Осылайша, қаржы пирамидаларының құрығына түсіп, жер сыйпап қалғандар саны күн санап артып келеді. Көп жағдайда азаматтар қаржы пирамидаларын аңғармай қалып жатады. Жалпы, қаржы пирамидасын қалай анықтауға болады? Олардың жұмыс істеу жүйесі қандай?
Былтыр қаржы пирамидасына алданған әйел Астана қаласындағы Ішкі істер министрлігінің ғимараты жанында өз-өзін өртеді. Абырой болғанда, 32 жастағы Б.Досмаилова тірі қалып, жедел жәрдеммен ауруханаға жеткізілді. Осы оқиғадан кейін елді әбігерге түсірген Mudarabah Capital қаржы пирамидасына қатысты іс қозғалды. Mudarabah Capital компаниясын жарнамалаған вайнерлер Мейіржан Төребаев пен Мейірхан Шерниязов та жауапқа тартылды. Досмаилова қаржы пирамидасына 20 миллион теңгесін берген. Ал Mudarabah Capital Досмаилованы ғана емес, 160 салымшыдан
2 млрд теңгеге жуық ақша жинап, бәрін сан соқтырып кеткен. Рас, кейінгі жылдары Қазақстанда қаржы пирамидасына байланысты қылмыстық істер көбейді. Ал жақында Астанада Qnet қаржылық пирамидасын құрды деген күдікті ұсталды. Қаржы мониторингі агенттігінің мәліметінше, ведомствоның Астана қаласы бойынша департаменті прокуратурамен бірлесіп Qnet қаржылық пирамидасын құруға және басқаруға қатысы бар деген адамды анықтаған.
«Бұл компания Астана мен Ақмола облысының аумағында 2020 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін жұмыс істеген. Күдікті жеке тұлғалардан тартылған қаражатты кәсіпкерлік қызметке пайдаланбай, Qnet қаржы пирамидасының қызметін ұйымдастырды. Схема бойынша ескі салымшыларды жаңа келгендердің жарналары есебінен қайта бөлу және байыту арқылы жүзеге асырылған. Qnet халықаралық компаниясының қызметі желілік маркетинг және электронды коммерция қызметі түрінде жасырылған», – делінген хабарламада.
Бірқатар шетелде Qnet компаниясы қаржы пирамидасы деп танылып үлгерген. Сондай-ақ оны Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі қаржы пирамидасының белгілері бар компаниялар тізіміне қосты. Өкілетті органның қорытындысына сәйкес компания салымшыларынан түскен түсім сомасы 463 миллион теңгені құрады. Астана қаласының мамандандырылған тергеу соты күдіктіге 2 айға қамауда ұстау шарасына санкция берді.
Қаржы пирамидасы қашан шықты?
Статистикалық деректер бойынша, қаржы пирамидаларына алданатын адамдардың 60 пайызы жоғары білімді. Алайда уақыт өткен сайын қаржы пирамидалары өз жүйелерін жетілдіріп, азаматтардың тануына мұрша берер емес. Елімізде ең алғашқы қаржы пирамидасы 1993 жылы пайда болған. Содан бері 30 жыл өтіп, қаржылық сауаттылық деңгейі өсті десек те, әлі күнге дейін табысқа кенелетініне сеніп, бар жиған-тергенін қаржы пирамидаларына салатындардың саны азаймай отыр. Мәселен, былтыр еліміз бойынша қаржы пирамидаларына қатысты 61 адам қылмыстық жауапкершілікке тартылды, 46 адам сотталды.
«Былтыр ішкі істер органдары өндірісінде барлығы 81 іс болды, оның ішінде 23 іс өндіріспен аяқталды, оның ішінде 22-і сотқа жіберілсе, біреуі ақталмайтын негіздер бойынша тоқтатылды», – деп хабарлады Ішкі істер министрлігі.
Қаржылық мониторинг агенттігінің мәліметінше, қаржы пирамидасының түрі көп. Атап айтар болсақ, мессенджерлердегі чаттар, яғни WhatsApp, Telegram арқылы таратып, қызметтерін ұсынатындар. Екінші, желілік маркетинг. Оның ішінде түрлі білім курсы бар, тіпті зергерлік бұйымдарды да сатады. Осындай жолмен қаржылық пирамидасын ашады. Үшінші инвестициялық жобалар және төртіншісі тұтыну кооперативтері. Сарапшылардың айтуынша, жалпы, қаржы пирамидаларын бірден ажырату қиын. Белгілі экономист Мақсат Халықтың сөзінше, олар желілік маркетинг, қор биржалары түрінде де жұмыс істей береді. Яғни, қаржы, инвестиция нарығында пайда болған трендтердің ешқайсысын құр жібермейді. Алайда ортақ ұқсастықтары барын айтып, тізбектеп береді.
«Ең қызығы, қаржы пирамидасы заманның өзгеруіне байланысты түрленіп отырады. Сондықтан оны ажыратып алу қиын. Өйткені соңғы уақытта криптовалюта, биткоинның әсерінен көп қаржы ұйымы пайда болды. Түптеп келгенде, ұқсас жағы өте көп. Біріншіден, осы қаржы пирамидасын құрып, ел есінде қалған италиялық Чарльз Понци схемасымен байланыстырып айтады. Ол дегеніміз – бір адам бастаушы болады да, қалған адам артынан ереді. Яғни, бастаған адам бір-екі адамды көндіреді. Сол аралықта өзге адамдарды да тарта бастайды және ақшаны бастапқы кірген адамдарға уәде еткендей толық төлейді. Бұл пирамида ең соңғы адам келуін тоқтатқан кезде ғана құлайды. Сондықтан олар үнемі үздіксіз адам тартумен айналысады», – деді Мақсат Халық.
Интернеттегі сілтемелер бұғатталады
Бүгінде қаржы пирамидаларының әлеуметтік желідегі жарнамасына қарсылық көбейген. Былтыр 6 мыңға жуық сілтеме бұғатталды. Бұл туралы Қаржылық мониторинг агенттігі хабарлады. ІТ құралдары интернетте заңсыз мазмұнды іздеу үшін қолданылады. Қаржы пирамидаларының сайты мен аккаунтынан «Киберқадағалау» жүйесінде бұғаттау үшін Ақпарат министрлігіне жіберіледі. Жыл басынан бері интернет ресурстарын тексеру үшін Telegram-да Baiqa, piramida боты іске қосылды. Бұл азаматтарға веб-сайттар мен әлеуметтік желілерде қаржылық пирамидалардың белгілерін өз бетінше тексеруге мүмкіндік береді. Қысқа мерзімде азаматтардан 2,1 мыңнан астам өтініш түскен. Бұл жұмысты ведомство Kompra компаниясымен бірлесіп жүзеге асырып жатыр. Қаржы пирамидасы белгілері бар аккаунт жазылушыларын анықтауға мүмкіндік беретін аналитикалық жүйе енгізілді. Бұл аудиториямен ақпараттық түсіндіру жұмысын мақсатты түрде жүргізуге мүмкіндік береді. Нәтижесінде, 3 айда 23 мың азаматқа ескерту хабарламасы жіберілді. Оның 90 пайызы (21 мың) күдікті аккаунттардан бас тартты.Қаржы пирамидалары сайттарының домендеріне мән беріп қарайтын болсаңыз, қазақстандық компания болса kz, әлемдік компания болса com деп бітеді. Ал оларда xwz болып аяқталады. Мұны қарапайым халық байқамайды. Тіпті, сенімді болу үшін мысалы «Халық банктің» суретін қойып қоятын пирамидалар да бар екен.
Алаяқтар жазасын алады
Қаржы пирамидаларының артында белгілі бір қылмыстық топ тұрады. Олар азаматтардың ақшасын жинағаннан кейін ізін суытып, шетелге қашып кетеді. Жыл басында қаржы пирамидасымен 85 миллион теңге ұрлаған қазақстандық Украинадан экстрадицияланды. Бұл туралы Бас прокуратура хабарлады.
«Украина Бас прокурорының офисі қаржы пирамидасын ұйымдастырған және басқарған К. есімді Қазақстан азаматын экстрадициялау туралы өтінішімізді қанағаттандырды. Тергеу барысында аталған адамның 2017-2018 жылдар кезеңінде тұрғын үй сатып алуға жәрдемдесуге уәде беріп, қазақстандық азаматтардың 85 млн теңгеден астам ақшалай қаражатын алдап алғаны анықталды», — делінген хабарламада.
Прокуратураның ақпаратына қарағанда, ұсталған азаматқа халықаралық іздеу жарияланған. Осы жылдың қаңтарында күдіктіні Украина аумағында сол елдің құқық қорғау органдары ұстады. Қазір ол Астана қаласының тергеу изоляторында қамауда.
Сондай-ақ QI Trade Kazakhstan қаржы пирамидасының 15 қызметкері сотталды. Қаржы пирамидасының бас офисі Алматы қаласында орналасқан, өңірлерде 12 филиалы жұмыс істеген. AMAZON (АҚШ) бүкіләлемдік алаңында сауда жасау деген атпен, сенімгерлік басқару негізінде азаматтар пайыз түрінде одан әрі кіріс алу үшін ақша салған. Салымшыларға салым сомасына байланысты жылдық 96%-ға дейін пайда уәде етілген. Соның салдарынан компания 6 млрд теңгеден астам қаржыны жымқырған. 1 345 азамат жапа шеккен. Азаматтарды алдау схемасын жасаған, сондай-ақ компанияның бас офисі және филиалдары басшыларының кінәсін прокуратура дәлелдеді. Нәтижесінде, Бостандық аудандық сотының үкімімен 15 адам 6 жылдан 7 жылға дейін бас бостандығынан айырылды.
Алматы қаласы Экономикалық тергеу департаментінің өкілі Жақсылық Мырзаханның айтуынша, былтыр Алматы қаласы бойынша Экономикалық тергеп-тексеру департаменті қала аумағындағы 8 қаржы пирамидасының қызметін тоқтатты. Олар – Innova Gold, QOZGAN, Тhe Finiko, Grand lux house, Tender, «Альфа Сейлс Консалтинг», Forex клуб, Rich Beach. Қылмыстық кодекстің 217-бабымен қаржы пирамидасы бойынша қозғалған 6 қылмыстық іс сотқа жолданды: Caspian Crocus, TheFiniko, World Business Consulting – 2, Qozgan In, B2B Jewelry. Жоғарыда аталған қаржы пирамидаларынан 3 500-ден астам азамат зардап шекті.
– Мәселен, Qozgan Inc қаржы пирамидасын ұйымдастырушыларға қатысты сотқа дейінгі тергеу аяқталды. Ұйымдастырушылар азаматтарға өз ақшалай қаражатын тендерлік жобаларға салуды ұсынды, бұл 105 күн ішінде салым сомасының 5-30 пайызға дейін еселеп қайтаруға болады деп сендірген. Салымшылардың жалпы саны 50-ден астам адамды құрайды, келтірілген залал сомасы 270 миллион теңгеден асты», – деді Алматы қаласы Экономикалық тергеу департаментінің өкілі Жақсылық Мырзахан.
Сондай-ақ құрамында алтын элементтері бар алтын құймалары мен косметикалық өнімдерді сататын интернет дүкен ретінде жасырынған Innova Gold инвестициялық пирамидасын ұйымдастырушыға қатысты сотқа дейінгі іс тергеліп жатыр. Жақсылық Мырзаханның айтуынша, экономикалық тергеу қызметі қаржы пирамидасын ұйымдастырушылардың банк шотына, жылжымалы және жылжымайтын мүлкіне тыйым салынды. World Business Consulting қаржы пирамидасын ұйымдастырушыларға қатысты қылмыстық іс бойынша сегіз жәбірленушіге келген 34, 2 млн теңге залал өтелді. Бұған дейін B2B Jewerly қаржы пирамидасын ұйымдастырушыларға қатысты қылмыстық іс бойынша 230-дан астам жәбірленушіге 300 миллион теңге шығын төленді.
Ендеше қауіп қайдан демеу керек. Қаржы пирамидалары заман талабына сай түрленіп, азаматтардың сеніміне кіруді одан ары жалғастыра береді. Ал алданбау үшін қаржылай сауатты болу қажет.
Көктем ҚАРҚЫН