Қазір әр азаматты зейнетақы жинағындағы қаржысының жай-күйі толғандыратыны белгілі. Осы тұста тағы бір жаңалықтың шеті шығып тұр. Биылдан бастап азаматтар зейнетақы жинағындағы ақшаның 50 пайызына дейінгі бөлігін жеке компаниялардың басқаруына беруге мүмкіндік алуы мүмкін. Яғни, азаматтар зейнетақы жинақтарының бір бөлігіне компаниялардың бағалы қағаздарын сатып алып, келешегіне инвестиция жасай алады. Дегенмен көпшілікке таңсық дүние тиімді ме? Осы сауал алаңдатпай қоймайтыны анық.«Тек тұрмасынның» тетігі
Әуелі мәселенің кей тұсына тоқталсақ. Зейнетақы активтерін басқару мүмкіндігіне ірі акционері шетелдік саналатын компаниялар да ие болуы ғажап емес. Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі әзірлеген нормативтік-құқықтық актілерге енгізілген өзгерісте осы мәтін ойып тұрып орын алыпты. Енді заң жобасы жүзеге асу үшін Президенттің қол қоюын күтіп тұр.
Құжатта зейнетақы активтері есебінен сатып алуға рұқсат етілген қаржы құралына шағын немесе орта кәсіпкерлікке жатқызылған субъектілер шығарған мемлекеттік емес борыштық бағалы қағаздар енеді. Бағалы қағаздар қор биржасының ресми тізіміндегі «Борыштық бағалы қағаздар» секторындағы «негізгі», болмаса «балама» алаңына енгізілуі керек және «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қорының және Қазақстан Даму банкінің кепілдігі болғаны жөн. Ол осы облигациялардың номиналды құнының кемінде 50 пайызын жаба алатындай мүмкіндік береді. Заң жобасын әзірлеушілер бұл шара зейнетақы активтерін басқарушы компаниялардың инвестициялық мүмкіндіктерін арттырады деп санапты. Зейнетақы активін басқарушы шағын және орта компаниялардың облигацияларына зейнетақы активтерінің жалпы құнының 3 пайызынан аспайтын сомасын ғана сала алады.
Зейнетақы активтері есебінен сатып алуға болатын қаржының қолданыстағы тізбесіне Қаржы министрлігі немесе Ұлттық банк шығарған мемлекеттік бағалы қағаздары, сондай-ақ Үкіметтің кепілдік етуімен шығарылған бағалы қағаздар енеді екен. Бұларға әкімдіктер мен Ұлттық банкке толық тиесілі заңды тұлғалар шығарған облигациялар да жатады. Енді баса назар аударар тұс, БЖЗҚ-дан басқа, зейнетақы активтері жеке компаниялардың басқаруында да болуы мүмкін. Қазір Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі талаптарына мынадай компаниялар сай келіп отыр: First Heartland Jusan Invest (Jusan Bank-тің еншілес компаниясы), BCC Invest, «Сентрас Секьюритиз», Halyk Global Markets және Halyk Finance (екеуі де Halyk Bank-тің еншілестері). 1 наурызда бұл компанияларға 5,9 мың қазақстандықтың жалпы сомасы 8,8 млрд теңгені құрайтын шекті межеден асқан зейнетақы жинақтарының бір бөлігі аударылып үлгерген екен. Мәселеге қатысты қаржы мамандары көзқарасын жеткізуде. Мәселен, экономика сарапшысы Мақсат Халық бұл тәсілді дұрыс деп санайтынын жеткізіп отыр.
«Азаматтар зейнетақы жинағының белгілі бір бөлігін басқаруға мүмкіндік алады. Әрине, қазір қор нарығына шығу немесе ақшасын құнды қағаздарға жұмылдыру арқылы халық біршама пайдаға кенеле қалады деп айта алмаймыз. Керісінше әлемдік қор нарығында бүгіндері үлкен өзгерістер болып жатыр, құлдырау бар. АҚШ-тың өзінде бірнеше банк банкроттыққа ұшырап, дүдамал жағдайлар туындап жатыр. Дәл қазір ол пайда бере қоймас. Бірақ болашақ үшін мұндай мүмкіндіктің болғаны дұрыс деп ойлаймын. Азаматтар өз жинағын басқаруға беру арқылы қадағалай алады, қалай өсіп жатқанын, өзгеріп жатқанын біледі. Бұл шара халықтың қаржылық сауаттылығының дамуына да өзіндік үлес қосады. Сондықтан шараны қолдаймын», – деді ол.
Әйтсе де, маман шекті межеге қатысты сыни көзқараста екенін жасырмайды. 2022 жылы жеткілікті шекті қатты өсіріп жіберген, соның салдарынан адамдар зейнетақы ақшасының бір бөлігін пайдалана алмайтын болып қалған. Сарапшы бұған қарсы. Жыл өткен сайын жеткілікті шекті өсіріп отыруға болады, бірақ оны адамдардың жалақысы секілді аздап көтеру қажет. Ал бірден өсіру ақылға қонымсыз қадам екен. Қалай дегенмен де өз жинағы болғандықтан, қажеттілік үшін бір бөлігін азаматтарға пайдалануға берген абзал.
Ескінің жарықшағы «жаңашылдық» па?
Шынын айтқанда, зейнетақыдағы қаржының бір бөлігін компаниялардың басқаруына беретін мұндай мүмкіндік бірінші рет емес. 2021 жылы да осындай құқық берілген. Сол жылы жазда Зейнетақы қоры ең жоғары табыс – Jýsan Invest АҚ еншісінде екенін хабарлады. Басқаруында 1,2 млрд теңге жатқан. Айналдырған 1 айдағы өсімі 83,31 пайызды құраған. Зейнетақы жинағы портфеліндегі негізгі үлесті Exchange Traded Funds бағалы қағаздары алды. Жыл бойы есептелген инвестициялық табыс мөлшері 30,24 млн теңгеге жетіп, соның 25,37 миллионы бағалы қағаздарды нарықтық қайта бағалаудан түскен. Зейнетақы активтерінің табыстылығы 3,69 пайызды құрапты. Дегенмен бұл тәсілдің тиімділігіне күмәнмен қараушылар бар. Соның бірі – қаржыгер Айдар Әлібаев.
«Зейнетақы активтерін басқару бойынша жекеменшік компанияларға қосымша мүмкіндік ашылады. Мұндай нәрсе бізде бұрын болған. Жекеменшік компанияларға елдің зейнетақы ақшасының бір бөлігін құнды қағаздарға салуға мүмкіндік беріледі. Сондықтан бұл арада тың бір жаңашылдық көріп тұрғаным жоқ», – дейді маман.
Оның айтуынша, БЖЗҚ-дағы зейнетақы жинақтарының көлемі 14,6 трлн теңге, ал бұл бағыттағы жекеменшік компаниялардың басқаруындағы ақша бар болғаны 9,36 млрд теңге. Барлық жинақтың тек 1 пайызын құрайды.
«Былтыр Ұлттық банктің басқаруындағы БЖЗҚ активінің өсімі 6,55 пайыздан асқан. Ал инфляция 20,3 пайыздан жоғары. Демек, зейнетақы 14-15 пайыз теріс табысқа ие! Осыны басқару деп айтуға бола ма? Әрине, мәселе бар. Соның шешімі ретінде осыны тың дүние ретінде ұсынып жатқан жайлары шығар. Бірақ жаңашылдығы айналып келгенде, ұмыт қалған бұрынғы ескі дүние. Басқа түк те емес. Мұны шарасыздық демей не дейміз?», – деді Әлібаев.
Түйіндейтін болсақ, зейнетақыдағы қаржының компаниялардың басқарылуына берілуін тиімді не тиімсіз қадамға балай алмаймыз. Көрерлік пайда да, зияны да жоқ секілді дүние. «Қаржы текке жатпасын» деген ойдың шеті де аңғарылғаны жасырын емес. Әйтпесе азаматтар жарытып пайда табамыз деп дәмеленбегені абзал.
