда ғана жан кіріп, қимылдай бастайтын өзге партиялардан ерекшеленеді: сайлаушыларымен, халықпен жыл он екі ай байланыста болып, қоян-қолтық жұмыс істейді. Қоғамдық қабылдауларында жұртшылықтың арыз-мұңын тыңдайды, шешуге күш салады.
Ал бұрынғы сайлауларда орасан зор тәжірибе жинады деп саналған «Ақ жол» партиясының және Қазақстан халық партиясының бұл жолғы жеңісі жеңіліске пара-пар. Бесінші шақырылымдағы Парламент Мәжілісінде «Ақ жол» партиясынан – 8, ҚКХП-дан – 7 депутат жұмыс істеді. Алтыншы шақырылымда «Ақ жолда» – 7, Қазақстан коммунистік халық партиясынан – 7 депутат қызмет етті. Жетінші сайланған депутаттық корпуста «Ақ жол» өз еншісін – 12, Қазақстан халық партиясы – 10 депутаттық мандатқа дейін арттыра алған.
Бүгінде, яғни сегізінші шақырылымда қос партия тиісінше 6 және 5 депутаттық мандатты місе тұтуға мәжбүр.
Күтпеген жерден Қазақтандағы №2 партияға айналған "Ауылдың" партиялық тізімімен өткендер де елді елең еткізді. Мысалы, осы партия атынан бұған дейін Президенттікке кандидат болған екі адам (Жигули Дайрабаев пен Қарақат Әбден) депутат болып отыр. Партия фракциясының құрамы оның кәсіпкерлер мен технократтарға сүйенетінін аңғартқандай: оның атынан экс-вице-министр, агроном, экономист, ғалым, кәсіпкерлер депутат болды.
Ал Respublica партиясы әзірге туа сала алыпқа айналған Алпамысты елестетеді: биылғы жылдың басында ғана құрылып, енді Қазақстандағы №3 партия мәртебесіне ие болды. Оның кейінгі істері елін қорғау жолында жан аямай күрескен Алпамыс батырдай тегеурінді, тиімді болса орынды.
Сарапшылар Мәжіліске жаңадан кіріп отырған үш партия – Ауыл, Республика және ЖСДП депутаттары заң шығарушы билікке жаңа леп әкеліп, жаңа саяси тренд-үрдістерге, тың парламенттік дәстүрлерге із аша алады деп күтеді. Олардың қолынан бұл келсе, онда шыққан биігінде орныққаны. Келмесе, келесі сайлауда таз кепешіне қайта түсуі ықтимал. Ендеше олардың шегінетін жолы жоқ, белсенді істен тартыншақтауына, пәрменді шаралардан қорқасоқтауына негіз жоқ. Тынымсыз талпыныс танытып, үдемелі ізденісімен көзге түсіп, жаңа Парламенттің жұмысын жаңғыртқаны, сөйтіп, елдегі жаңаруларды ілгері сүйрегені абзал.
Қорыта айтқанда, жаңа Парламентте 6 партияның орын алуы Қазақстандағы партиялық құрылыстың жаңа белеске көтерілгенін аңғартты. Бұл алда жаңа партиялардың құрылуына серпін беруі мүмкін. Ал партиялық тізімдер – қоғамның түрлі қабаттарының мүддесін ұсынады. Оған қарап, қандай партияның нені мақсат тұтатынын, қандай міндеттерді алға оздыратынын байқауға болады.
Сайлау Қазақстан қоғамының жаңғыруға деген жоғары сұранысын паш етті. Осы аяда ескі сүрлеумен салып ұрып жүре беру жарамайды. Бірақ жаңа екен деп әсіре популизмге ұрыну да жөн емес. Олай болса, жаңа Парламент ел сенімін ақтауы, жиған беделін сақтауы үшін жаңашылдық пен жауапкершілікті қатар ілгерілетсе, құба-құп.
20 депутат төл бизнесін дөңгеленткен, яғни іске қыры барын дәлелдеген кәсіпкерлер. Оларға қазір өз бизнесін басқа адамдардың сенімді басқаруына тапсыруға тура келеді. Себебі, мәслихат депутаттарынан айырмашылығы сол, Парламент депутаттарына бизнеспен айналысуына тыйым салынған. Тек шығармашылық, оқытушылық қызметтен табыс табуына, мысалы, депутаттықпен бірге журналист, блогер, университеттегі профессор, лектор сияқты лауазымдарды қоса алып жүруіне ғана рұқсат.
Қынжылтатыны сол, жаңа Мәжілісте кәсіби экономистер саны 9 ғана. Кәсіби заңгерлер саны да небары 9. Бұл мамандардың аздығы Парламенттің сапалы заң қабылдауына кері әсер етпесе болғаны.
Мысалы, екі жыл ішінде елдегі бүкіл саяси, экономикалық, әлеуметтік жаңғыруды толыққанды заңмен қамтамасыз етіп, қыруар іс тындырып, тараған VII сайланған бұрынғы Мәжілісте депутаттардың 30-ы немесе 28%-ы докторлар мен кандидаттар ғылыми атақтарына ие еді. Онда қалаулылардың жартысына жуығы заңгер мен экономист болды.
Есесіне, блогерлер мен саясаттанушылардың көптігі нәтижесінде жаңа Мәжіліс қызықты диалог алаңына, сонымен бірге қызу, тіпті қызылкеңірдек пікірталас орнына айналуы мүмкін. Депутаттардың тізімі осыны білдіреді.
Қазақстан көшбасшысы да ұзақ жыл бойы оппозицияда болған партия алғаш рет Парламентке кіріп отырғанына екпін түсірді.
«Меніңше, жаңа Парламент үдемелі жұмыс істеп, заң шығарушы билікке жан бітіреді. Мәжіліс залында аса маңызды, принципті мәселелер бойынша өте салмақты айтыс-тартыстар оты үнемі тұтанып тұруы да мүмкін. Ең бастысы, ол саяси күштер арасындағы тайталас пен саяси дағдарысқа соқтырмаса, жөн. Барлық мәселе Парламенттің заң шығару процесін қаншалықты сапалы жүргізе алатынына байланысты болмақ. Мен жаңа депутаттар сапынан көптеген блогер, саясаттанушыларды көріп отырмын. Олардың да байсалды жұмыс істегені маңызды. Босқа сөз сапырып, популизмге, әлдебір философиялық өрістерге шектен тыс бой ұрмай ма? Бұл да мәселе. Оның жауабына алда қанығамыз», – деді саясаттанушы Талғат Қалиев.
Жаңашылдық пен жауапкершілік
«AMANAT» фракциясында саясаттанушылар, блогерлер, журналистер, экономистер, заңгерлер, спортшылар, дәрігерлер, бұрынғы министрлер мен депутаттар жәнф басқа кәсіп иелері ұсынылған. Жалпы, «AMANAT» партиясының бұл жолы да басым жеңіске жететінін сарапшылар бірден болжады. Өйткені ол тек сайлау жарияланғанда ғана жан кіріп, қимылдай бастайтын өзге партиялардан ерекшеленеді: сайлаушыларымен, халықпен жыл он екі ай байланыста болып, қоян-қолтық жұмыс істейді. Қоғамдық қабылдауларында жұртшылықтың арыз-мұңын тыңдайды, шешуге күш салады.
Ал бұрынғы сайлауларда орасан зор тәжірибе жинады деп саналған «Ақ жол» партиясының және Қазақстан халық партиясының бұл жолғы жеңісі жеңіліске пара-пар. Бесінші шақырылымдағы Парламент Мәжілісінде «Ақ жол» партиясынан – 8, ҚКХП-дан – 7 депутат жұмыс істеді. Алтыншы шақырылымда «Ақ жолда» – 7, Қазақстан коммунистік халық партиясынан – 7 депутат қызмет етті. Жетінші сайланған депутаттық корпуста «Ақ жол» өз еншісін – 12, Қазақстан халық партиясы – 10 депутаттық мандатқа дейін арттыра алған.
Бүгінде, яғни сегізінші шақырылымда қос партия тиісінше 6 және 5 депутаттық мандатты місе тұтуға мәжбүр.
Күтпеген жерден Қазақтандағы №2 партияға айналған "Ауылдың" партиялық тізімімен өткендер де елді елең еткізді. Мысалы, осы партия атынан бұған дейін Президенттікке кандидат болған екі адам (Жигули Дайрабаев пен Қарақат Әбден) депутат болып отыр. Партия фракциясының құрамы оның кәсіпкерлер мен технократтарға сүйенетінін аңғартқандай: оның атынан экс-вице-министр, агроном, экономист, ғалым, кәсіпкерлер депутат болды.
Ал Respublica партиясы әзірге туа сала алыпқа айналған Алпамысты елестетеді: биылғы жылдың басында ғана құрылып, енді Қазақстандағы №3 партия мәртебесіне ие болды. Оның кейінгі істері елін қорғау жолында жан аямай күрескен Алпамыс батырдай тегеурінді, тиімді болса орынды.
Сарапшылар Мәжіліске жаңадан кіріп отырған үш партия – Ауыл, Республика және ЖСДП депутаттары заң шығарушы билікке жаңа леп әкеліп, жаңа саяси тренд-үрдістерге, тың парламенттік дәстүрлерге із аша алады деп күтеді. Олардың қолынан бұл келсе, онда шыққан биігінде орныққаны. Келмесе, келесі сайлауда таз кепешіне қайта түсуі ықтимал. Ендеше олардың шегінетін жолы жоқ, белсенді істен тартыншақтауына, пәрменді шаралардан қорқасоқтауына негіз жоқ. Тынымсыз талпыныс танытып, үдемелі ізденісімен көзге түсіп, жаңа Парламенттің жұмысын жаңғыртқаны, сөйтіп, елдегі жаңаруларды ілгері сүйрегені абзал.
Қорыта айтқанда, жаңа Парламентте 6 партияның орын алуы Қазақстандағы партиялық құрылыстың жаңа белеске көтерілгенін аңғартты. Бұл алда жаңа партиялардың құрылуына серпін беруі мүмкін. Ал партиялық тізімдер – қоғамның түрлі қабаттарының мүддесін ұсынады. Оған қарап, қандай партияның нені мақсат тұтатынын, қандай міндеттерді алға оздыратынын байқауға болады.
Сайлау Қазақстан қоғамының жаңғыруға деген жоғары сұранысын паш етті. Осы аяда ескі сүрлеумен салып ұрып жүре беру жарамайды. Бірақ жаңа екен деп әсіре популизмге ұрыну да жөн емес. Олай болса, жаңа Парламент ел сенімін ақтауы, жиған беделін сақтауы үшін жаңашылдық пен жауапкершілікті қатар ілгерілетсе, құба-құп.
