Елімізде бюджетті жоспарлау ісі ақсап тұр. Бюджет тапшылығы тарихи рекордқа жетті, алда тек арта бермек. Сарапшылар Үкіметтің бюджеттік тәртіпті тарс ұмытқанын сынады. Ұлттық қордың қаржысы да дамуға емес, ағымдағы шығындарды жабуға жұмсалып жатыр. Жаңа Парламентке жаңа партиялар келді, олар халыққа берген уәдесін орындауға, өз бағдарламаларын іске асыруға қаржы сұрап отыр. Әйтпесе, жобалары мен жұмыстарын іске асыра алмаса, келесі сайлауда ел олардан теріс айналмақ. Бірақ бәріне бірдей қаржы жетпейтіні қазірден анықталып отыр. Сондықтан Үкімет бюджетті жоспарлауға қатысты кезекті реформа бастады.
Қазақстанда бюджетті жоспарлауға – Ұлттық экономика министрлігі, ал бюджеттің кіріс-шығысын есептеуге – Қаржы министрлігі жауап береді. Бұл жерде көптеген саланы қамтитындықтан «суперминистрлік» аталатын осы қос ведомство арасында келісімді әрі үйлесімді іс-қимыл жолға қойылған деп айту қиын. Экономика ведомствосы мамандарының түсіндіруінше, бюджеттік жоспарлау Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық даму болжамына негізделеді. Онда жаһандық нарықтағы мұнай, металл сияқты басты экспорт тауарларының бағасы, елдегі инфляция және басқа да нақты параметрлер ескеріледі. Бұл ретте мемлекеттік жоспарлау жүйесінің құжаттарын әзірлеуде бюджеттің нақты мүмкіндіктері ескерілмейді екен. Себебі бюджетке қанша салықтың жиналатыны Ұлттық экономика емес, Қаржы министрлігіне байланысты.
Әрбір әкімдік пен орталық мемлекеттік орган өз алдына қойылған міндетті орындау үшін жоспар құрады. Алайда ол жоспары бюджеттен аз қаржы бөлінуіне тіреліп, күл-талқан болады. Ұлттық экономика министрлігі соған бір мысал келтірді.
«Даму жоспарларын іске асыру оған берілетін бюджет қаражатына тәуелді. Ал қаржы әрдайым жеткіліксіз. Мысалы, 2023-2025 жылдарға арналған бюджетті түзуде Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі өз құжаттарында жоспарланған нысаналы көрсеткіштеріне қол жеткізу үшін үш жылдық шығыстарды 7,2 триллион теңгеге қаржыландырылуы керектігін мәлімдеді. Бірақ Қаржы министрлігі бюджеттің мүмкіндіктерін ескере келе, оның шығыстарын үш есеге жуық аз, 2,5 трлн теңге сомасында ғана қолдады», – деп мәлім етті экономика министрлігі.
Дәл осындай жағдай барлық салада бар. Салдарынан жоспарлы көрсеткіштерге қол жетпейді. Қаражаттың жеткілікті бөлінбеуінен даму жоспарларының нысаналы индикаторлары бюджетті атқару процесінде өзгеріп кетеді. Бұрын айқын болып көрінген мақсаттар бұлыңғырлана бастайды. Содан министрлер нақты мақсатқа қол жеткізуден бұрын елес қуып жүргендей әсер қалдырады.
Бұған өңірлердің, ведомстволардың есепшоттағы қаржыны мақсатты жұмсай алмайтындығы, толық игермеуі сынды мәселелерді қосыңыз. Салдарынан, елді цифрландыру, халықты ауызсумен қамту, отандық өндірушілерді қолдау және субсидиялау, бүлдіршіндерді балабақшамен қамту, мектеп тапшылығын жою және басқа да қаптаған мәселелерді түпкілікті шешуге көңіл бөлінбей келеді.
«Бақшаға» түсу де
бір өнер
Сарапшылар бюджетті жоспарлау кезінде шенеуніктер қолданатын тағы бір айла-шарғыны атады. Олар нәтижеге бағдарланған бюджет аясында нақты бір бюджеттік бағдарламаның нысаналы индикаторы ретінде өзіне тән емес немесе ведомствоаралық көрсеткіштерді құжынатып қоса салады. Нәтижесінде, ең білікті, тісқаққан аудитордың өзі ел қаржысын шығындау қорытындысында меморганның нысанаға жеткен-жетпегенін дөп басып анықтай алмай қалады. Себебі мұндай қулық индикаторларға қол жеткізу-жеткізбеудегі мемлекеттік органның рөлін объективті айқындауға мүмкіндік бермейді. Бұдан олардың жауапкершілік аясын тап басу көрсету қиындай түседі.
Мысалы, басшылығы ауысқан Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің «Технологияларды және үздік практикаларды ілгерілету, бизнес пен инвестицияларды дамыту арқылы Қазақстанның «жасыл экономикаға» жылдам көшуіне жәрдемдесу» деген түсініксіздеу аты бар бюджеттік бағдарламасын қарастырсақ. Тек соның аясында министрлік миллиард теңгеге жуық қаржы игереді.
Экология министрлігі ұсынған негіздемеге жүгінсек, осы бюджеттік бағдарламаның негізгі шығыстары Қазақстанның «жасыл экономикаға» көшу тұжырымдамасын іске асыруға, жасыл технологияларды ілгерілетуге, атап айтқанда, 2023 жылы шойын және болат өндірісі, қара металдарды өңдеу бұйымдарын өндіру, алюминий өндірісі, мұнай мен газ өндіру, темір кендерін өндіру және байыту сияқты салаларда озық қолжетімді техникалар (ОҚТ) қағидаттарына көшуді қамтамасыз ету іс-шараларын ұйымдастыру, анықтамалықтарды келісу және басқа жұмыстар кіреді. Ал металлургия саласы Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің (ИИДМ) құзіретіндегі дүние.
Тағы бір мысал: Экология министрлігі «Жасыл даму» АҚ арқылы автокөліктерден, шыны өнімдерін, қағаз бен картон қораптарын өндірушілерден утилизациялық алымды жинайды. Осы кәдеге жарату алымы елдегі қайта өңдеу өнеркәсібін дамытуға жұмсалуы керек еді. Алайда бұл салаға Экология министрлігі емес, ИИДМ жауапты. Мұндай аласапыран тек экология емес, барлық салаға тән. Осылайша, министрліктер бір-бірінің «бақшасына» түсіп жүр. Ақыр соңында бюджет босқа шығын болып, жоспар жайына қалса, жауапты ведомствоны дәл тауып, кінәліні жазалау қиын.
Ұлттық экономика министрлігі стратегиялық және бюджеттік жоспарлауды өзара байланыстыруға және үйлестіруге біріншіден, мемлекеттік жоспарлау жүйесі құжаттарындағы тұрақтылықтың жоқтығын, екіншіден, олардың тым көптігін, үшіншіден жоспарлардың жете қаржыландырылмауын кедергі деп атады. Демек, алдағы реформа осы кемшілік, кеселдерді жоюға бағытталуы шарт.
Көңіл алаң,
қимыл шабан
Қазақстан қаржыгерлері қауымдастығының түсіндіруінше, бюджеттік жоспарлаудағы кемшіліктер бюджет тапшылығының алапат қарқынмен артуына және соның салдарынан Ұлттық қордың ортаюына, ал мемлекеттік қарыз көлемінің еселеп артуына алып келді.
ЖІӨ-ге шаққандағы бюджет тапшылығы соңғы он жылда, 2013 жылғы 1,9 пайыздан 2022 жылы 3,3 пайызға дейін өсті. Ал таяуда нақтыланған 2023 жылғы бюджет тапшылығы 3,2 триллион теңгеге жетті. Мұнша қаржылық дефицит ел тарихында бұрын-соңды болмапты. Мысалы, ғасыр басында, яғни әлемде экономикалық дағдарыс болмаған, геосаяси тыныштық орнаған 2003 жылы Қазақстанның бюджеттік тапшылығы небары 83 миллиард теңге ғана болды.
Ел қазынасында қаржы жетіспесе, билік оны қайдан алады? Не болашақ ұрпаққа арналған Ұлттық қорға қол салады, немесе шетелден қарыз алады. Сорақысы сол, осы екі бағытта да «төбе шашты тік тұрғызар» тренд-үрдістер белең алды. Ұлттық қордан бюджет жыртығын жамауға трансферт түрінде алып қойылған қаражаттың көлемі 2013 жылы ЖІӨ-ге шаққанда 3,9 пайызды құраса, бертінде ол 8,1 пайызға дейін жетті және өсу үрдісі сақталды.
Ұлттық экономика вице-министрі Бауыржан Омарбековтің мәліметінше, 2023 жылдың бұрын қабылданған бюджетінде Ұлттық қордан биыл 2 трлн 200 миллиард теңге қаржы алу жоспаланған еді. Дегенмен нақтыланған бюджет аясында ұлттық деңгейдегі әлеуметтік маңызы бар жобаларды және стратегиялық маңызды инфрақұрылымдық жобаларды қаржыландыру үшін Ұлттық қордан осы жылы тағы 800 миллиард теңге көлемінде нысаналы трансферт қосымша тартылатын болады. Сөйтіп, Ұлттық қордан 1 жылда 3 триллион теңге шығындалады.
Мұның сыртында соңғы онжылдықта Қазақстанның борышы да артып барады. Мемлекеттің қарызы ЖІӨ-ге шаққанда 2013 жылғы 12,5 пайыздан 2021 жылы 27 пайызға жетті. 2023 жылғы қаңтарда мемлекеттік қарыз көлемі 25,3 триллион теңгені құрады. Бұл да Қазақстан тарихында ешқашан болмаған жайт. Жоғарғы аудиторлық палата Қазақстанның мемлекеттік борышы 2050 жылға қарай ЖІӨ-нің 45 пайызына жетуі мүмкін деп дабыл қағып отыр. Бұл жас әрі дамушы мемлекет үшін қауіпті меже көрінеді.
Салдарынан мемлекеттік қаржы жүйесі бүгінде тұрақтылығынан айырылып, теңселіп тұрған жайы бар. Ол құлап түспеуі, күйремеуі үшін Смайылов Үкіметі шұғыл шаралар қабылдағаны жөн.
Қаржыгерлер біріншіден, «бюджеттік параметрлерді шектейтін нақты бюджеттік қағидалар жүйесінің жоқтығын» ескертті. Екіншіден, бюджеттік қағидаларды түзетудің айрықша жағдайлары регламентелуі тиіс. Үкімет отыз жылдан астам уақытта оны да жасамапты. Үшіншіден, мемлекеттік қаржы статистикасы кінәратқа толы. Ендеше алдағы реформа аясында бұл түйткілдердің түйіні тарқатылғаны жөн.
Өз кезегінде Ұлттық экономика министрлігі Қазақстанда Канаданың тәжірибесін енгізуді қарастыруда: халықаралық бағалау бойынша оның мемлекеттік басқару жүйесі әлемдегі ең тиімді нұсқа деп танылған. Оған сәйкес, экономикалық жоспарлау бюджеттік және стратегиялық жоспарлаумен өзара байланыста жүзеге асырылады.
Қалай болғанда, сала сылап-сипап қоя салатын «косметикалық жөндеуге» емес, түбегейлі жаңғыруға зәру. Әйтпесе, 2007 жылы қабылданған қолданыстағы Бюджет кодексіне содан бері 176 түзету енгізіліпті. Орта есеппен жыл сайын 12 өзгеріс пен толықтыру қосылады. Одан май шыққаны, саланың қисайған ісінің түзелгені шамалы.
Жаңа Бюджеттік кодекс пен жаңа жоспарлау жүйесі табысты жүзеге асырылса, онда ЖІӨ-ге шаққандағы бюджет тапшылығы 2026 жылы – 2,5 пайыз, 2027 жылы – 2,3 пайыз, 2028 жылы – 2,1 пайызға дейін төмендейді деген нысаналы көрсеткіш белгіленбек. Мемлекеттік борыш ЖІӨ-ге шаққанда 2026 жылы – 28,1 пайыз, 2027 жылы – 29 пайыз, 2028 жылы – 29,9 пайыз болады. Яғни, өседі, бірақ құрдымның қауіпті жиегінен біршама алыстау тұрады.
Бұл жерде неге 2026 жыл алынған? Жоспар бойынша жаңа Бюджеттік кодекс жобасы Мәжіліске 2023 жылдың қыркүйегіне дейін енгізілуі тиіс екен. Жыл соңына дейін қабылданады деп күтілуде. Еліміздің бас экономисі Әлібек Қуантыровтың командасы жаңа кодекстің күшіне енуі мен оның жаңашылдықтарының қолданыла бастауы арасында кем дегенде 2 жыл өтпелі кезең керек деп табандап отыр. Ведомство мемлекеттік жоспарлау жүйесін жаңа талапқа сәйкестендіріп, тиісті нормативтік-құқықтық актілер қабылдап үлгеруі үшін осынша уақыт қажет көрінеді. Нәтижесінде, Қазақстан жоспарлаудың жаңа жүйесіне 2025 жылдың 4-тоқсанында көше бастайды.
Ғарыштық жылдамдықпен өзгеріп жатқан алмағайып заманда Үкіметтің жасампаздық танытып, жедел қимылдау орнына, шабан жүрістен танбауы таңданыс туғызады. Сақ қимылдайтын болар, ақырын жүріп, анық басатын шығар десең, отыз жыл бойы аңдап басты, не шықты?
Елдос СЕНБАЙ