Осы елді мекенде өмірден жастай өтсе де, артында өшпес із қалдырған Шоқан Шыңғысұлының өмірі мен шығармашылығына арналған үлкен музей бар. Ескерткіші орналасқан. Жанындағы жотада Шоқанның өзі жатыр.
Шоқан Уәлиханов атындағы «Алтынемел» мемлекеттік мемориалды музейіне кірген адамның көзіне бірінші түсетін жәдігер – Шоқанның жүріп өткен жолдарын бейнелейтін, 250 келі қой жүнінен тоқылған, бір қабырғаны тұтас алатын гобелен кілем. Сонымен бірге ғалымның Қашқария сапарына өзімен бірге алып барған тапаншасы мен сол жақтан тағып келген парша белбеуі де келген жандардың қызығушылығын оятады. Ресейден арнайы алғызып, оқыған «Современник» журналын да музей жәдігерлерінің арасынан көре аласыз. Шоқанның бейнесі көпшіліктің жадында қайта жаңғырып, жарқырай түспесе, көмескіленген жоқ. Аудан орталығынан шалғайда, үлкен жолдан жырақта орналасқан ауылға Шоқанның ескерткішіне тағзым етіп, қабіріне Құран оқып, музейдегі жәдігерлерді көруге келетіндердің қатары селдіремеген. Дегенмен дара да, дарынды тұлғаны бүгінгі ұрпаққа насихаттау үшін Шанханайдағы музей мен ескерткіштің, қорымның қолдауды қажетсінетінін бұдан бұрын жазған едік. Былтыр Жетісу облысының жұртшылығымен жолыққанда Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев: «Біз Шоқанды әлемдік деңгейде дәріптеуіміз керек» деп ұлылар жатқан тарихи орындарды жастарға таныстыру жайында сөз қозғаған. Осы сөз шарапатты шараларға серпін бергендей, шоқантануға басқа қырынан, бүгіннің сұранысына сай қайта оралу қажет екенін нұсқағандай болды.
Әзірге Шанханайдағы «Алтынемел» мемориалды музейі өз мүмкіндігінше жұмыс істеп, қазақтың біртуар ұлы тұлғасын насихаттауға, танытуға шамасы жеткенше үлес қосып келеді. Жылына мұнда 2 500-дей адам келіп, асылдан қалған жәдігерлерді көріп кетеді екен. Олардың ішінде алыс-жақын шетелдерден де ат арылтып арнайы сапарлайтындары бар. Атап айтқанда, көршілес елдерді қоспағанда, алыстағы Швеция, Жапониядан, Еуропа елдерінен саяхатшы ғалымдар, журналистер келіпті. Музейде 1 058 экспонат бар. Олардың ішіндегі 758-і негізгі қорда. Мұнда Шоқанның ата-бабасы, балалық шағы мен өскен ортасы, қатарластары, қызметтестері, Шоқанның естеліктері, ғылыми зерттеулері туралы құнды дүниелер қойылған. Уәлихановтар отбасы тұтынған тұрмыстық заттар: мыс табақша, ақ металл қасық, бұрыш ұнтақтағышын да осы жерден көре аласыз.
Шоқанның Қашқария сапарынан тағып келген парша белбеуі аса құнды жәдігерлердің бірі екенін жоғарыда атап өткенбіз. Музей директорының сөзіне қарағанда, алғашында бұл белбеу Орталық музейде тұрған. Кейін 1985 жылы Шоқанның 150 жылдығына орай «Алтынемел» музейі құрылғанда аса құнды жәдігер осында тапсырылған. Содан кейінгі 40 жылға жуық уақыттан бері «Алтынемел» музейінің көрнекті экспонатына айналыпты. Таза қытай жібегінен жасалған белбеу бір жарым ғасырдан астам уақыт өтсе де, өзінің бастапқы қалпын сақтаған.
Музейге келушілердің қызыға қарап, тамсана тамашалайтын жәдігерлерінің тағы бірі – 1858 жылы Петербордан шыққан «Современник» журналы. Шоқан бұл журналды Қашқария сапарынан оралғаннан кейін қызметте жүргенде оқыды ма, әлде емделуге байланысты елге оралғаннан кейін алғызды ма, оны тап басып айту қиын. Дегенмен Шоқанның жазушы Федор Достоевскийге жазған хаттарында орыс басылымдарына қатысты пікірлерін білдіргені есімізде. Солардың бірінде: «Әлгінде айттым ғой: оқитын еш нәрсе жоқ. Сондықтан маған «Времяны» жібере көріңіз, кейін есептесерміз, ал егер қаржыңыз болса, мен үшін «Современникке» жазылыңыз», – дейді Шоқан досы Ф.Достоевскийге 1862 жылдың 15 қазанында жазған хатында. Не де болса, бұл қазақ даласында айдауда болған орыс зиялылары арқылы алдырған журнал екені анық.
Музейге кіргеннен көз тартатын гобелен кілем – суретші Шәміл Қожақановтың туындысы. Мұражайдың ашылуына арнайы дайындалған кілемде өрнекті матамен Жаркент, Қашғар, Құлжа, Алтынемел, Қапал, Верный, Аягөз, Семей қалалары арқылы Шоқанның жүріп өткен жолдары бейнеленген. Мамандардың айтуынша, кілемге 250 келі қой жүні жұмсалған.
Музейде «Чокану Валиханову» деген жазу бедерленген, «1858» деген белгісі бар Шоқанның тапаншасы да тұр. Шоқан Уәлихановтың патшалық Ресей үшін табысты атқарған ісінің бірі – Қашқария сапары. Аса маңызды әрі қауіпті сапарды атқарушы адам ретінде Шоқанға өзін қорғау үшін арнайы осы тапанша берілген. Бұл жәдігерді 1958 жылы қазіргі Алматыдағы мемлекеттік орталық музейі Геннадий Василевич Попов деген азаматтан 100 рубльге сатып алыпты. Ал оған тапаншаны 1936 жылы Оспан есімді қазақ танысы сыйға тартқан екен. Тарихи жәдігер Алматыдағы мемлекеттік орталық музейден Ш.Уәлихановтың туғанына 150 жыл толуына орай Шанханайда музей ашылғанда осындағы қорға табыс етіліпті.
Мемлекет басшысы Жетісуға келген сапарында туризм саласына қатысты мәселелерді тізбектей келіп, Шоқан Уәлиханов атындағы «Алтынемел» мемориалды музейіне арнайы тоқталғанын жоғарыда айттық. Жөндеу көрмегеніне бірнеше жыл болған киелі шаңырақ жаңғыртылып, кетеуі кеткен кесенесі жөнделетін болды. Құрылыс жұмыстарына республикалық бюджеттен 338 млн теңге қарастырылыпты. Жақында ауданға жұмыс сапарымен барған облыс басшысы тұрғындар мен музей қызметкерлеріне музейдің қайта түлейтінін айтты. Ескерткіш маңы да абаттандырылып, қорым төңірегі реттелетін болды. Кезінде Ш.Уәлиханов еңбегін зерделеуге келген ғалымдардың орналасуына мүмкіндік беретін қонақүй, конференция залы, асханасы жұмыс істеген нысанға қайтадан көңіл бөліне бастағаны ауыл тұрғындарын қуантып отыр.
Ауданға сапарын Шоқан жерленген жерге тоқтап, ғалымның рухына Құран бағыштаудан бастаған өңір басшысы қабірдің маңайын, қоршауын ретке келтіру мен музейдің жөнделу жайы, ескерткішті қайта қалпына келтіру қалай жүргізілетінін «Қазреставрация» кәсіпорнының мамандарымен егжей-тегжейлі талқылады. Ағартушы ғалымның ескерткішін қайта қалпына келтіруде бұрынғы кейпі сақталуына баса назар аударылады. Маңайы абаттандырылады. Музейдің іші де бүгінгі күн талабына сай жаңғыртылады.
«Шоқан музейі – әрі тарихи мұрамыз, әрі туристік жағынан тартымды нысан. Жөндеу жұмыстары жүргізілетін болғандықтан, бұл кешенді жан-жақты жаңғыртуға күш салуымыз керек. Қыста музейдің ішінде тұрақты температура болуы қажет, онсыз жәдігерлерді сақтау қиын. Сондықтан жылуды еден арқылы жіберудің мүмкіндігін бірлесіп, қарастырып көрейік», – деді Бейбіт Исабаев.
Жалпы, музейге 2013 жылы күрделі жөндеу, 2019 жылы ағымдағы жөндеу жұмыстары жүргізілген. Қазір музей жанындағы бірнеше жыл қараусыз бос тұрған ғимарат былтырдан бері мәдени-ғылыми орталық ретінде қайта жаңғыртудан өткізіліп жатыр. Болашақта бұл нысан осы музейге қарасты ғылыми конференциялар, түрлі мазмұнды басқосулар өтетін рухани ордаға айналады.
Біз шоқантанушы Бағдат Ақылбековке жолығып, 2025 жылы туғанына 190 жыл толатын Шоқан Уәлихановтың өмірі мен шығармашылығын зерттеу мен зерделеу, елге насихаттауға қатысты атқарылып жатқан жұмыстар жайлы сұраған едік.
Оның айтуынша, Шоқанның көпшілікке белгісіз ғылыми мұралары мен ашылмаған құпияларын, өмір деректерін одан әрі мұқият зерттеу қажеттігі туралы Е.Бекмаханов, М.Әуезов, Қ.Сәтбаев, Ә.Марғұлан, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, С.Бегалин, Х. Айдарова, Шота Уәлиханов, Д.Қонаев, С.Зиманов, Ә.Бисенова, С.Мұхтарұлы, Б.Көмеков сияқты қазақ зиялылары айтып, жазып, кейінгілерге жүктеп кеткен. Әйтсе де, сол тұлғалардың аманаты орындалып жатыр деуге келмейді.
– «Шоқантану» ғылымы көңілді толық қанағаттандыратындай деңгейге жетті деп айтуға әлі ертерек! Тек мерейтойлары қарсаңындағы ғылыми конференцияларда Шоқан жайлы бірер баяндамалар жасалып, ғұламаның еңбектерін ескі сарынмен, аздаған ғана өзгерістермен қайталап шығарумен шектеліп келеміз. Осы орайда тарих ғылымының докторы, профессор Көшім Есмағамбетовтің 2014 жылы 2 желтоқсанда «Алаш айнасы» газетінде жарияланған «Шоқан өлді дегеннен кейін де 10 жыл тірі болған...» деген мақаласында жазған: «Негізі, Шоқан – өте күрделі тұлға. Оған нүкте қою әлі ерте. Өкінішке қарай, бізде шоқантанудың тікелей соңында жүрген адам жоқ. Соңғы шыққан 6 томдық 1985 жылғы нұсқадан аударылған. Бірақ ол нұсқаның өзі кезінде күлдібадамдау болып шыққан болатын» деген пікірі әлі күнге өзектілігін жоғалтқан жоқ. Одан бері де он шақты жыл өткенімен, «баяғы жартас – сол жартас», – дейді Бағдат Ақылбеков.
Ғалымның пікірінше, Шоқан аз зерттелмеген. Ол туралы көптеген тарихшы, жазушы, ақын, ғалым қайраткерлер қалам тербеді. Том-том еңбек жазды. Олардың арасында өз достары мен замандастары Г.Потанин, Ф.Достоевский, П.Семенов, А.Гейнс, К.Гутковский, Н.Ядринцев, И.Березин, Н.Наумов, Г.Гасфорт, Л.Берг, Н.Веселовский, Э.Жонво, Ф.Остен-Сакен, Г.Клеменц сияқты тұлғалар бар. Қазақ зиялыларының ішінде Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, С.Бегалин, Шота Уәлиханов, Д.Қонаев, С.Зиманов, Ә.Бисенова, С.Мұхтарұлы, Б.Көмеков және тағы басқаларды тізе беруге болады.
Дегенмен шоқантану саласында атақты ғалым Әлікей Марғұланның шоқтығы басқалардан биік тұр. Атағы таудай ғұламалар мен заңғар жазушылардан кейін Шоқан туралы ешқандай беймәлім жайт немесе жауапсыз сұрақ қалуы мүмкін емес сияқты көрінетіні де рас. Алайда ел мен жердің өткені мен бүгінін жақсы білетіндіктен, әлі зерделейтін тұстар жеткілікті.
Шоқантанушы шанханайлықтардың ауылға Шоқан атын беру туралы талабының ескерілгенін қалайды. Әйтсе де, бұған құлақ асатын жан табылмай тұрғандай.
– Кербұлақ ауданындағы Шоқан колхозында ержетіп, Шоқан Уәлиханов атындағы орта мектепті бітіргендіктен, ұлы ғалым туралы бірер ой-толғам айтуға құқылымын деп ойлаймын. Қазір бұл ауыл Шанханай деп аталады. Ал жергілікті тұрғындар болса, ауыл атауының бұлай өзгертілу себебін әлі күнге дейін түсінбейді және әлі күнге дейін «Шоқан ауылы» деп атайды. Бірақ жергілікті билік басындағылар тұрғындардың ауылға Шоқан атын қайтару туралы талабын ескерер емес. Осы мәселе де шешімін тапса, нұр үстіне нұр болар еді, – дейді ол.
Бұл ауылдың ақсақалдары мен үздіксіз келіп-кетіп жататын ғалым, жазушылардан Тезек төре мен Шоқан туралы көптеген әңгіме-хикаяны әңгімелейді. Солардың бірінде Шоқанның 1864 жылы Тезек төренің ауылына соңғы рет келуі және сол жерде тұрақтауы айтылады. Тезек төренің Шоқанды қарындасы Айсараға үйлендіріп, ұлан-асыр той жасап, бөлек отау құрып бергені, 1865 жылғы сәуір айында Шоқанның қайтыс болуы, Тезектің қайғыдан қан жұтып, қайғыруы, Шоқанды жерлеуі, басына күмбез тұрғызуы және Көкшетаудағы әкесі Шыңғысқа қаралы хабарды естірту үшін хат жазып, өз елінің игі-жақсыларынан хабаршылар жібергені баяндалады.
– Біз көп оқуға тырыстық. Әсіресе, Шоқан туралы жазылған кітаптарды шұқшия оқып, керек мағлұматтарды жазып алатынбыз. Есейе келе Шоқанға деген қызығушылығым арта түспесе, кеміген жоқ. Арман қуып Алматыда оқыған жылдарымда да Шоқанға байланысты басылымдарды қалт жібермеуге тырыстым. Студенттік кезеңнен бастап, Шоқанның сан қырлы өмірі мен қызметіне қатысты беймәлім жайттар да қылаң бере бастады. Шоқантанушы ғалым болмасақ та, шамамыз келгенше оны зерттеу жұмысымен үзбей айналысып келемін, – деген Бағдат Ақылбеков Мемлекет басшысының тапсырмасынан кейін Жетісу облысында музей мен Шоқан жатқан қорымды реттеуге назар аударыла бастағанына қуанышын білдіріп, қазақтың тұңғыш этнограф-ғалымын толық танып, білу жолындағы зерттеу жұмыстары да тың серпінмен қолға алынатынына сенетінін айтады.
Болат АБАҒАН,
Жетісу облысы