Балалар әдебиеті дегенде, бірден есімізге Бердібек Соқпақбаевтың есімі оралары сөзсіз. «Менің атым Қожа» әр үйде, әр баланың қолында жүрді. Одан кейін көбірек іздегеніміз – Машқар Ғұмар (Гумеровтың) туындылары еді. «Ортаншы ұл» дейтін повестер жинағын біздің класс таласып-тармасып оқып өстік. Жұлма-жұлмасы шыққан сол кітаптағы көркем дүниелер біздің буынның жадында жақсы сақталды.
Қазір жұрт Машқар Ғұмарды білмейтін де шығар. Шығармалары да кітап сөресінен көрінбейді. Сірә, біз мұндай балалар әдебиетіне ғажайып көркем шығармалар әкелген жазушыны ұмытқан да болармыз...
Жазушылыққа 19 жасында келді
Машқар Ғұмардың (Гумеров) ұлты – татар. Башқұрстанның Асқын ауданындағы Күбияз елді мекенінде ауыл молдасының отбасында туған. Ата-анасы 1937 жылы Солтүстік Қазақстан облысына қоныс аударады. Машқар оқуын қазақ орта мектебінде жалғастырады. Сегізінші сыныпты бітірген соң егіс бригадасында еңбек жолын бастаған. 1943-1946 жылы ауыл шаруашылығы техникумын оқып келіп, МТС-те агроном болған. Кейін 1953 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің филология факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті бөлімін бітірді.
ХХ ғасырдың 50-70 жылдар аралығындағы қазақ балалар әдебиеті жайлы әңгіме көтеріле қалса, дереу ауызға іліге кететін авторлардың бірі Машқар Ғұмар еді. Ол кісі қалам ұстап, әдебиетке келген кезінен бастап-ақ, оқырмандарына жастай танылған қайратты қаламгер болатын. «Қазақстан пионері», «Пионер» және «Балдырған» сияқты мерзімдік басылым беттерінде жиі жарияланып, бас-аяғы жұмыр тәлім-тәрбиелік мәні де айқын шағын туындыларымен жиі көзге түсіп жүрді. Қазақстаннан тыс жерде өмірге келген ұлты татар жазушы қазақ әдеби тілін бір кісідей жақсы игерген балалар әдебиетінің танымал өкіліне айналды.
Балалар әдебиетінде елеулі еңбек еткен қаламгер жазушылыққа он тоғыз жасында келіпті. Алғашқы әңгімелер жинағы «Шешесі мен ұлы» деген атпен 1956 жылы жарық көрсе, 1958 жылы «Үш күн, үш түн» кітабын, 1960 жылы «Шипалы дәрігер», 1963 жылы «Қос шынар» жинақтарын, одан кейін жекелеген суретті кітапшаларын бастырып шығарған.
Жазушы Нұрдәулет Ақыш: «Сол замандағы мектепте оқығандардың көбісінің жадында «Машқар Гумеров» есімі жатталып қалған да болар. Ол – жас оқырмандарға арналған шығармалардың қалай жазылуы керек екенін және оған қойылатын талаптардың сыр-сипатын қалам ұшымен ғана емес, көңілінің қошымен де жақсы сезіне білген автор. Жас оқырманға керегі оқиға, қызықты образ бен түйткілді талас-тартыстар болса, соның бәрі Машқар Гумеровтің повестерінде ғана емес, әңгімелерінде де айқын көрініс тауып жататын. Бұл кісі жайында сөз болғанда кейбір зерттеушілердің аузына алдымен ілігетіні – жазушының шағын әңгімелері. Жекелеген хикаяттары кейде елеусіз қалып, әдеби сынның назарына іліге алмай жатқан тұстары да болды. Бірақ бұл жазушы талантының осалдығынан деген сөз емес. Табиғатынан кішіпейіл, жайдары, алға қарай өңмеңдеп ұмтылуды білмейтін Машқар аға өзі жайлы, өзінің шығармалары туралы жазылып жатқан пікірлерге мән де бере бермеуі ықтимал» деп айтады.
«Ортаншы ұлды» оқып өскен оқырман
Гумеровті жазушы қылған – әңгімелері екені даусыз. Оның есімін «Балдырған», «Пионер» журналдары оқырманға жақсы танытты. Журналға шыққан әр әңгімесін балалар сүйіп оқитын. Өзі де балалар танымына сай жақсы дүниелер жаза білді. Мәселен, «Көлеңке», «Сұр көжек», «Уақит пен уақыт», «Біріншінің Бірімбайы» дейтін әңгімелерін алайықшы.
«Уақит пен уақытында» тілге тиек болатын нәрсе – әр минутын бос жібергісі келмейтін бірінші сынып оқушысының тиянақтылығы. Кішкентай баланың тақылдап әркімнен уақыттың қанша болғанын білгісі келіп, сұрай беруі де үлкендер тарапынан құрмет туғызады. Өзі құралпас балалардың бәрі оны «уақытшыл Уақит» деп әзілдейтіні де сондықтан болар. «Көлеңке» мен «Сұр көжекте» әртүрлі жастағы мектеп оқушыларының бойында ұшырасып жататын түрлі қызғылықты оқиғаларды суреттейді. «Жұқалаң юмор жаға отырып, жазушы өзінің жас кейіпкерлері жайлы бір жылылықпен, балаға деген сүйіспеншілікпен жазуға ықыласты болып тұратынын аңғарасыз».
Біз сүйіп оқыған шығарманың бірі – «Ортаншы ұл». Қазір бұл кітап көп көзге түсе бермейді. «Жазушының сондай әдеби сынның нысанынан тыс қалып келе жатқан шығармаларының бірі – «Ортаншы ұл» повесі» екенін айтады жазушы Нұрдәулет Ақыш.
«Бүгінде бұл қандай шығарма десек, тап басып, дереу бағасын бере қоятын оқырманды таба алмай қалуымыз да ғажап емес. Сондықтан да осындай елеусіздеу қалғанымен, көркемдік жағынан ешқандай да атойлаған кемшілігі көрінбейтін, керісінше жігі білінбей-ақ, жазушы шеберлігі аңғарылып тұратын тәуір туындылардың бірі. Повестің қысқаша фабуласына тоқталатын болсақ, бас кейіпкері Алмас есімді баланың қаладан алыстағы ауылға келіп, жаңа таныстармен қалай қарым-қатынас жасағаны баяндалады. Әрине, қаладан келіп ауылға сіңісіп кету әлеуметтік жағынан ғана емес, психологиялық-моральдық тұрғыдан да жас бала үшін оңайға соқпайтыны өмір тәжірибесінен белгілі. Қала баласының ауылға келуіне байланысты орын алатын оқиғалар – Сансызбай Сарқасқаевтың «Тәмпіш қара», Бердібек Соқпақбаевтың «Аяжан» және басқа да замандас прозашылардың шығармаларында кездесіп жататын таныс типтік жағдайлар» дейді.
«Ортаншы ұлдың» кейіпкерлері – бастауыш класс оқушылары. Алмас та, Бейсен мен Сұраған да, Зипа да екінші класты бітірген балалар. Ал Өлмес болса, бұларға қарама-қарсы сипаттағы ересектеу бала. Ауыл балаларына қырғидай тиіп жүретін нағыз тентектің өзі. Жазықсыз тиісіп, нақақтан нақақ зорлық жасауға дайын. Алмас болса, қаладан келген, мұндай бұзық тентекке қарсы тұруға дәрменсіз. Жасы кіші болғандықтан, оған қарсы шығуға әлдері де келмейді, сондықтан бетпе-бет қалудан, байланыспауға тырысады.
Жазушының «Ортаншы ұлда» айтқысы келіп отырған моралі қандай?! Өктемдікке балалар қалай қарсы тұра алады? Әрі Алмастың да ауылға келген себебі неде? Осының бәрін қаламгер нәзік иіріммен оқырманын қызықтыра отырып, әдемі жеткізеді.
Жазушы балаларға арналған шығармаларымен қатар «Жұмбақ сәуле» атты фантастикалық повесін жазған. Ол повесть 1981 жылы «Жалын» баспасынан жарық көрген. Повестегі оқиғалар жерімізден тыс әлемдегі автор ойдан алған, ғаламшарда өтеді. Үш құрлықтан тұратын ғаламшардың екеуінде тіршілік бар, біреуі – тіршіліксіз. Повестің кейіпкері Кир Биллердің басты мақсаты – ғаламшардағы ел біткенді жаулап алып, бағындырып, оларға өз билігін жіберу. Ақыр соңында соғысқұмар, билікқұмар, қатыгез Кир Биллер жеңіліске ұшырайды. Әділеттілік пен бейбітшілік салтанат құрады.
Өмірінің соңында шығармаларын Машқар Гумеров деп емес, Машқар Ғұмар деп қазақшалап, кітаптарын солай шығарып жүрді. Мұның өзі жазушының бойына қазақылық исі сіңген, нағыз қазақ жазушысына айналғанын білдірсе керек.
«Машһар аға – адам қасиетіне жарасымсыз тәкаппарлық, іштарлық, күндестік пен атаққұмарлықты ұнатпаған, олардан бойын үнемі аулақ ұстаған кісі. Адамдық пен әділдікті қалайтын қашан да. Балаларға арнап жазған қай шығармасын оқысақ та осы қасиетін аңғарамыз» деп жазған екен жазушы Жүніс Сақұрпағы.
«Көркем әдебиет оқуға құлықты емес»
Интернеттен де, кітап дүкендерінен де Машқар Гумеровтің шығармаларын іздеп едік, таба алмадық. Ол кісі туралы айтылған лебіздер де аз. Ілуде біреу бірнәрсе жазғаны болмаса, қаламгердің өмірі ХХ ғасырдың 50-60 жылдарында өтіп кеткендей...
Қазір көркем әдебиет оқылмайтын заманға тап келгендейміз. Бірақ бір-бір смартфонды қолға ұстаған балаға кітапты электронды оқытудың тәсілін табу керек секілді. Өйткені біз оларды ұялы телефоннан ажырата алмаймыз. Олардың өмірінің көбі әлеуметтік желіде өтіп жатыр. Ол «өмірден» шынайы дүниеге қайтсек бет бұрғызамыз деген уайым ғана бар. Оларға Машқардың шығармаларын оқы деп айта аламыз ба?
Жазушы Нұрғали Ораз: «Машқар ағаның кітаптарын бала кезімізде оқыдық қой. Есейген соң, расында да, ұмытып кеткендей болдық. Балалық шақтағы бала күндерімізбен бірге соңымыздан қол бұлғап қала берген сияқты. Сіз сұрағаннан кейін интернеттен қарап едім, «Атамұра кітапханасынан» «Бұл не керемет?» деп аталатын кітабы шыққанын көрдім. Бұл тамаша серия. Атамұралықтардың талғамы өте жоғары. Әп-сәтте бір әңгімесін қайта оқып шықтым. Бала күнімізде өзіміз талай рет шымшық атқан «рогатканы» ол кісі «зықпы» деп жазады. Қызық. Оның да қазақша атауы бар екен-ау дейсің. Бірақ біздің тілге сіңбей қалған секілді. Бүгінгі балалардың «сотка» қарағаннан басқа қызығы жоқ сияқты. Бүкіл әлем «телефонның ішінде». Қазір біреуді біреу іздеп жатқан жоқ. Заман өзгерді. Уақыт тапшы. Әркім өз мұқтажын өтеуге тырысады. Көркем әдебиет оқуға құлықты емес. Кітаптағы оқиғаларға ойы бөлініп отырғанда өмірдің талай қызығынан қалып қоятындай алаңдайды. Біздің қоғам жетпіс жыл «комада» жатып оянған сырқат жан сияқты. Жастар тез түсінетін нәрселер санамызға баяу сіңеді» дейді.
Әр әңгімесі мөлдір бұлақ іспеттес...
Жазушы Мағира Қожахметова балалар басылымында Машқар ағамен бірге жұмыс істеген. Ол кісі де балалар әдебиетінің көрнекті өкілі болған жандардың ұмытылғанына қамығады.
«Өкінішке қарай, Машқар Гумеровтің ғана емес, өмірден өткен басқа да балалар жазушыларының шығармалары жиі шыға бермейді. Мұны назарда ұстап зерделейтін механизм қалыптаспаған бізде. Көңілге демеу болатыны – Байбота Серікбайұлы Қошым-Ноғайдың құрастырып шығарған 10 томдық «Қазақ балалар әдебиетінің антологиясы» ғана. Балаларға арнап жазатын Роза Әбілқадырова деген талантты жазушы болды, қазір есімі мүлдем аталмайды... Марат Қабанбай, Қаржаубай Омаров, Сейітқұл Оспанов, Сансызбай Сарғасқаев, Шәкен Күмістай туындыларын оқырман ұмыта қойған жоқ. Шүкір, ақындарды ептеп іздейді. М.Әлімбаев, Қ.Мырзалиев, Т. Молдағалиев, Е.Өтетілеуов, С.Қалиев, Ә. Дүйсенбиев, Е. Елубаев, Ө. Ақыпбековтардың түрлі жанрда балаларға арнаған дүниелері ұдайы айналымда» дейді.
Ол кісінің айтуынша, Машқар Гумеровтің алғашқы әңгімесі «Пионер» журналына жарияланғандықтан, редакцияға жиі келеді екен. Кейін «Ақжелкен» аталған кезде сол журналда жұмыс істеп жүрген Мағира апаймен жиі кездесіп жүріпті.
«1997 жылдың күзі болуы керек, бұл кезде қартайған, көзі әрең көреді. Келіп, қасымда біраз отырды. Жазып жатқан романын аяқтап үлгермей, «өліп қалмайын» деді. Қызының мұсылманшылыққа пәлендей жүрегі бұрмайтынын, әкесінің молда болғанын, бауырлары-ның әйелдері өзге ұлт өкілдері екенін әңгімелеп берді. Өз тағдырынан да қызықты деректер айтты. «Осыларды міндетті түрде жазыңыз, бұл сіздің ғана емес, бүкіл қоғамның, жүйенің өмірбаяны ғой» дедім. Өн бойынан қажып-шаршаса да өмірге деген құштарлық сезіледі. Қазақ тілі туралы шынайы тебіренісі, бір кездегі таза мұсылман отбасынан жалғыз өзі қалғаны, қартайғандағы жалғыздығы көңілге мұң ұялатты. Кеңсеге көзілдірігін тастап кетіпті. Телефон шалып, кейін алатынын айтты. Қазір сол әңгімелерін жазып алмағаныма қатты өкінемін. Үш-төрт жылдан кейін өмірден өтті. Бай кітапханасының қараусыз, шашылып қалғанын естіп мұңайдық. Башқұртстанда туып, он жасында Солтүстік Қазақстанға көшіп келіп, қазақша оқып, қабырғалы қаламгерге айналған Машқар Гумеровтің ертегі, әңгіме, хикаяттары, фантастикалық повестері жинақталған «Ана мен бала», «Үш күн, үш түн», «Асыл дәрі», «Жоғалған кілт», «Хазірет қарғаған ауыл», «Жұмбақ сәуле», «Құпия дәптер» және басқа да кітаптары қазақ әдебиетіне қосылған өлмес мұра екені даусыз», – дейді Мағира апай.
Осыдан үш жыл бұрын жазушы, баспагер Бағдат Мәжитов балалардың ой-өрісіне пайдалы бес кітаптың ішіне оның 2009 жылы басылған «Бұл не керемет?» кітабын енгізіп: «Машқар Гумеров шығармаларының ғажап тіліне, бала жанын түсіне білетініне, бала жүрегіне жол тауып, сырласа алатынына қайран қаласың. Әр әңгімесі, ертегісі мөп-мөлдір балбұлақ іспеттес» дегенінен артық асыра айта алмаспыз, – дейді жазушы.
Мұғалімдер мен мамандар тарапынан Машқар Гумеровтің шығармаларын талдағысы келетіндер бар екенін, алдағы уақытта республикалық деңгейдегі балалар кітапханаларының біріне, мектептерге, көшелерге есімі берілер деген үміті ба-рын да жасырмады.
Тәуелсіздік алған алғашқы тұста Машқар Гумеров «Қазақ әдебиеті» га-зетіне сұхбат беріпті. Бұл 1997 жылдың бедері болса керек. Сол сұхбатында жазушы «нағыз жазатын кез – осы кез» екенін айтып, елдік, ұлттық мүдде туралы әңгіме қозғаған екен. «Жас ұлғайды, жазудан басқа шаруа қолдан да келмейді. Бұл – бір. Екінші кейбіреулер: «Түк жазбай жүрмін. Мынадай аласапыран кезде не жазуға болады?» деп ақталады. Бос сөз. Темір құрсаудан құтылып, нағыз шабыттанып жазатын кез енді туды. Әттең, осы еркіншілік кезең бұдан 30-40 жылдай бұрын басталса ғой. Онда күш-қуаттың мол кезінде, құлашты неғұрлым кең сермеуге, ой-пікіріңді ашық айтуға, сөйтіп, өзіңе қатты ұнайтындай көркем шығармалар жазуға болғандай екен» деген ой айтады.
Жазған дүниелерін шығару, кітап қылып бастыру қиын екенін айтып, жазған-сызған дүниелерін газет-журналдарға апарып жүрсе керек. Демеуші тауып, кітап шығаратындар көбейген кезде қай шығарма қандай деңгейде екенін де айыра алмаған заман туғанын айтып қамығады жазушы. Одан бері де 26 жылдай уақыт өтіпті. «Әдебиет пен өнер ілгері даму былай тұрсын, біржолата тоқырап, кері кереді» деп қауіптенген жазушының өзінің де шығармалары ұмытылып кете барды.
Қазір мектеп жасындағы балалардың дені Машқар Гумеровтей жазушы өт-кенін біле бермейді. Қазақ әдебиетіне, оның ішінде балалар әдебиетінде орасан үлес қосқан жазушының ізі көмескі тартып, жоғалып барады. «Қазір әдебиетті де, әдебиетшіні де іздейтін ұрпағы ғана. Том-том кітап жазғандардың өзі ұмытылып барады» деген еді жазушылардың бірі. Сол сөз шындыққа айналғандай... Машқар Гумеров мұрасын іздегенде, бұған біздің тағы бір рет көзіміз жетті...
Машқар Гумеров шығармаларын да «шаң басқан архивтерден» ғана табатынымыз өкінішті...
