Дүр Дүкен

Темірден түйін түйетін ширақ та шымыр шеберлер сол дүкендегі екі иінінен дем алып, көтеріліп-басылып тұратын көрікке салып, қазаққа қажетті талай берекелі бұйымды жасап берді. Ұста дүкенін қойшы, ауыл шалдарының шеге құмның үстінде алқа-қотан отырып, ертеден салса кешке оздыратын әңгіме-дүкенін айтсаңшы. Сол кезде көнекөздердің көмейінен төгіліп түсіп жататын қадау-қадау қалың ойларға, түйдек-түйдек тіркестерге не жетер?! Бертінге қарай бірте-бірте бұйым сататын кәдімгі дүкеннің мән-мағынасы миымызға тереңірек орнықты. «Дүкенге бардым», «дүкеннен келдім», «дүкенге түсті» деген тіркестер санамызға өрнек салды.Жалпы, дүкен атауын көркем­сөз­бен зерлеген ақындар баршы­лық. Әсіресе, қазақ поэзиясының алыбы Жұ­­­мекен Нәжімеденовтің жақұт жыр­ла­рын­да бұл ұғым жиірек ұшырасады. Мы­са­лы, ол «Дүкенде» деген өлеңінде:

«Түсінбеймін көп адамға, көпте – ерік,

Көп деген көл – тұзың көлге кетті еріп...

Кейбір пиғыл қиын бірақ; дүкеннен,

Шықты біреу бір тай шытты бөктеріп», – деп айналасындағы қаптаған қымбат­шы­лық­тың адам мінезіне әсерін бедерлі бей­­­нелесе, «Кітап дүкенінде» деген өле­ңін­де:

«Бір айдан соң сол дүкенде тағы да,

Кездестік біз, біреуінің іреңі,

Көгіс тартты, менің ұлы бағыма:

– Жақсымысыз, аға, – деді біреуі», – деп, рухани арзандықтың кесел-кесапа­тын кескіндеп, өзгеше пәлсапа туында­та­ды. Ал «Киім дүкеніндегі ой» деген өлеңін­де:

«Түк болмаса дүкеннің толғаны да,

Сай келмесе киюге, қолға алуа,

«Кеңді» киер ағасы, сыймай жатса,

Шешіп берер іні жоқ болғаны да», – деп ағайындық қатынастардың ара салмағын ой таразысына салып, өлшеп бағады.

Жұмекенге дейін де, Жұмекеннен кейін де ақын атаулы дүкен та­қы­­рыбын толғап көрген. Атақты Жәла­лад­дин Руми бір өлеңінде:

«Нан сатушы көпті көрген тісқақты,

Дүкенінде бір тотықұс ұстапты», – деп шығыс тәмсілін алға тартса, ұлт ұста­зы Ахмет Байтұрсынов бір мысалында:

«Қосылып бірнеше адам ортақтасып,

Үй салып, ортасынан дүкен ашып,

Саудасы жұғымды боп, байып әбден,

Шат болып, көңілдері судай тасып», – 

деп тіршіліктің түйткілдерін тербетеді.

Ғафу Қайырбеков поэзиясының дү­­­кені де үнемі ашық тұрады. Ай­бар­лы ақын «Нан туралы баллада» деген өлеңін­де:

«Жүр едім серуенде тал түсте мен,

Жер қара, әлі үстіне қар түспеген.

Шыққаны әлде дүкен, әлде мектеп,

Бір бала келе жатты нан тістеген», – 

деп өмірдің өрімдерін баян етеді. Тағы бір жыр дүлдүлі Күләш Ахметова «Көкей­кес­ті» деген өлеңінде:

«Дүрбелең дулы қаланың,

Дүкені қайда, қалқам-ай?

Өтердей мына ағаңның,

Өзекті шері тарқамай», – деп дүние-дү­кен­нің қыр-сырына үңіледі. Қоста­най­лық шайыр Ақылбек Шаяхмет:

«Кейбіреу нағыз бақ санар,

Жайнайды сәнді бұйымдар.

Сусылдап қағаз ақшалар,

Сылдырап жатыр тиындар», – деп сипаттаған, қазақ өлеңіне Өлгейде жүріп өрнек салып, ғұмырымен ерте қоштасқан қандасымыз Кәкей Жаңжұңұлы:

«Алушының сұрағы:

– Анау зат қанша тұрады?

– Бетіңізден ғана садаға,

Бес-ақ есе бағаға...» – деп бедерлеп, дү­кен ұғымын дүние дидарына жақын­да­та­ды.

Қара өлеңнің жас перісі Ерлан Жү­ніс­тің көбірек аялдайтын құтты мекенінің бі­рі де – дүкен. Бірақ кітап дүкені... Ол «Гү­­­ләнда» кітап дүкенінде» деген өлеңін­де:

«Алматы. Қыркүйек. Кеш. Кітап дүкені.

Сыртынан жабамын есігін.

Есіктің сыртында жалғыздық күтеді,

Мен оның досымын!..» – деп ақтарылып, поэ­зиядағы «дүкенианаға» өзгеше үн қо­са­ды.

Сонымен, дүкен... Дүкен мәселесін не­ге осы сонша езіп отырмыз? Тү­сіндіріп көрейік. Қазақ әдебиетінде Дү­кен атауын иеленген екі танымал қа­лам­гер бар. Алғашқысы – әйгілі жазушы Дү­кенбай Досжанов. Қалың оқырманның жү­регін жаулаған ол өзінің шығармалары ар­қылы есімін жалпақ жұртқа кеңінен та­нытты. Дүкенбай деген атын әдеби тұл­ға ұғымының талассыз бір баламасына ай­налдырды. Сөйтіп, түрлі мағына бере­тін «дү­кен» сөзі көркем әдебиет өкіліне қа­тыс­ты атау ретінде санамызға сіңді. Дү­кен­­бай ағам секілді есіміне жұрнақ та жал­­ғамай, барша жұртқа белгілі болған екін­­ші қаламгер – Дүкен Мәсімханұлы. Ар­­қалы ақын. Ғибратты ғалым. Білікті бас­­шы. Зияткер зиялы. Қайраткер қандас.

Ақын Дүкен «дүкен» сөзі ойға оралса бол­ды, еріксіз езу тартады. Өйткені ана дүкен мен мына Дүкенді байланыстыратын нәрсе көп-ақ. Әуелі кейіпкеріміздің қалай Дүкен болғанын анықтап алайықшы. Тегінде оның азан шақырып қойған аты Дулат екен. Шаңырақтың кенжесі болған соң балақайды еркелеткендер «Дука», «Дүке», «Дөке», «Дүкеш» деп түрлі нұс­қада атап шақырып жүріп, ақыры Дүкенге ай­­налдырып жіберген. Өзі де бұл атауды он­ша теріс көрмеген сыңайлы. Қазақ әде­биетінің шоқтығын көтеруге бір ақын Ду­лат (Бабатайұлы), бір прозаик Дулат (Иса­беков) молынан жетер деген шығар. Дү­кен боп өсті. Дүкен боп жетілді. Дүкен боп жазды. Дүкен боп танылды. Шын есі­­мі сәл тасада қалса да, жастайынан се­­­рік болған шынайы есімін шығар­ма­шы­­­лықтың думанды дүкеніне айнал­дыр­ды. Кә­дімгі ұста дүкені мағынасындағы дү­­кен. Сөз ұстағандардың дүкені. Сөз ұста­­­лары­ның көрік басатын қасиетті ше­бер­­ха­насы. Әсерлі әңгіме-дүкеннің ойлы отауы.

Қаламгер Дүкенге қадірлі «дү­кен» сөзі қай­та айналып соға бе­ре­ді. Бірде белгілі жур­налист Есен­гүл Кәп­қызы КазГУ-де кан­­дидаттық дис­сертациясын қор­ғап жат­ты. Диссертациялық кеңес­тің төра­ға­сы, академик Зей­нолла Қаб­долов із­дену­шінің екін­ші оппоненті Дүкен Мә­сім­­хан­ұлына сөз бер­ді. Жай бере сал­ған жоқ. Сөз бергенінің өзінен су­­рет­кер­ліктің сәулеті се­­зі­ліп тұратын Зекең бы­лай деді: «Сіздер Дүкен де­ген­ге оны жай дүкен немесе киоск екен деп қал­маңдар. Бұл – супер­мар­­кет!» – деді. Зал ду күлді. Әр сөйлемін зер­­леп айтатын Зекең әзілдесе де бұл сөз­де шындық бар еді. Ол сол жылдарда жас­ты­ғына қара­мастан Дүкеннің әде­биет­­те де, ғылымда да ол­жа салып, елдің қо­­ғам­дық өміріне қызу араласа бастаға­нын мең­зесе керек.

Дүкен мен дүкеннің байланысы мұ­нымен де шектелмейді. Тағы бір­де Дүкеңе бір әйел телефон шалып: «Бұл қандай магазин өзі?» – деп сұрапты. Оны­мен қоймай, «Магазиніңізде қандай қыз­дар жұмыс істейді? Менің күйеуім әл­дебір шыбыштардың есімін астарлап, «Дү­кен» деп жазып қойыпты. Білемін мен ер­кектерді. Шыныңызды айтыңыз!» – деп бастырмалатып бәле салыпты. Сөйтсе, Астана мен Алматының арасында жүрдек пойызда сапарлас болған бір замандастың әйелі екен.

Ана жылдары үлкенді-кіші қалаларда­ғы бірқатар ғимараттардың маңдайша­сын­да «Дүкен» деген жазудың қаптап кет­кеніне байланысты түрлі қауесет тара­ғаны бар еді. Шаһардағы ірі сауда-саттық орындарын Дүкен деген бір дәу ұстап тұр-мыс. Бұған көрші елдерден сапарлап келгендердің біразы имандай сенетін. Олар­дың кейбірі Дүкен есімді «крутой» біреуді көргенше асығатын. Тіпті, әлеу­мет­тік желіде осы жөніндегі бейнеролик үз­діксіз айналып жүретін. Сондай күн­дер­дің бірінде Дүкен Мәсімханұлы Аста­на­дағы автобөлшек сататын базарға барып­ты. Бөлшек сатушы орыстың шалы «Сен іздеген бұйым болмай тұр, телефоныңның нө­мірін, атыңды жазып, қалдырып кет. Өзім алдырып берем», – депті. Дүкеңнің аты-жөнін білген соң «Ойбай, сол бай қа­зақ сен бе едің?» – деп біразға дейін жа­­­бысып айырылмаған көрінеді.

Енді супермаркет болса да, гипер­мар­кет болса да, ана дүкеннен шы­ғып, мына Дүкенге барайық. Адами Дү­­кенге! Сүйегіне сөз сіңген жігіт. Әке-ше­­шесі де тілге жүйрік бопты. Демек, те­­гіне тартқан. Өлеңдері өрелі. Мақа­ла­лары маңызды. Зерттеулері зерделі. Тұ­жы­рым­дары тиянақты. Еңбектері елеулі. Бе­делді жоғары оқу орындарында дәріс бер­­ді. Шығыстану, оның ішінде қытай­тану мәселелерін зерттейтін ғылыми құ­ры­­лым­­дарға жетекшілік етті. Қазір мық­ты­­лар­дың мықтысы ғана қызмет істейтін Шы­ғыстану институтын басқарып отыр.

Бұл – Дүкен туралы әңгіменің басы. Бел­гілі жәйттердің белгісіз шрихтары...

Бүгін ол алпысқа толды! Айбарлы асу! Өмір деген думанды дүке­ніңіз­­дің қақпасы жабылмасын, дүр Дүкен!

Бауыржан ОМАРҰЛЫ