«Цифрлы аутизм»: Шынайы өмірден алыстап кеткендер

Яғни, компьютер, гаджетте тәулігіне 4 сағаттан артық отыратын балалар мен ересектердің бойында аутизмге ұқсас белгілер пайда болады.

Технологияның қарыштап да­муы­мен бірге қолданысы­мыз­ға түрлі тер­мин енуде. Мәселен, но­мо­фо­бия де­ген ұғым бар. Бұл адам­дар­дың бай­ла­ныссыз қалудан қорқуы. Үйде смар­тфонын ұмытып кеткен адам осын­дай мазасыздықты бастан ке­шеді. Бұл термин 2008 жылы пайда бо­лып, 2018 жылы Кембридж сөзді­гі­не енген. Ал әлеуметтік желідегі ақ­­­­параттардан ха­барсыз қалудан қор­қатындар – фо­мофобияға ұшыра­ған­дар. Бұл термин де 2013 жылы ресми түр­де Оксфорд сөз­дігіне енген. Мұн­дай психологиялық дерт­ке душар бол­ғандар әлеуметтік же­лі қол­дану­шы­ларының жылы сөзі мен жағымды пі­кіріне мұқтаж. Ға­лым­дар бұл ахуал ту­ралы «ХХІ ғасырдағы ең ауыр тәуел­ді­ліктің бірі болуы мүм­кін» деген бол­жам жасаған. Тіпті, оны пси­хикалық ауыт­қу ретінде диагнос­ти­калық ем­деуге тіркеуді ұсынған. Осылайша, ме­­­дициналық терминдер­дің ресми ті­зіміне кірмесе де, қоғамда «циф­рлы ау­тизм» дерті белең алып ба­рады. Әсіре­се, бүлдіршіндердің циф­р­лы ау­тизмге шалдығуы көп кездеседі. 

– Цифрлы аутизм балалардың бір жа­­рым жасынан бастап дами бастай­ды. Бұл мәселені айтып дабыл қағып жүр­генімізге біраз болды. Әдетте сә­билер ты­ныш отырмаса, ата-аналар мазасын алмау үшін қолына планшет ұс­татып, тамақ береді. Цифрлы ау­тизмнің алғашқы кезеңі де осы кезде бас­талады. Бұл өте қауіпті. Өйткені та­мақ ішіп отырған баланың жұт­қын­шағы ішкі ағзалармен байланысты. Телефон қа­рап отырып тамақ ішкен ба­ланың же­ген тамақтарын ми қа­был­дамайды. Әдет­те адамның миы не жеп отырға­нын, қалай жеу керегін ба­­­қылап, ағза­ларға сигнал беріп оты­рады. Ал бұл жағдайда мидың ақ­па­ратты қабылдау функциясы бұзы­ла­ды. Ми тек план­шет­ке қарап отыру­ды қабылдайды. Кейін бала планшет­сіз тамақ жей ал­май қалады. Цифрлы ау­тизммен ауы­ра­тын балалар смарт­фон­ға қарамаса тамақ жей алмайтын дең­гейге жетеді, – дейді психолог Ли­мана Қойшиева. 

Оның айтуынша, бала тамақ іше­тін кезде планшетті іздесе, те­ледидар көріп отырып тамақ ішкісі кел­се, ұйықтар алдында телефонды жиі ­пайдаланса, сырттағы адамдардың эмо­­цияларын түсінбесе, бұл – цифр­лы ау­тизмнің белгілері. Бала планшет ар­қылы ғана әлемді қабылдайды. Сон­дық­тан ата-аналар балаларымен шы­найы өмірде қарым-қатынас жа­сай ал­май қалады. 

– Аутизмнің түрі көп. Цифрлы ау­­­тизм соңғы 10 жылдықта пайда бол­ды. – Те­лефонға телмірген баланың миы, сөй­леу, ойлау қабілеттері те­же­леді. 

Бұл – неврологиялық дерт. Бала ту­ғаннан кейін қалыптасқан ауру. Жыл өткен сайын аутизмнің бұл түрі бе­лең алып барады. Мамандар да тап­шы. Пси­хо­логтер осы дертпен қалай жұ­мыс істеу ке­рек екенін білмейді. Көп орта­лық циф­рлы аутизмді емдей­тін ма­ман­дар іздейді. Ал ондай ма­ман­дардың дең­гейі төмен, барлығы­ның қолда­на­тыны бір­дей технология. Ал осы дертке шал­дық­қан бір баламен жұ­мыс істеу ар­найы орталықтарда айы­на 250 мың тең­ге тұрады, – дейді пси­холог. 

Дәрігерлер дабыл қағады

Жақында француз дәрігерлері бір ай бойы гаджеттерден бас тартқан кейбір балалар аутизм бел­гі­лерінен айыққанын анықтады. АҚШ-тың Педиатрия академиясы екі жасқа толмаған балаларды гаджет­тер­ге тіпті жолатпауға, одан үлкендерін екі сағат­пен шектеуге нұсқау берді. Ре­сейлік пси­хотерапевтер де вир­туал­ды кеңіс­тікте өмір сүретін балаларда «цифрлы аутизм» пайда болатынын анықтаған. Мұн­дай адамдар кәдімгі қарым-қаты­настан біртіндеп қаша бас­тайды. Дерт­ті асқындырмау үшін ата-аналардың өздері телефондарын тас­тап, балалары­мен әңгімелесіп, ой­науы керек екен. Бір сөзбен айтқанда, көңіл бөлгені аб­зал. Балалар невро­па­тологі Констан­тин Пушкаревтың ай­туынша, цифрлық аутизмнің дамуы сөй­леу қалыптас­қан­нан кейін бас­та­лады және ішекпен тікелей бай­ла­ныс­ты.

– Бұл дерттің пайда болғанына 10 жыл да болған жоқ. Ол муль­ти­ме­дия­лық плазмалар, планшеттер мен те­ле­фондар пайда болған кезде дами бас­тады. Балалар қалыпты дамымаған кез­­де біз неврологтер неврологиялық ке­­рі кету деп атаймыз. Егер «клас­си­ка­лық» аутизмнің туа біткен алғы­шарт­тары болса, цифрлы аутизм өсе ке­ле кө­рініс табады, – дейді Констан­тин Пушкарев.

Цифрлы аутизмнің термині ме­­­дицинаға әлі тіркелмеген­дік­тен, сәйкесінше ресми диагнозы да жоқ. Бірақ сәбидің тілі тым кеш шы­ғатын болса, атын атап шақыр­ған­да естімегендей мәңгіріп отырса, ба­ла­лар­мен тіл табысып ойнай алмаса, яки се­бепсіз ашулануы – осы кеселдің басы. Мұндай балалардың қандай да бір ойынға, іске деген қызығу­шы­лық­тары да шектеулі болып келмек. Ол ба­лаларға міндетті түрде невропатолог, ло­гопед, дефектолог мамандардың кө­мегі қажет.

– Баланың тілі шықпай, ой-өрісі әл­­­­­­деқайда артта қалса – бұл да циф­р­­лы аутизмнің белгілеріне жатады. Аутиз­м­ді қарапайым тілмен түсіндірсек – ол ми қыз­меті дамуының бұзылуы. Ми де­ген дами беру керек, кейде демен­ция­ға ұшы­рамау үшін үлкен адамның өзі­не миыңызды дамыта беріңіз дейміз. Сол сияқты бір жастан асқан ба­ла енді жан-жақ­ты дамуға аяқ басар шағында біз план­шет пен гаджет бере­міз де баланың өз қолымен ұстап, із­деп дамуына ке­дер­гі келтіреміз, – дей­ді невропатолог. 

Жалпы, аутизмнің 98 түрі бар. Бірақ аутизм дәрі ішіп ем­де­ле­­тін ауру емес. Цифрлы аутизмды да ем­деудің нақты тәсілдері жоқ. Тек бұл дерт­­­тің алдын алуға болады. Мысалы, Еу­­ропада цифрлы аутизмге шалдық­қан баласымен ата-аналар тек смарт­фон­­да сөйлеседі. Гаджетте баласымен бірге түрлі ойын ойнап, жақындай тү­се­ді. Бел­гілі бір уақыт өткенде ғана вир­туал­ды әлемнен оралып, бала­ла­рын сыртта фут­бол ойнауға шақыра­ды. Бірақ бала­ның өмірінен смарт­фон­ның үлесін азайту көп еңбекті та­лап етеді. 

Арнайы бағдарлама қабылдау керек

Бұл  біздің қоғамның ғана емес, бү­кіл әлемнің бас ауыртып отыр­ған мәселесі. Айталық, сенаторлар жа­қында «цифрлы аутизм» мәселесіне алаң­дап, Премьер-Министрдің орын­басары Алтай Көлгіновтің атына де­пу­таттық сауал жолдады.  

– 2022 жылы Алматыда 50 мың бала дүниеге келген. Солардың арасында ша­ла туған нәрестелердің 400-ге жуы­ғынан ретинопатия жағдайы – көздің тор қабығының дамымауы анықталған. Есту қабілеті бұзылған 44 сәби тір­кел­ген. Дүниежүзілік Денсаулық сақ­тау ұйымының мәліметіне қарасақ, әрбір жаңа туған баланың 68-і аутикалық спектр ауытқушылығы бар, бұл көр­сет­кіш жылына 13 пайызға өсіп отыр. Ға­­лымдардың айтуынша, аутизм – «ХХ ға­сырдың обасы». Ал цифрлық ау­тизм – ХХІ ғасырдың дерті, – дейді Се­нат де­путаты Нұртөре Жүсіп.

Оның айтуынша, қазір дүние­жү­зін­де, соның ішінде Қазақстан­да «цифрлық аутизм» белгілері байқала бас­таған. Яғни, смартфонды ұзақ ұс­тай­тын балалар есте сақтау, көру, сөй­леу қабілетінен айырылып, өз бетінше ой­лауы, ұзақ мәтіндерді қабылдауы, ай­­­­налаға назар аударуы қиындады.

– Өйткені ата-ананың 65 пайызы ба­лаларына 3-5 жастан гаджет ұстата­ды. Оқушы балалардың 40 пайызының өз аккаунты бар. Осының салда­ры­нан ба­лалар аулаға шығып ойнамай­ды, бұған онлайн оқу қосылды. Бір сөз­бен айтқанда, қолына «смартфон ұс­тап туған» буын өмірге келді. Кибер­ма­ния сұмдық жылдамдықпен өрістеп жа­тыр. «Цифрлық тәуелділік» деген диаг­ноз халықаралық аурулар клас­си­фика­ция­сына еніп отыр. Цифрлы ау­тизм, цифрлы ақыл-ес кемдігі, фейс­бук-деп­рессия, цифрлы Альцгеймер, цифрлы теңіз ауруы ресми болмаса да тір­келді. Онлайн ойындарға тәуел­ді­лік­ті де осы қатарға жатқызуға болады, – деп дабыл қаққан еді депутат.

Осыған орай сенатор цифрлы ау­тизм­нің алдын алу үшін Үкіметке бір­не­ше ұсыныс тастаған еді. Атап айтсақ, жаңа туған нәрестелерді жаппай ре­ти­нопатия және аудиологиялық скри­нинг­тен өткізудің сапасына мән беру, ло­гопед, офтальмолог мамандық­та­ры­на бөлінетін мемлекеттік грант санын көбейту, Қазақстан мектептеріне «Ба­ба­лар сөзі» 100 томдығына кірген қа­зақ­тың жыр-дастандары мен терме­ле­рін жаттатып үйретуді енгізу және ки­бер­манияның зияны туралы Қазақ­стан мектептері мен мектепке дейінгі дайындық мекемелерінде ата-аналар ко­митеті, ата-аналармен жұмыс істей­тін түрлі қоғамдық ұйым қыз­ме­тін жүйелі түрде ұйымдас­тыру. 

– Әрине, ғылым мен техника же­тіс­тік­тері осы салада жа­тыр. Әйт­­се де, ком­­­­пьютер мен смартфонға «ба­­­­­сымен кіріп кеткен» жас ұрпақты сақтандыру ама­лы бар ма? «Касперский ла­бора­ториясы» ата-аналар бақылауы де­ген функция енгізді. Қауіпті кон­тент­терді шектейтін амалдар бар. Жа­пония мен Франция, Қытай заңнамасы не дейді? Былтыр Жапонияда интернет пен бейне ойындарды күніне бір са­ғатқа шектеу туралы шешім шыға­рыл­ған. Франция мемлекеті де бұл қауіптің ал­дын алу әрекетін жасауда. Қытайда ки­беркеңістік мәселелерін реттеу ша­ра­лары қолға алынған. Алайда тыйым салумен іс біте ме? – дейді сенатор. 

Шынымен де, цифрлы аутизм­мен қазір күреспесек, ертең бәрі кеш болуы мүмкін. Бала бүлдіршін кезінде ненің бұрыс, ненің дұрыс еке­нін өзі бақылай алмайды. Осылайша, смартфонға телмірген бала ойлаудан, қиялдаудан қалады. Ал ой-өрісі дұрыс дамымаған бала ертең қоғамға да пайдасын тигізбейтіні анық. 

– Сондықтан бұл дертпен күресудің жо­лы – балаға телефон бермеу. Ата-ана­лар да үйге келгенде телефон ұста­мауы керек. Өйткені цифрлы аутизм эпидемия сияқты тез таралады. Соңғы уақытта психологтер күй арқылы да ба­лалардың цифрлы аутизмін емдеп жатыр, – дейді психолог Лимана Қой­шиева.

Смартфоннан демалу – өнер

Ми адамның дене салмағының бар-жоғы 2 пайызын ғана құрайды. Бірақ барлық энергияның 20 пайызын жұмсайды. Балаларда бұл көр­сеткіш 40 пайызға тең. Ал ас қо­рытуға небәрі 8-15 пайыз ғана энер­гия керек. Сонда күн сайын біздің миымыз кемі 500 ккалория жұмсайды. Алайда біз көбіне жұмыс барысында наза­ры­мызды көбірек телефонға бөлеміз. Кей­де жұмыстан демалу үшін гаджет қа­рай­мыз. Бірақ ғалымдардың айтуын­ша, смартфонға қарағаннан адам де­мал­майды. Керісінше, ми смарт­фон­ға қара­ған сайын энергияны көбірек алады. Осылайша, мидың 80 пайыз жұ­мы­сы телефондағы пайдасыз ақпа­раттарға жұмсалады. Соңғы жылдары «сандық детоксикация» деген ұғым пайда болды. Яғни, адамдар цифрлық технологиялардан саналы түрде белгілі бір уақытқа бас тартады. Ағзаны зиян­ды, улы қалдықтардан құтылу үшін «детоксикация» жасалынатын болса, ми, ақыл-есті қажетсіз ақпараттардан арылту үшін де осы әдіске жүгінеді. Смарт­фоннан тәулік бойы бас алмай­тын, телефоннан бір сәтке көз жазса мазасызданатын адамдар осы тәсіл ар­қылы шынайы өмірге орала алады. Қазір тіпті адамдардың «цифрлы тәуел­ділігіне» қарсы күресетін арнайы курс­тар да пайда болған. 

Цифрлы аутизмді тек балалар бойын­­да кездеседі десек қателесеміз. Егер сіз дастарқан басында телефонға қа­рап отырып тамақ ішетін болсаңыз, үнемі әлеуметтік желідегі жаңалық­тар­дан құр қалғандай сезімде жүрсеңіз, бұл дерт сізде де бар. 

Көктем ҚАРҚЫН