Латын қарпіне көшу үдерісі еліміз үшін маңызды белеске айналмақ. Бұл белес қоғамның да өзгеріске бейімділігін талап ететіні сөзсіз. Осы жайттарды ескере келе «Тіл-қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының ғалым хатшысы, Орфографиялық жұмыс тобының мүшесі Анар Фазылжанмен сұхбат өткізуді құп көрдік. Әліпби талқысында жиі айтылатын мәселе немесе тілтанушыларға қойылатын сұрақтар жөнінде өз ойымызды ортаға салмақпыз. Дыбыстардың таңбалануындағы даулы мәселелерге, жиі қойылатын сұрақтарға жауап іздеп көкөрдік. – Басқа сала мамандарының өз әліпбиін ұсынуы немесе әліпбиге қатысты ұсыныстар айтуы қаншалықты дұрыс деп есептейсіз?
– Басқа сала мамандарының әліпбиге байланысты ұсыныс айтуы – қуантарлық жағдай. Бұл – қазақ қоғамының әліпбиге бейжай қарамайтынын, жанашыр екенін көрсетеді. Дегенмен әліпби мен әліпби негізінде ереже жасау, графиканы ұйымдастыру – жазу теориясына, грамматологиясына зерттеу жасаған мамандардың айналысатын ісі. Әрине, өзге сала мамандарынан келген ұсыныстарды ғалымдар талқылауда. Барлық жобаны жарамсыз деп айта алмаймыз. Жоба ұсынушылар ішінде лингвистикалық танымы жоғары азаматтар да бар. Алайда әліпбидегі бір әріп біздің жазуымызға қолайсыз болса, жоба қабылданбайды. Сондықтан жобалар мен ұсыныстар талқыланып, кем-кетігі болған жағдайда авторларына ескертпе айтылып, кері қайтарылады. Қазіргі кезде орфографиялық жұмыс тобында жазуға қатысты саланың мамандары әзірлеген ортақ жоба бар. Ол жоба 20 ақпан күні Алматы қаласында өткен Ұлттық комиссияның төрт жұмыс тобында талқыға түсті. Нәтижесінде, жоба 80 пайыздан астам дауыс жинап, Үкіметке ұсынылу үшін пысықталып жатыр.
– В, Ф дыбыстарының төл дыбысқа жатпайтынын алға тартып әліпбиден алып тастау туралы ұсыныстар да болды. Бұл мәселеге көзқарасыңыз қандай?
– В әрпіне латын графикасында арнайы таңба алу қажет, себебі В дыбысы бар орыс сөздері және орыс тілі арқылы енген шеттілдік сөздер қазіргі ғылым мен техника, білім салаларының барлығында дерлік кездесетін жиілігі жоғары терминдер қорын құрап тұр. Мысалы: инверсия, вагон, эволюция, вокзал, вирус, вакуум, гравюра т.б. Олардың дені ауызша сөзде игерілмеген тек жазба сөзде осы күйі қолданылған сөздер. Қазақ тілінің шеттілдік сөзді игеру заңдылығы бойынша В дыбысы Б немесе У түрінде дыбысталуы керек. Алайда оларды қазір латынмен ınbersıa, bagon, ebolúsıa, bokzal, bırýs, bakým, ýagon, eýolúsıa, ýokzal, ýırýs, ýakýým, graýúra түрінде игеріп таңбалаған болсақ, бұл сөздер мәтін ішінде мүлде танылмайды әрі олардың саны көп болғандықтан, әсіресе кітаби стильдегі қазақ мәтінін оқығандар оның мазмұнын түсінбей қиналады. Бұл жұрттың уақытын алады.
Ф әрпіне де арнайы Ff таңбасын алу қажет. Себебі Ф дыбысымен келетін сөздер тілімізге тек орыс тілінен енген жоқ (федерация, фабрика, футбол, фото), қазақ әдеби тіліне Ф дыбысымен айтылатын сөздер араб, парсы тілдерінен ертеректе еніп, кең қолданыс тапқан: асфаһани, ғафіл, халифат ғафу, Фатиха, Фатима, Фараб, Фирдоус, Физули, т.б. Мәселен, тілімізге араб, парсы тілінен енген сөздерді зерттеген ғалым Гүлфар Мамырбекованың статистикалық деректері бойынша қазіргі қазақ тілінде 2 000-ға жуық араб, парсы сөзі бар, соның ішінде белсенді қолданыстағы, көпшілікке танымал ф әрпімен келетін 30 шақты сөз бар.
Қазіргі сөздіктерде орыс тілі арқылы енген 14 127 сөздің 1 966-сының құрамында Ф әрпі бар. Әрі бұлардың ішінде тарбейінді сала терминдерімен қатар, қалың жұртшылыққа кеңінен таныс физика, графика, фосфор, кофе, форум, фото, футбол сияқты сөздер де көп.
– Қоғамда талқылау мен сынға түскен мәселелердің бірі – У дыбысының таңбалануы. У дыбысын қалай таңбалаған ыңғайлы?
– Орфографиялық жұмыс тобындағы тілтанушы ғалымдар У-ды U таңбасымен беруді ұсынды: Universitet, qauyn, turіzm, konstitusia. Сонда термин сөздердің тұрпаты халықаралық қолданыстағы нұсқасына ұқсас болады, мәтін ішінде тез танылады, көзшалымға қолайлы. Сөйтіп, жаңа әліпбидегі U әрпі қызметі күрделі екінші әріп болмақ. Ол сөз басында дауысты дыбыс таңбасының жанында (uaq, uaqyt) және дауысты дыбыс таңбасынан кейін тұрса (qauyn, sauda), дауыссыз дыбысты таңбалауға жұмсалады, ал сөз басында дауыссыздың жанында (umajdau) және дауыссыздан кейін тұрса ҰУ, ҮУ дыбыс тіркесін su – [сұу], bu – [бұу], prokuratura – [прокұуратұура] деп таңбалайды.
Қазіргі сөздіктерде орыс тілі арқылы енген 14 127 сөздің 1 966-сының құрамында Ф әрпі бар. Әрі бұлардың ішінде тарбейінді сала терминдерімен қатар қалың жұртшылыққа кеңінен таныс физика, графика, фосфор, кофе, форум, фото, футбол сияқты сөздер де көп.
– Сонда Ұ дыбысы қалай таңбаланады?
– Ол үшін ғалымдар Ū макрон диакритикасын алған ұтымды деп дәйектеп отыр: Ūsynys, jūrnaq, maǵlūmat. Дыбыстық жағынан өзара ұқсас осы таңбаларды кирилдегідей жаңа әліпбиде де қатар орналастырған әдістемелік жақтан ұтымды. Сонда U, Ū, Ü таңбаларын тану, қабылдау барысы әліпбидің көзшалымдық та, қолдағдылық та тартымдылығы мен қолайлылығын арттырады. Ұ әрпінің У-ға қарағанда жиілігі төмен, ол қазақ сөзінің бастапқы буынында ғана кездеседі, сондықтан оның диакритикасы Ū көзшалымға қиындық тудырмайды әрі «кирил жазуындағы Ұ әрпінің ортасындағы сызық латында осы дыбысты таңбалайтын әріптің үстінен қойылады» деп ассоциация арқылы үйрету Ū графемасын тез танып, жазуға септігін тигізеді.
– Әліпбиде неге Ц әрпі жоқ және Ю, Я әрпі мен Ь, Ъ таңбасына арнайы таңба алынған жоқ?
– Себебі Ц дыбысы қазақ тіліне тән емес әрі онымен келетін сөздерде Ц-ның орнына С-ны жазуға әбден болады. Осылай жазылған сөздер түпнұсқа тілдегі тұрпатына жақындайды әрі дыбысталуы мен жазылу образдарында танылмай қалу мүмкіндігі жоқ. Жазуда да бірден танылады, айтылуда да тыңдарман үшін қолайлы, себебі дыбысталуы жағынан бұлар қазақ сөздеріне ұқсайды: polısıa, sırk, sırkúl,т.б.
Ю, Я да көпқызметті орыс әріптері, олар қазақ сөзінде бірнеше дыбыстың тіркесін білдірген, Я – ЙА, Ю – ЙУ дыбыс тіркесін таңбалауға жұмсалған. Олар орыс сөздерінде осы қызметімен қатар жіңішке дауыстыдан кейінгі дауыстыны, Я – а-ны, Ю – у-ды таңбалауға жұмсалған. Бұл дыбыстардың барлығына да латын графикалы жаңа әліпбиде жеке таңба бар, сондықтан Я мен Ю-ді ерекшелеп тағы таңба алудың басы артық.
Ь мен Ъ – әріптер емес таңбалар, олар емледе орыс тілінің дыбыстық құбылыстарын таңбалауға жұмсалған, атап айтқанда Ь – жіңішке дауыссызды, ал Ъ йодталған дауыстыны таңбалағанда қолданған. Қазақ тілінде дауыссыз жіңішке болмайды, ал Й-дің арнайы таңбасы бар, сондықтан бұларға әріп алудың қажеті жоқ.
– Ағылшын тілінің әліпбиінде бар, бірақ біздің әліпбиде жоқ W, X, C таңбаларымен келетін бренд, марка атауларын қалай жазамыз?
– Бұл мәселенің ғылыми негізі кез келген дыбыстық-әріптік жазуда әліпби, графика және орфографияның болатынымен байланысты. Егер әліпби дегеніміз – белгілі бір ретпен орналасқан әріптер жүйесі болса, графика дегеніміз – осы әріптердің дыбыстық мазмұны немесе өзара тіркескен бірнеше әріптің транслитерациялық мазмұны болып табылады, ал орфография сөздердің жазу нормасына сәйкес таңбалануын реттейді. Сонда аталған таңбалардың қазақ жазуындағы қолданысын әліпби емес, графика мен орфография реттеп, регламенттейді. Сондықтан ағылшынның W, X, C, сол сияқты алдында айтып кеткен орыстың Ц және Ч әріптері ұлттық әліпбиімізде болмағанымен, қазақ мәтінінде таңбаланады. Мәселен, латыннегізді қазақ пернетақтасында ағылшын тіліндегі W, X, C әріптерінің түймешесі болады, олар цитаталық принциппен жазылатын Windows, Maxima, Coca-cola сияқты бренд, марка атаулары үшін қолданылады. Ал құрамында Ц, Ч дыбыстары бар бөгде тілден енген кісі есімдері, жер-су аттары транслитерациялау принципімен жазылады, яғни төл әліпбидегі осы дыбыстарды таңбалауға лайықты әріп тіркесімен беріледі: Ц – ts, Ч – tş.
Әңгімелескен М.ХАҚНАЗАР
