Мәнісі неде? Патрульдік полиция нашар жабдықталғандықтан, жол жүрісі қағидаларының сақталуын қадағалау босаңсыған. Шалғай орналасқан жолдардағы апатта білікті көмек көрсетудің «алтын сағат» қағидасы сақталмайды. Сарапшылар техникалық байқауды қатайтуды ұсынып отыр. Өйткені техникалық байқаудан қашып жүрген 266,8 мың көлік иесі анықталды. Сала оң әрі оңтайлы өзгерістерге зәру.
Биылғы 10 наурызда Атырау облысының Полиция департаменті Ақтөбе –Атырау – Астрахань бағытындағы республикалық автожолда болған жол апатында үш адам, соның ішінде бір бала қайтыс болғанын мәлім етті. «Ларгус» пен «УАЗ» автокөліктері бетпе-бет соғысқан. Салдарынан оқиға орнында «Ларгустың» жүргізушісі, екі жолаушы жан тапсырды. Арасында дүние есігін енді ғана ашқан 4 айлық сәби де бар. Тағы бір жеткіншек және «УАЗ» автомобилінің 3 жолаушысы түрлі жарақатпен облыстық ауруханаға жеткізілген.
17 наурызда Ақмола облысындағы тасжолда жол апаты болып, бірден 4 адамның көз жұмғаны, тағы екі адамның елордалық ауруханаға жедел тасымалданғаны хабарланды. 1 сәуірде Алматы облысында қос Audi көлігінің бетпе-бет соғылуы салдарынан 5 адам опат болғаны жарияланды. 7 мамырда Атырау облысындағы Доссор – Құлсары – Бейнеу тасжолында машина аударылып, екі адам тіл тартпай кеткен, тағы 4 адам жараланды.
Ішкі істер министрлігі жол-көлік оқиғаларынан болатын өлім-жітім ұлғайғанын айтып отыр. 2014 жылдан бері жалпы алғанда, апаттардың азайғаны байқалады. Есесіне жол көлік оқиғасынан ажал құшатындардың саны азаймай тұр.
Қазақстанда 5 жыл ішінде 74 мыңнан астам жол-көлік оқиғасы болып, онда 11 193 адам, соның ішінде 8 212 ер адам, 2 974 әйел және 1 093 бала жантәсілім етті. Жол-көлік оқиғаларынан қаза тапқан азаматтардың 36 пайызы – жаяу жүргінші, 32 пайызы – көлік ішіндегі жолаушылары, 27 пайызы – жүргізушілер, 5 пайызы – мотокөлік немесе велосипед тізгіндеген адамдар.
Мамандардың талдауы көрсеткендей, ЖКО-ның негізгі себебі – көлік жүргізушілердің тәртібінің нашарлығы және жүргізу мәдениетінің төмен деңгейі. Сорақысы сол, барлық жол-көлік оқиғаларының 94 пайызы жүргізушілер кінәсінен болады. Соның ішінде 6%-ға жуығы мас күйінде жасалған қылмыстар.
Апатты азайтудың амалы қайсы?
Биылғы қаңтар-сәуір айларында республикада 3,4 мың жол-көлік оқиғасы тіркелді. Бұл бір жыл бұрынғыдан 11,3% аз. Оның ішінде 404 оқиға немесе 12,1 пайызы кісі өлімімен аяқталды. Бұл ретте кәмелетке толмаған балалардың қазасы былтырғыдан 24 пайызы артты. 2,9 мың жол-көлік оқиғасы жүргізушілердің кінәсінен, 81 оқиға – жаяу жүргіншілердің, 1 жағдай жол қызметі мен мердігерлердің кінәсінен болған.
Жыл басталғалы жол апатынан 522 адам қайтыс болды: оның ішінде 375 ер адам және 147 әйел өмірден өтті. Қайтыс болғандардың 52-сі кәмелетке толмағандар: қаралы көрсеткіш бір жылда 23,8 пайызға өсті. Өңірлер бойынша жол-көлік оқиғаларынан ең көп зардап шеккендер Алматы қаласына (1,1 мың адам), Алматы (505 адам) және Жамбыл (501 адам) облыстарына тиесілі.
Республика бойынша барлық ЖКО-ның 2,6 мыңы ашық ауа райында, 177 оқиға – бұлтты күндері, 128 жағдай – қар жауғанда, 72 – жаңбыр жауғанда, небәрі 25 оқиға тұманда тіркелді. Олай болса, апаттардың көбеюіне қолайсыз ауа райы «айыпты» емес. Онда не айыпты?
Бұрынғы билік сыбайлас жемқорлықтың жаһандық рейтингінде жоғарылау үшін көзбояушылық жасап, «акулаларға» тиіспей, ұсақтарға қырғидай тигені жасырын емес. Нәтижесінде, автомектептерді коррупция жайлады дегенді сылтауратып, қазақстандықтарға арнайы оқуын оқымай-ақ жүргізуші болуға рұқсат еткен еді. Сарапшылар мұны әлі күнге дейін сынап келеді. Жолдағы ауыр апаттардың артуына мұның да ықпалы барын ІІМ жасырмады: ведомство мәліметінше, 2022 жылы адам өліміне әкеліп соқтырған ЖКО-лардың жартысына жуығын автомектептерде оқымай, өз бетінше даярланған жүргізушілер жасапты. Сондықтан жүргізушілерді автомектепте оқуға міндеттейтін бұрынғы тәжірибені қалпына келтіріп, жаңартып, жетілдірген жөн. Өйткені мамандардың айтуынша, жүргізушілерді даярлауға қойылатын талаптар тым төмендеп кетті.
Талдап қарайтын болсақ, жолдардағы апаттардың негізгі себептері рұқсат етілген жылдамдықты асырумен (40%), қарсы жолаққа шығумен немесе басып озумен (7%), маневр жасау қағидаларын бұзумен (7%) байланысты екен.
Солардың салдарынан туындаған жазатайым оқиғалардың 55 пайызы қала сыртындағы тасжолдарда болады. Нақтыласақ, 35 пайызы – республикалық маңызы бар жолдарда, тағы 20 пайызы – облыстық және аудандық маңыздағы жолдарда. Бұған тосқауыл қою үшін не қажет?
Ішкі істер министрлігінің түсіндіруінше, қала сыртындағы тасжолдарда да жол жүру қағидаларын бұзу фактілерін фотобейне жазбаға түсіретін камералар түсіргені абзал. Патрульдік полицияны жылжымалы техникалық бақылау құралдарымен жабдықтау қажет. Мұның бәрі қосымша қаржылық шығындарды талап етеді. Елде, жолда тәртіп болуы үшін полиция жақсы қаржыландырылғаны маңызды. Ал оның бүгінде нашар жабдықталуы салдарынан жол қозғалысын қадағалау мен бақылау тұрақты емес сипатта. Ірі қалалардың «құшағынан» сытылып шыққаннан кейін полицияның қадағалауынан да құтылатынын білетін бәзбір жанкешті жүргізушілер трассаларда жарыс ұйымдастырады, ірі жүк көліктерінің, автобустардың, өзге жеңіл көліктердің алдына түсіп, бұлғақтап, қыр көрсетеді. Барлығын басып озуға тырысып, зымыраған күйі қарсы бетке шығып кетіп жатқаны да жетерлік.
«Жамбыл облысындағы «Батыс Еуропа – Батыс Қытай», «Алматы –Ташкент», Батыс Қазақстан және Атырау облыстарындағы «Орал – Атырау» автожолдарының учаскелерінде күрделі жағдай қалыптасып жатыр. ЖКО-ларда опат болғандардың жалпы санының 60 пайыздан астамы солардың еншісінде», – деп хабарлады Ішкі істер министрлігі.
Ескі көлік есті алады
Бақылаусыз, бассыз кеткен таксистер де жеке мәселе. 2018 жылдан бастап азаматтарды тасымалдауға арналған онлайн платформалардың дәурені туды. InDriver, Uber, Yandex мобильді қосымшалары халық арасында кең сұранысқа ие. Алайда олардың бірде-бірі жолаушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз етпейді. Көбіне мұндай қызметке тартылған жүргізушілер табыс қуып, еңбек және демалыс режимін сақтамайды. Ауыр апаттар жүргізушінің шаршауы салдарынан болатыны дәлелденген. Мұның сыртында такси агрегаторларында пайдаланатын көліктер көбіне қауіпсіздік талаптарына сай келмейді: әбден тозған, қайта жабдықталған, оң рульді және басқа кінәраттары жетерлік.
Талдау көрсеткендей, әрбір үшінші апатқа ұшыраған автомобиль AERBAG жүйесімен (қауіпсіздік жастықшаларымен) жабдықталмаған, әрбір оныншы апатта бұл жүйелер жұмыс істемей қалған.
Үкімет утилизациялық алымды біршама азайтқанымен, кедендік бажды және салықтарды арттыру арқылы шетелден жаңа көліктердің келуін де қатаң тежеп отыр. Қоғам белсендісі, белгілі автомобиль сарапшысы Арсен Шәкуов қытайлық, басқа да шетелдік көліктерді шашылған күйде әкеліп, тек құрастырумен айналысатын отандық автозауыттардың лоббиі халықты тығырыққа тірегенін айтады. Салдарынан қазір Қазақстандағы барлық автопарктің 50%-дан астамының қызмет ету мерзімі 20 жылдан асып кетті (олар «автохлам» аталады). Бұл – артта қалған елдерге тән көрсеткіш.
Бұған көліктердің техникалық жағдайын бақылаудың нашарлығы қосылады: бұрынғы Үкімет тағы да жемқорлықпен күресті алға тартып, жаңа көліктерді техбайқауды жойды деуге болады. Бірақ ескілері де өтпеуге бейім тұрады. Соның көрінісіндей, соңғы 5 жылда 266,8 мың көлік иесіне техникалық байқаудан өтпегені үшін айыппұл салынды. Техникалық регламенттер талаптарына сәйкес келмейтін көлік құралын басқарғаны үшін 565,7 мың жүргізуші жауапкершілікке тартылды. Салдары ауыр болған 173 жол апатында көлікте белбеу мүлдем жоқ болып шыққан. Ендеше техникалық байқауды (техосмотр) да қатайтқан артық болмас.
Автомобиль жолдарында жол-көлік оқиғасынан зардап шеккендерге жедел медициналық көмек көрсету жұмыстары өз деңгейінде ұйымдастырылмаған. Оқиға орнының елді мекендерден шалғай орналасуына байланысты адамды құтқаруға мүмкіндік болған кезде де білікті көмек көрсетудің «алтын сағаты» қағидасы сақталмайды. 68% жағдайда зардап шеккендер оқиға орнында көз жұмған, 28% жағдайда – емдеу мекемелерінде, 4%-ында ауруханаға жеткізілген кезде өмірден өткен.
Жоғарыда келтірілген деректерден кейін «неге Қазақстанда жол-көлік оқиғасы құрбандарының саны өсті?» деп қайран қалу әбестік. Ахуалды түзетуге пәрменді қимыл керек. Сала Үкіметтен үлкен өзгерістерді талап етеді. Әділетті Қазақстанның бұған назар аудармауы әділетсіздік болар еді.
Елдос СЕНБАЙ
Қуаныш САПАРБАЕВ (коллаж)