Солтүстіктегі көршіміз Ресей Украинамен геосаяси қақтығысқа түскелі бері АҚШ пен Батыс елдерінің санкциясына шырмалғаны мәлім. Десек те, Орта Азия арқылы шектеулерді айналып өтуі мүмкін екені көптен бері айтылған. Енді сәуірден бастап Қазақстан тауар қозғалысын шекарадан шекараға дейін онлайн режимде бақылап, Мәскеуге салынған санкциялардың бұзылмауын қадағалауға қадам жасап көрмек. Бірақ бірден айтайық, толық емес, ішінара тосқауыл қояды. Осы әрекеті арқылы еліміз Еуропа мемлекеттерімен мүдделес екенін дәлелдеуге көшкен секілді. Сонымен бұл қадамның бізге берері не?Айналып өтудің айласын тапқан көрші
Бұл жаңалыққа Батыс басылымдарымен қатар, ресейлік ақпарат көздері де назар аудармай өткен жоқ. Шынын айтқанда, Ресей электроника, қосарлама мақсаттағы бұйымдар, чип-микросхемалар мен санкциядағы өнімдердің импортына мұқтаж. Көптеген кәсіпорын мен шетелдік брендтер әуел баста Ресейге тауар жіберуді тоқтатып, дүкендерін осы себепті жапқан болатын. Ресей банктері SWIFT жүйесінен ажыратылды. Бұның бәрін ескерген сарапшылар алғашқыда Ресей экономикасы көп ұзамай күйрейді деп болжаған. Бірақ жағдай керісінше. Қараңыз, 2022 жылдың қорытындысында Ресейдің жалпы ішкі өнімі 2,1 пайыз ғана төмендеген, ал шикізаттың қымбаттауына байланысты көмірсутек экспортынан бюджетке кейінгі 27 жылдағы рекордты табыс – 384 миллиард АҚШ доллары түскен. Санкцияға дейінгі кезеңмен салыстырғанда 43 пайызға көп. Яғни, Ресей тосқауылды айналып өтудің жолын 100 пайыз тапты деген сөз.
Көршінің дүкендері босап қалған жоқ, халқы әлі шетелдік смартфондар, компьютерлер, тұрмыстық техника мен автокөлік өндірушінің рұқсатынсыз жүретін параллель импорт арқасында еш қиындықсыз сатып алуда. Ресей билігі мұндай импорт түрін толық заңдастырып қойған. Мәскеуге санкцияларды айналып өтуге жәрдемдескен Орталық Азия, БАӘ, Түркия мен Қытай екені айдан анық. Мәселен, былтыр Қазақстан мен Ресейдің сауда айналымы күрт артқаны жария болды. Теледидар, монитор мен проектор экспорты 312 есе, компьютер 215 есе, телефон экспорты 88 есе артқан. Сұмдық! Ол аз десеңіз, Астана Мәскеуге 2,5 есе көп алюминий тотығын, былтырғыдан 2,1 есе артық өңделмеген мырыш және бұрынғы көлемінен 2 есе жоғары мөлшерде уран сатқан. 2022 жылы тамызда Қазақстан Еуропадан 21,4 миллион долларға тоңазытқыш сатып алған. Наурыздың басында Bloomberg агенттігі 2022 жылы Қазақстан Ресейге 3,7 миллион долларға микрочиптер пен жартылай өткізгіштер сатқанын жазды. Бір жыл бұрын бұл тауар бойынша сауда көлемі 12 мың доллар ғана болған.
Қош, сонымен еліміз неге аяқасты мұндай шешімге келді? Ақпанның аяғында Астанаға ресми сапармен келген АҚШ мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен осы мәселені көтерген. Ол Орталық Азия мемлекеттерінің аумағы арқылы Ресейге санкцияға ілінген тауар жеткізілуі мүмкін деп алаңдайтынын айтты. Блинкен АҚШ санкциялардың сақталуын жіті қадағалап, Орталық Азия елдерінің өкілдерімен бұл шектеулерді бұзудың қандай экономикалық салдары болатынын үнемі талқылап отыратынын ескертті. Соңында Блинкен өңірге санкцияның әсерін жұмсарту үшін 25 миллион доллар бөліп, Ресеймен серіктес болған компанияларға қызметін тоқтатып, ол байланыстарды үзуге уақыт беру үшін арнайы лицензия таратуды ұсынған. Бір сөзбен айтқанда, Қазақстан бұл кездесуден нәтиже шығарғанға ұқсайды.
Жалпы, Ресей санкциядағы тауарларға мұқтаждығын негізінен Қазақстан, Қытай, Түркия мен Грузия арқылы өтіп келді. Дегенмен бұл жолғы реэкспортқа Қазақстанның мемлекеттік құрылымдары қатыспауы мүмкін. Бұны экономист Айдар Әлібаев айтып отыр.
– Реэкспортпен жекеменшік бизнес айналысады. Оларға қазір осы тиімді, себебі Ресейде тұрмыс техникасы мен электроникаға, смартфондар мен басқа да заттарға сұраныс жоғары. Қазақстандық кәсіпкерлер бұдан жақсы ақша табуда. Бірақ бұл ұзаққа бармайды. Батыс мұны әлдеқашан байқаған, көптен бері бақылап отыр. Батыс Қазақстанға санкция салуға бармайды деп ойлаймын, оларға бұл керек емес. Еліміз олар үшін транзиттік аумақ. Бәрін жақсы түсініп отыр. Бұл процесс жалғаса береді, шектеулер қояды, ескерту жасайды, жекелеген компанияларға санкция салар. Осындай режимде жүреді деп ойлаймын, – дейді ол.
Өз тапқаны өзін тарықтырмақ
Енді Астана санкциялық тауарлардың транзитін қадағалайды. Не арқылы? Электронды навигациялық пломбалар арқылы. Негізінде бұл әу бастағы Ресейдің бастамасы. Еуразиялық одақ нарығын өзі басыбайлы алуға ұмтылған Мәскеу Қазақстан мен Қырғыз Республикасынан осы кеңістікке Қытайдан, Еуропа елдерінен контрабандалық және есепке алынбаған тауарларды тасымалдауды тоқтатуды талап етті. Көрші ел одақ аясында техникалық регламенттер дегенді ойлап тауып, солар арқылы әр салада ЕАЭО нарығына үшінші елдердің тауарларын әкелуге шектеу қойғаны есте.
Бұл құрылғы тағылған жүктің қозғалысын, қайда бет алғанын одаққа мүше елдердің кеденшілері «ГЛОНАСС» жерсерік жүйесі арқылы бақылап отырады. Пломба жүктің ЕАЭО аумағы бойынша тасымалдану кезіндегі бүтіндігін, ақырғы пунктіне жеткенше бұзылмауын онлайн режимде қадағалайды. Енді осы құрылғы арқылы Ресейге қарсы шектеу басталғалы тұр. Ресейдің көлік министрлігі санкциялық тауарларға тосқауыл қою тетігін Қазақстанның ойлап таппағанын, өз бетінше енгізіп отырмағанын растапты. Ведомство дерегінше, тауарлардың қозғалысын онлайн бақылау жүйесі ЕАЭО кеңістігіндегі тасымалға мониторинг жасау жөніндегі бұрынғы келісім аясында 2023 жылғы 1 сәуірден бастап енгізілмек. Келісімге Қазақстан, Ресей, Армения, Беларусь және Қырғыз Республикасы 2020 жылы-ақ қол қойған.
Қорыта айтқанда, біз бірнәрсені қайталағымыз келеді. Қазақстан тауарларға толығымен тосқауыл қоймайтыны анық, тек ішінара. Бұл қадамды еліміздің тағы бір дипломатиялық тиімді әрекеті деп атасақ болатын шығар. Не дегенмен, көршімізбен арадағы тауар айналымының көлемі сәл де болса азайса, Батыс елдері үшін сол жетістік саналатындай. Әйтпесе бұл тұста Қазақстан мүдделер қақтығысының ортасында амалдап тұр.
