Ендеше бұл қаншалықты дұрыс? Ұлты «қазақ» деген дұрыс па? Ұлысы «қазақ» деп жазған дұрыс па? Қазақстан халқы Ассамблеясының XXXII сессиясының қорытындысы бойынша ҚХА «Көзқарас» талқылау алаңының кезекті отырысында сарапшылардың пікірі дәл осы тұсқа келгенде қақ жарылған.
Жалпыұлттық бірегейлік керек-ақ
Қоғамды нығайта түсудегі маңызды қадамның бірі –жалпыұлттық бірегейлік. Мұны Мемлекет басшысы ҚХА-ның биылғы сессиясында ерекше атап айтып өтті. Ұлтаралық қатынастың дамуы тежеліп, тоқырап қалмауы үшін оны үнемі жаңа деңгейге көтеріп отыру қажет. Ал мұндай кезекті деңгей – азаматтық бірегейлікті қалыптастыру. Оны нығайта түсуде мемлекеттік тіл маңызды рөлге ие. Сондай-ақ этносаясаттың біртұтас дәйекті түрде жүргізілуінде ғылымның рөлін арттыра түсу қажет. Қасым-Жомарт Кемелұлы өз баяндамасында этносаралық саясат ғылыми тұжырымдарға негізделуі керек деген болатын.
«Ұлт болып ұйысу, жұрт болып жұмылу – ұдайы жүретін процесс. Тарихқа қарасақ, қазақ халқының қалыптасу жолы арысы сонау қағанаттар кезеңі, қазақ хандығы кезеңі болса, бергісі Алаш пен азат ел болғанға дейінгі сан түрлі сынақтардан өтті. Қысқаша айтқанда, қазақ халқының тарихы бірігу мен кірігуден тұрады. Ұлт немесе ел ұғымын этностық тегіне ғана емес, баршаға ортақ құндылықтар мен азамат концепциясы негізінде қалыптастыру немесе қарастыру маңызды. Осылайша, елдің әрбір азаматы өзін біртұтас елдің ажырамас бөлігі ретінде сезінеді. Біздің еліміздің алдында осындай сәт туды. Жалпыазаматтық бірегейлікті нығайтудың бір факторы – мемлекеттік тіл. Барлық азаматтың мемлекеттік тілді меңгеруі елдегі басым бағыттардың біріне айналып отыр. Мемлекеттік тілді жалпы азаматтық интеграцияның тиімді құралы, ғылыми прогресс пен білімнің озық жетістігіне жол ашатын тетігіне айналу керек екендігіне Президентіміз айырықша тоқталды», – дейді Ақпарат және қоғамдық даму министрі Дархан Қыдырәлі.
Бұл тұста министр Қазақстан төлқұжатына барлық азаматтың ұлтын «қазақ» деп жазу мәселесі қоғам арасында да, ғылыми-сарапшылық ортада да кеңінен талқылануы тиіс екенін жеткізді. Мұндай бастама шетелдік тәжірибеден алынып отырғаны рас. Осы ретте, әсіресе ағылшынның national сөзінің мағынасы кең екенін, қазақ тілінде де оған лайық балама табу қажеттігін жеткізді. Естеріңізде болса, бұл бастаманы 2020 жылы сол кездегі ҚХА төрағасының орынбасары Мая Бекбаева көтерген болатын.
Араб та француз, африкалық та француз
Ендеше қазақстандықтардың барлығының ұлтын «қазақ» деп жазуды қолдаушылардың уәжін келтірелік. Олардың айтуынша, бұл осы бағытта жүргізілетін жұмыстардың идеологиялық бір парасы ғана. Ал түпкі мақсат – азаматтардың әлеуметтік-саяси процестерге қатысу дәрежесін арттырып, жастардың бастамаларын кешенді қолдау арқылы жалпыұлттық бірегейлікті қалыптастыру.
«Президент өз сөзінде біртұтас ұлт туралы айтты. Мұндағы айтылар ой ұлттың саяси ұлт ретінде әрі қарай дамуын көздейді. Бұл тұста жаңа ұлттың пайда болуы немесе ұлттың жаңаша сипатын енгізу туралы қате ой болмау керек. Оны қоғамға дұрыс жеткізуіміз қажет. Ол үшін әуелі ұлт ұғымын ғылыми тұрғыдан дұрыстап түсініп алайық. Оның екі мағынасы бар. Біріншісі – этникалық ұлт болса, екіншісі – саяси ұлт. Этникалық ұлт дегеніміз – бізге ата-анамыздың қаны арқылы тараған ерекшелік. Бұл біздің шығу тегімізді білдіреді. Ал саяси ұлт дегеніміз – азаматтық келісім арқылы қандай да бір игіліктерге қол жеткізіп отырған, бір елде тұратын адамдардың тобы. Әрине, осы екі тәсілдің таза ұстанымдарын заманауи өмірде кездестіру мүмкін емес деуге болады. Әрбір қауымдастық ұлт ұғымына өзіндік ұстанымдарын қосып қарастырады. Кейбір мемлекеттер басында этникалық ұлт негізінде қалыптасқан болса, кейіннен миграция мен жаһандық миграция есебінен саяси ұлтқа айналып кетеді. Мысалы, Франция мемлекеті. Франктар ғана қоныстанған ел қазір француз ұлты мекендейтін елге айналды. Онда азаматтығы бар адамдардың барлығы өздерін француз санайды. Олар шыққан тегінің алжирлық, фломант екендігін жоғалтпай, өздерін саяси ұлт тұрғысынан «француз» деп атайды. Қазаргі заманда дамыған елдердің басым бөлігі саяси ұлт аясында қалыптасып келеді. Мен сол мемлекеттің азаматымын дегеннен гөрі, мен сол саяси ұлттың өкілімін деген ұстанымдар нығая түскен. Біздің де осы үрдістен айналып өте алмасымыз анық. Сондықтан оны қандай сипатта қабылдау қажеттігін ойлануымыз керек», – дейді Қазақстан халқы Ассамблеясы Төрағасының орынбасары, Президент Әкімшілігі Қазақстан халқы Ассамблеясы хатшылығының меңгерушісі Марат Әзілханов.
Келесі сарапшы да бұл бастаманы толық қолдап отыр. Ол сол арқылы Қазақстан қоғамы нығая түсетініне сенімді. Бұл мәселенің көтерілгеніне көп болды, сондықтан да әр этностық топ мұндағы месседжді ендігі санасына сіңіріп те үлгерген болуы тиіс.
«Өзге этностарды қазақтың өзіне сіңіруі ғұндардың кезінен бар. Ол – тарихи факт. Әр ғасырда қазақ өзге ұлт өкілдерін өздеріне кіргізіп отырған. Оларды кірме деп атаған. Бірақ менің байқауымша, екі үлкен оқиғадан кейін бұл процесс тоқтап қалды. Біріншісі, қоныс аударушылардың жаппай Қазақстанға жер аударылуы болса, екінші – жаппай депортация. Ал оған дейін қазақтар басқа руларды өз шежіресіне сәтті кіргізіп отырған. Мұндай деректер көп. Соған сүйеніп, біздің де кез келген этнос өкілін тілін сақтап, мәдениетін сақтап, бірақ «қазақ» деп атауға толық мүмкіндігіміз бар. Бұл идеологияға қатысы бар әр аудиторияға месседж. Десе де, біз әсіре этноцентризммен ауырып, «қазақтың бір ерекше жолы бар» дейтін пікірлерді жиі естиміз. Ешқандай да біздің ерекше жолымыз жоқ. Біз бәріміз теңбіз, біз бәріміз бірдейміз. Бізде өкінішке қарай, бұл өте сезімтал тақырып, оған баруға болмайды деп айтып жатады. Бірақ шын мәнінде дискуссия болмаса, адамдар бір-бірін түсінбейді. Ұлт құру дегенді де бір адамдар құбыжыққа айналдырып жіберді. Мұнда шошитын ештеңе жоқ. Бұл дегеніміз – ғылыми термин. Мұның барлығы бізде осы уақытқа дейін сапалы дискуссияның болмағанынан деп ойлаймын», – дейді Қазақстандық қоғамдық даму институтының басқарма төрағасы Нұрбек Матжани.
Ұлты – «қазақ», заты – орыс...
Бұл ретте өзге ұлт өкілдері өздерін «қазақпыз» деп атаудың қаншалықты орынды екендігін нақты айта алмай дал. Әйтсе де, жалпыұлтық бірегейлік пен тұтастық саясатын толық қолдайды. Өйткені бүгінде біз айрықша бір саяси жағдайда тұрмыз. Бұл жағдайда ұлтты құру процесін жалғастыра беру қажеттілігі өзекті бола түседі.
«Ол үшін әуелі «Ұлт құру дегеніміз не?» деген мәселенің басын ашып алуымыз керек. Оның қандай тәуекелі болуы мүмкін, соны анықтау қажет. Қазақтілді өңірлерде де, орыстілді өңірлерде де талқылау өткізіп, бір келісімге келу керек. Қазақстанда, бір өкініштісі, ұлтаралық мәселелер жария талқыланбайды. Тек этностық топтардың немесе тілдік топтардың өз ішінде қала береді. Өйткені бұл – өте нәзік тақырып. Бірақ бүгінде бұл мәселе пісіп-жетілді деп санаймын. Өйткені 2014 жылдан бері әлем шиеленіскен геосаяси жағдайда өмір сүріп жатыр. Ол Қазақстанға да көлеңкесін түсірді. Әсіресе, ұлтаралық қатынас мәселесі өзекті. Менің ойымша, мұны мәселеге айналдырудың қажеті жоқ. Десе де, «қазақ» деп жазған күннің өзінде оның нәтижесі қалай болады? Қазақ дегеніміз шежіресі бар, руға бөлінген халық. Өзге ұлт өкілдері ол ұғымға ене ала ма? Өз басым оны қалай қабылдарымды да біле алмай отырмын. Мен өзімнің ұлтымды «қазақ» деп айта алмаймын. Бұл жерде мәселе адамның шыққан тегінде емес, оның өзін кім сезінетінінде болып тұр», – дейді Мәжіліс депутаты Никита Шаталов.
Мамандар сондықтан да осы бағыттағы халықаралық тәжірибені терең зерделеп, өте мұқият қолданысқа енгізу керек. Мысалы, финдердің «финлянизация» процесі бар. Немесе Израил тәжірибесі: ашкенази, сефарда немесе басқа болып бөлінетін болса да олардың төлқұжаттарында «ұлты» деген жерде «израеили» деп жазулы. Қалай болғанда да бұл – тым нәзік мәселе. Мұнда тым асығыс қадамдарға баруға болмайды.
«Еліміз қазір күрделі саяси реформаларды жүргізіп келеді. Сонымен қоса экономикадағы дағдарысты да еңсеруге күш салады. Мұның барлығы бұған дейін болмаған геосаяси ахуал аясында жүзеге асты. Осылардың бәріне қарамастан бірқатар мәселелер өзекті болып отыр. Оларды бүгін шешіп алмасақ, ертең толығымен бой көрсеткен шақта қиын болады. Соның бірі – ұлтаралық қатынастар болса, екіншісі – мемлекеттік тіл. Мәселен қазір қазақ және орыс тілдерінің арасында дискурс пайда болып келе жатыр. Бұлай болмау керек. Тіл факторы өзге мәселелерге көлеңкесін түсірмеуге тиіс. Мемлекет осы тұстағы бірыңғай жүйеленген саясатын жүргізе беруі қажет. Мен бұл ретте ұлт мәселесінен бұрын тіл мәселесін шешіп алуды ұсынар едім. Мысалы, «өзге ұлт өкілдері неге қазақша сөйлемейді?» деген кінә көп артылады. Менің ойымша, оларға әуелі «мемлекеттік тілді жақсы түсінуі тиіс!» деген талап қою керек сияқты. Егер, қазақша сұрақты түсініп, оған орысша жауап берсе сөкеттігі жоқ. Өйткені, қай тілді үйрену кезінде де түсіну оңай, сөйлеп кету қиын. Ал түсінген адамға белгілі бір уақыттан соң сөйлеп кету де оңайырақ болады», – дейді Түркі Академиясының сарапшысы, филология ғылымдарының кандидаты Тимур Козырев.
Ұлт па, ұлыс па?
Еліміздегі ұлтаралық қатынаста бұл мәселенің көтеріліп жүргеніне оншақты жылдың жүзі болып қалғаны рас. Бір кездері тіпті «стан» деген жалғаудан да арылу керек деген бастама көтеріліп, «Қазақия» мемлекеті атанамыз деген ұрандар да тасталды. Соған сабақтасып «Мәңгілік ел» идеясы пайда болған еді. Астана қаласындағы күрежолды көше мен бір монумент кешеннің «Мәңгілік ел» атануы да осы саясаттан туындаған. Әйтсе де, әзірге сол идея күйінен асып кете қойған жоқ. Әрине, «стан»-нан арылғанымыз дұрыс шығар, бірақ «өзге ұлтты «қазақ» атауына телу дұрыс емес» дейді енді бір тарап.
«Ұлттар жөнінде айтқан кезде бізге Францияны мысалға келтіреді. Бірақ ғасырлар бойы қалыптасқан Франция да, Америка да бізге үлгі бола алмайды. Біз Франция бола алмаймыз. Францияның орналасқан географиялық аймағы, ол өскен тарихи орта, Франция мемлекетінің бүгінгі тартымдылығы, бәсекеге қабілеттілігі, әлемдік қауымдастықтағы орны – мұның барлығын Қазақстанмен салыстыруға болмайды. Сондықтан да Қазакстанға көшіп келген кез келген адам «қазақ» болып кете алмайды. Өйткені, бізге басқа ұлттардың кіруі орыс тілі арқылы болып жатыр. Бұл – шындық. Біз саяси әлеуметтік жағынан алатын болсақ постиндустриалдық кезеңде тұрған елміз. Ал мәдени жағынан алар болсақ, постмодернистік кезеңде өмір сүріп жатырмыз. Осындай кезеңде біздің ұлтымыз қалай қалыптасады? Осы сұраққа жауап іздеуіміз керек. Қазір біздегі салт-дәстүрмен, саяси доктринамен ұлтты қалыптастыру қиын. Жалпы мына ХХІ ғасырда кез-келген ұлтты қалыптастыратын бірден-бір белгісі, ол – тіл ғана», – дейді Ғылым және жоғары білім министрлігі Тіл саясаты комитетінің төрағасы Ербол Тілешов.
Комитет төрағасының айтуынша, Кеңес одағы құрылған шақта да осындай біртұтас ұлт – «Совет адамын» жасаймыз деген мақсатпен, бірінші кезекте тіл мәселесі қолға алынған екен. Ортақ тіл – орыс тілі болып, ұлттық мектептерді жауып, орыс мектептерін көбейтіп, университеттерде де орыс тіліне басымдық берілген. Сондықтан бізді біріктіретін бір-ақ нәрсе – тіл. Оның қолданыс аясын кеңейте түсу қажет. Әйтсе де, өзге ұлтты үйреткенде де, өзіміз күнделікті қолданғанда да сөзге мұқият болуымыз керек.
«Бұл жерде мәселе «ұлт» деген сөзде сияқты. Пікірталасты да шатастырып тұрған осы сөз. Өйткені біздің түсінікте өзге ұлттар «қазақ» бола алмайды. Сондықтан да біз төлқұжатқа «ұлысы» деген сөзді енгізуіміз керек. Мысалы, тарихта Жошының ұлысы деген болған. Оның бір-ақ ұлттан тұрмағаны анық. Біріккен ұлттар ұйымның атауында да «ұлттар» деп көпше түрде айтылып тұр. Қазақша ұғымда ұлт дегеніміз, ол – украин, неміс, өзбек, орыс, шешен деген сияқты этностық атаулар. Ал жалпы бұл сөздің өзінің тарихына келетін болсақ, «ұлт» деген сөзді ең бірінші боп қолданған Мағжан Жұмабаев. Оған дейін болмаған немесе аз қолданған. Абайда бұл сөз мүлде кездеспейді. Оның шығармаларында жұрт деген сөз бар, ел деген сөз бар. Тіпті, халық деген сөздің өзі өте аз кездеседі. «Отан» деген сөзді ойлап тапқан Ахмет Байтұрсынов. Парсының «ватан» деген сөзінен келтірген. Оған дейін болған жоқ. «Мемлекет» деген сөзді де бірінші ойлап тапқан Алаш арыстары. Неге? Өйткені оған дейін бұл сөздерге қажеттілік болған жоқ. Тілдегі ұғымдар идеялар пайда болғанда пайда болады. Сондықтан да бұл мәселені талқылағанда терминге абай болу қажет», – дейді Ербол Ердембекұлы.
Комитет төрағасының айтып отырған сөзінің жаны бар. Өзге ұлт өкілдері өзін «қазақ» деп атауға қаншалықты келісе қояры белгісіз. Бірақ, олардың ұлты қазақ емес екені айдан анық. Ал бұл бастама жүзеге аса қалған жағдайда ұлыс сөзін қолданған жөн болар. Сол сияқты «қазақ» сөзінің орнына көңілге қонымды балама табылып жатса тіптен құба-құп! Өйткені бізге іште татулықтың, сыртта беделіміздің нығая түскені керек-ақ.
Нұрлан ҚОСАЙ