Жуырда Парламент Мәжілісінің бірнеше депутаты 15 күн бойы шекарашылармен бірге ел шекарасын күзеткен еді. Бұл сапар жайлы олар әлеуметтік желілерде жазды. Сарбаздардың қасында өткен жарты ай уақытта депутаттар шекара қызметінің жай-күйін, шекарашылардың жағдайын біршама зерделеп, біраз дүниені көкейге түйіп қайтқан болар деп үміттенеміз. Сол үмітпен Мәжілістің Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің мүшесі Самат Нұртазаға хабарласып, сұхбат құрдық. Жуырда Парламент Мәжілісінің бірнеше депутаты 15 күн бойы шекарашылармен бірге ел шекарасын күзеткен еді. Бұл сапар жайлы олар әлеуметтік желілерде жазды. Сарбаздардың қасында өткен жарты ай уақытта депутаттар шекара қызметінің жай-күйін, шекарашылардың жағдайын біршама зерделеп, біраз дүниені көкейге түйіп қайтқан болар деп үміттенеміз. Сол үмітпен Мәжілістің Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің мүшесі Самат Нұртазаға хабарласып, сұхбат құрдық.
– Самат Русланұлы, шекарашылармен жарты ай бірге болып, шекара күзетіне қатыстыңыз. Әдетте біз Қарулы күштерді сырттай немесе ақпарат құралдарындағы мәліметтер арқылы бағалауға құмармыз. Ал сіз әскер өмірін жауынгерлердің арасында жүріп бақыладыңыз. Сіздіңше шекара қалай күзетіліп жатыр? Көңіліңізден шықты ма?
– Жалпы шекара күзетіліп жатыр. Өзіңіз білесіз, Қазақстан Республикасы 5 мемлекетпен шектеседі. Біз Қырғыз Республикасымен арадағы шекараға бардық. Ашығын айту керек, біздің шекара Қырғыз тарапына қарағанда жақсы күзетіледі екен. Тікенді сымдар тартылған, қару-жарақ, өзге де біршама дүние бар. Сарбаздар шекарада қызметін атқарып жатыр. Шекараны жауынгерлер бақылауда ұстап отыр. Із кесетін иттері де бар. Шекара шебін бақылау үшін жауынгерлер күндіз-түні атқа мініп шығады. Бір сөзбен айтқанда, шекара күзетін қамтамасыз ету біршама жолға қойылған. Бірақ арқаны кеңге салмай, қару-жарақ мәселесіне көңіл бөлу керек сияқты. Себебі шекарашылар ұстап жүрген қару-жарақ ескіріп бара жатыр. Заманауи техниканы байқамадым. Кеңес кезінен қалған Калашников автоматтары, Драгунов снайперлік винтовкасы, Калашников пулеметі, өткен ғасырдың 50 жылдарынан бері келе жатқан Макаров тапаншасы сияқты қарулар әлі қолданыста жүр екен. Сондықтан салаға бір реформа керек-ау деп ойлаймын.
– Былтыр Мәжілістегі әріптестеріңіз бірқатар шекара бекетін аралап, заставаларға барған. Сол сапардан соң депутаттар оңтүстік, оңтүстік шығыс аймақтардағы заставалар тозғанын айтқан. Сіз не байқадыңыз? Заставалар әлі күнге ескі ғимараттарда орналасқан күйі тұр ма екен?
– Жалпы елімізде 252 шекара заставасы бар екен. Шекарамыздың жалпы ұзындығы – 15 мың шақырым. Ал шекарашылар заставалардың жағдайын жалпылай алғанда түсіндірді. Олардың айтуынша, КСРО мен Қытай шекарасында заставалардың құрылғанына биыл 100 жыл толды. Яғни Өскемен, Семей, Талдықорған жақтағы, Алматы облысының шығысындағы заставалар КСРО кезінен бар. Кеңес одағы кезінде Қырғызстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Ресеймен арада шекара заставасы болған жоқ. Өйткені шекара картада болғанымен, іс жүзінде жоқ еді. Ал бұл елдермен арадағы шекарадағы заставалардың құрылғанына 30-ақ жыл болған. Бірақ олар өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарындағы экономикалық дағдарыс, қиын-қыстау кезде жасақталғандықтан, орналасқан ғимараттары – бұрынғы балабақша, әкімшілік, аурухана немесе жеке үй дейсіз бе, әйтеуір тікелей әскери мақсатқа арналмаған құрылыстар. Біз Қарасу, Қарасай, Еңбек, Өтеген батыр және тағы басқа да заставаларға бардық. Сонда арнайы ғимараттар мәселесінен бөлек, су тапшылығы бірден көзге түсті. Біз болған заставаларда су таңертеңгі сағат 9.00-ден түскі 13.00-ге дейін беріледі екен. Одан кейін су тоқтатылады. Осы уақыт аралығында адамдар суды түрлі ыдыстарға толтырып, келесі күнге дейін жететіндей етіп сақтап қояды. Дәл осы мәселе – менің ойымша, ерекше назар аударатын жағдай. Мақтанатын дүние емес.
Тағы бір байқағанымыз, шекарада адамдар малды әрі-бері көп айдайды екен. Яғни контрабанда кездесетіні байқалды. Бұл жерде әңгіме қазақ-қырғыз шекарасына қатысты екенін ескеру керек. Мал контрабандасына КСРО кезінде өңірді мекендеген адамдардың туыстық қарым-қатынасы әсер ететін сияқты. Бұрын бір елде болған адамдар – қазір екі мемлекеттің азаматтары. Шекараның арғы-бергі жағында бір қазақтың немесе дүңгеннің аға-інісі, нағашы-жиені қалып қойған. Мәселен, Қырғыз Республикасы шекарасының арғы жағында дүңгендердің ауылы тұр, біз жақта да Масанчи, Сортөбе тәрізді дүңгендер шоғырланған ауылдар орналасқан. Сонда ағасы Қырғызстанның, інісі Қазақстанның азаматы болуы мүмкін. Төлқұжаттары әртүрлі болғанымен, кіндіктес туыс. Олар бір-біріне мал, дүние-мүлік береді, апарады дегендей. Соғым немесе торқалы той мен топырақты өлімге арналған сойыс малын апарып бергісі келетін кездері болады. Кейде осындай адамдар шекара бұзады. Барымташылар да кездесіп қалатыны бар. Дегенмен қазір шекара сызығының басым бөлігіне сым темір тартылған. Алайда таулы жерлерде әлі де сым темірі жоқ аумақтар кездесіп қалады. Ол жаққа сым темір тарту өте қиын. Бір сөзбен айтқанда, шекара күзетіне қатысты шешілуі керек мәселелер бар. Шекарашылармен жарты ай бірге болған төрт депутаттың әрқайсысы өзінше ақпарат жинады. Көкейге біраз дүние түйдік. Сарбаздармен, офицерлермен, жергілікті халықпен сөйлестік, жағдайға біршама қанықтық. Қару-жарақты өз көзімізбен көріп, қолымызбен ұстадық, оқ аттық. Шекара күзетіне кезекшілікке шықтық. Түні бойы кірпік қақпай күзетте болдық. Қысқасы, шекарадағы жағдаймен біршама жақыннан таныстық.
– Қазақстан қарулы күштері жайлы ресми мәліметтерде түрлі әскери бөлімдер ұшқышсыз ұшатын құралдарды қолданатыны жайлы айтылатын. Skylark дрондары шекарашыларда да бар дегенді еститінбіз. Ал қазіргі заманда дрондардың рөлі күшейіп келеді. Шекарада осындай заманауи құрал көрдіңіз бе?
– 2020 жылы Қарабақтағы соғыс Bayraktar TB2 сияқты ұшқышсыз ұшатын құралдардың маңызын толық көрсетіп берді. Бір ғана ұшқышсыз ұшатын аппарат ондаған адамның өмірін сақтап қалатынына көзіміз жетті. Одан бөлек мұндай техника аумақты бақылауда таптырмас құрал болып тұр. Мұндай құралдар шекарашылардың жұмысын біршама жеңілдетер еді. Мәселен, өзім куәмін, біз шекарада жүргенде түнгі 04.00-де дабыл қағылып, бір рота жауынгер орындарынан атып тұрып, дереу киініп, қару-жарағын, азық-түлігін алып, шекара сымы тартылған аумаққа капитанмен бірге жүгіріп кетті. Сөйтсе, шекара сымынан қорқау қасқыр өтпек болып, оралып қалыпты. Ол құтылмақ болып, жұлқынғанда, сымдағы дабыл жүйесі іске қосылған. Сөйтіп, сарбаздар шекара бұзылды деп сым тартылған жерге жүгіріп жетсе керек. Қорқау қасқыр үшін барды сол жерге. Ал егер ол жерде камера болса, ол жерде аумақты бақылап жүретін дрон болса, сарбаздар түн жарымда, таң алдында босқа жүгірмес еді. Сымға жақындаған адам ба, аң ба, мал ма – бірден дрон арқылы көрер еді. 24-30 сағат ұшатын дрон болмағанның өзінде шекарадағы әр заставада сіз айтқан Skylark дрондары болса бірден ұшырып, жағдайға дер кезінде баға берер еді. Ал біздің сарбаздар әлі күнге шекара сымы тұрған жақтан дабыл белгісі шықса жүгіріп барады.
Менің кейбір әріптестерімнің айтуынша, көрші Қытайдың шекара сызығы бойы тұтас камерамен жарақтандырылған деседі. Біздегі «Сергек» сияқты камералар дейді. Тіпті шекара периметрінде асфальт жол салынған көрінеді. Ал тікенді сым онсыз да бар. Енді қараңыз, біздің сарбаздар шекарадан ескерту сигналы келсе, сол жаққа жүгіреді. Көлікпен барады. Бірақ шекара бойындағы жол – асфальт емес, ойлы-шұңқырлы даланың, таудың жолы. Көлік қанша жылдам дегеннің өзінде уақыттан ұтыламыз. Қытай заставасынан шыққан әскер шекара бұзылған жерге тез жетеді әрі шекараны кім немесе не бұзғанын алдын ала біліп отырады. Өйткені онда камера бар. Ал біздің сарбаздар шекараның қалай бұзылғанын нақты білмей, командирлер іштей түрлі болжам ойлап баруы мүмкін. Егер әр заставаны тым болмағанда шағын дрондармен қамтамасыз етсек, шекараны камерамен бақыламағанның өзінде оқиға орнын бірден анықтап, жағдайды бағамдауға болар еді.
Әрине, Қытай елі сияқты шекара бойына камера орнатып тастасақ тамаша болары сөзсіз. Шекара сызығындағы жолдарға асфальт төсей алмасақ та, камералар орнатып, дрондармен қамтамасыз етуге болады деген ойдамын. Әдетте жеріміздің кеңдігін айтып мақтанамыз ғой, сол кең жердің шекарасын күзетуге ерекше көңіл бөлу керек. Ал өз басым шекарада 15 күн жатқанда бірде-бір рет дрон көрген жоқпын.
– Техника мен құрал-жабдық – мәселенің бір жағы, ал шекарашыларымыз жайлы қандай ой түйдіңіз? Олардың арман-аңсарын аңғарып, азамат ретінде көңіл түпкіріне үңіле алдыңыз ба?
– Біз барған жердегі сарбаздар 2003 жылы дүниеге келген азаматтар екен. Қаңтар оқиғасы кезінде олардың 4 қаруласы мерт болыпты. Қазір олар үшінші курсты аяқтап жатыр, ал ол кезде екінші курстың курсанттары екен. Дүрбелең кезінде сол курсанттардың 4-еуі қаза болыпты. Содан да болар, әлде әскери оқу орнындағы тәртіп пен тәрбиеден бе, біз көрген азаматтардың бәрі кәдімгідей есейген. Олардың ешқайсысының қызметтен қашпайтынын байқадық. Барлығы да шекара күзетінде қалуға даяр. Бірақ көңілдерін алаң қылатын мәселелер де бар екен. Мәселен, әскери қызметшілерге пәтер алуға немесе жалдауға арналған қаржы қарастырылған. Жалақыдан бөлек. Сол қаржы әр облыста әртүрлі. Айталық, Алматыда қызмет істеген әскерилер адам басына 96 мың теңге алса, жамбылдықтар 33 мың теңге алады. Яғни пәтерге қарастырылған қаржының аймақтар бойынша айырмашылығы зор деген сөз. Ең жоғарғы және төменгі соманың айырмашылығы 3 есе. Егер әскери адамның әйелі, 2 баласы болса, Алматыда қызмет істеген сарбаз пәтер жалдау ақысы ретінде 400 мың алады. Жамбыл облысындағы сарбаз 120 мың алады. Ал бұл жағдай болашақ офицерлерді аймақтар бойынша бөлгенде көп азаматтың Алматы мен Астанаға ұмтылуына алып келеді. Өзге аймақтарға барған сарбаздар азырақ табыс табады. Бұл жағдай жастарды алаңдатады. «Біз академияны бітірген соң, лейтенант болып заставаларға кетеміз. Сонда баспана үшін жинауға қарастырылған қаржымен үй алу мүмкіндігіміз аз болады ғой» деген ой айтады. Өз басым есепшотқа айына 33 мың теңге салу арқылы баспананың бастапқы жарнасын бірер жылда жинау мүмкін дегенге сене алмадым. Бұл – ойландыратын мәселе. Алайда барша өңірлер бойынша ортақ сома қарастыру да мүмкін емес екенін білемін. Алматы мен Петропавлдағы баға бірдей емес екені анық. Сондықтан бұл мәселені реттеу керек. Әскерилер ең жоғарғы сома мен төменгінің арасы тым алшақ деген ойда екен. Мен келісемін.
– Шекарашылардың болашақта баспана алуын былай қойғанда қазіргі тұрмысы дейтін мәселе бар. Отбасын құрған офицерлер болады. Олардың жұбайлары мен балалары да әдетте застава маңында өмір сүреді. Шекаралық заставалардың өзінде немесе соларға жақын елді мекендерде әскерилер отбасыларының, балаларының мәдени-рухани, физикалық тұрғыда дамуына ықпал ететін инфрақұрылым бар ма? Кітапханалар, спорт залдары, кино көретін орындар сияқты дүниелер көзіңізге түсті ме?
– Жоқ, ондай ештеңе көрмедім. Мәдениет ошақтары, кино көретін орындар жоқ. Айтпақшы, шекара қызметінде алыстағы заставаларға жас, үйленбеген мамандарды немесе отставкаға шығуға таяған кадрларды жібереді екен. Арал жақтағы, Алтайдың, Алатаудың жоталарындағы заставаларға сондай мамандар барады. Себебі орта жастағы мамандарды жіберсе, олардың отбасындағы әйелдер жұмыссыз қалады. Ал жұмыссыз әйелдер ерте ме, кеш пе, мұндай өмірден жалығады және отағасымен сөзге келуі жиілеуі мүмкін. Соның салдарынан ажырасу көбейеді деседі. Шекара қызметі басшылығының бұл ұстанымын дұрыс деп есептеймін. Олар мұндай қадамға ұзақ жылдардағы тәжірибе мен статистика негізінде барып отырғаны сөзсіз.
– Білуімше сарбаздардың бірер сағат бос уақыттары болады. Сол кезде не істейді екен?
– Шекарашылар әдетте сағат 9-10 аралығында сәл бос болады. Осы кезде олар телефон арқылы отбасылармен, қалыңдықтарымен сөйлеседі, әлеуметтік желілерге кіреді. Бос уақыты деген осы кез ғана. Өз басым лудомания мәселесіне назар аудардым. Өйткені мамырда Алматыдағы ҰҚК академиясының үшінші курс курсанты өзіне қол салған болатын. Кейін біздің Мәжілістегі әріптесіміз Руслан Берденов аталған курсанттың әлеуметтік желілер арқылы өзіне хат жазғанын мәлімдеген еді. Онда академияның жоғарғы курс курсанттарының арасында құмар ойындарына әуестік көп екенін жазыпты. Әлбетте, бұл мәліметтер біздің назарымыздан тыс қалған жоқ. Сондықтан офицерлерден курсанттар арасында лудоманияның алдын алу мәселесі қалай ұйымдастырылатынын сұрастырдым. Қалай болғанда да кешкі 21.00-22.00 аралығындағы бір сағатта жауынгерлер отбасыларымен күнде сөйлесе бермеуі мүмкін ғой. Микроқаржы ұйымдарынан қарыз алу, бәс тігу сияқты дүниелер кездесуі де ғажап емес. Ал офицерлердің айтуынша, жастар академияға оқуға түскен сәтте офицерлер курсанттардың ата-аналарына арнайы ақпарат жолдайды екен. Курсаттың несиесі бар ма, жоқ па дегенді анықтап, бар болса ол жайында ата-анасын құлаққағыс қылады. Ата-анасына айтпастан микроқаржы ұйымдарынан несие алып, құмар ойындарын ойнау деректері бар. Сондықтан офицерлер бұл жағына айрықша көңіл бөлетінін айтады. Сарбаздар мен курсанттардың телефондарын да мүмкіндігінше тексереді. Ал жалпы шекарашыларда бос уақыт жоқ қой.
– Сіздер курсанттардың арасында болдыңыздар. Жауынгерлерді даярлау, оқыту ісінде не көзіңізге түсті?
– Біздің назарымызды бірден аударған дүние бұйырықтардың қазақша берілуі еді. Маған кәдімгідей таңсық дүние болды. Біз әскери кафедрада оқыған кезде құлағымыз үйренген «Так точно!», «Смирно!», «Равняйсь!» деген бұйрықтарды естімедім. Бұйрықтар «Тік тұр!», «Сап түзе!», «Дәл солай!» деп қазақша беріледі екен. «Здравия желаю!» дегенді «Саулығыңызды тілеймін!» деп қазақша айту өзгеше әсер береді. Басында қазақша бұйрықтарға үйренісе алмай жүр едік, бірер күннен соң үйреншікті болып кетті. Екіншіден, курсанттардың барлығы-дерлік – қазақ жігіттері. Өзге этнос өкілдері өте сирек. Әрі курсанттардың басым көпшілігі – ауылды жерлердің балалары. Қалалықтар өте аз.
– Демек, шекара қызметі ауыл жастары үшін әлеуметтік лифт қызметін атқарып отыр ғой. Солай ма?
– Иә, біршама жастар үшін шекарада қызмет ету әлеуметтік лифт рөлін атқарып жатыр. Осы тұста біздің көзімізге түскен тағы бір детальды айтайын. Бұл саланы өз болашағымен байланыстыратын жастар көбіне шекаралық аймақтардан келеді екен. Яғни Абай, Шығыс Қазақстан, Маңғыстау, Атырау, Алматы, Жамбыл облыстары сияқты аймақтардың өкілдері бар. Өзге елдермен шекараласпайтын Қарағанды, Ақмола облыстарының жастарын кездестірмедік.
– Әдетте депутаттар мен әкімдер, министрлер шекара маңында, ондағы бөлімшелерде бірер сағат қана болады. Олар келеді дегенде шекара заставасының бастықтары да тәуір дайындалады. Оны байқап жүрміз. Ал сіздер жарты ай шекара шебінде болдыңыздар. Онда бару идеясы қайдан шықты?
– Өзіңіз білесіз, шекарада болған 4 депутат Мәжілістің халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің мүшесіміз. Мәжіліске ҰҚК Шекара қызметінің басшылары келіп есеп беріп, кейбір мәселелерді талқылап тұрады. Бірақ кабинеттегі талқылаулар мен шекара шебінде болу бөлек дүние екені белгілі. Сол себепті жас депутаттар, атап айтқанда мен, Максим Рожин, Болат Керімбеков, Олжас Құпсеков төртеуіміз комитет төрағасы Айгүл Құспанға ұсыныспен шығып, «Шекарадағы аймаққа, шекарашылардың қасына барып келейік. Бізге рұқсат бересіз бе?» деп өтініш айттық. Комитет төрағасы бізді қолдады. Мәжіліс спикері Ерлан Қошанов та қолдады. Сөйтіп, шекараға тартып кеттік. Шекарашылар да жақсы қарсы алды. Ал шекарашы сарбаздар үшін тіптен күтпеген оқиға болған сияқты.
Біз сарбаздармен жеке сөйлескенде, офицерлерге шатырдан шығып кету жайлы өтінішін айтатынбыз. Өйткені сарбаздар қастарында офицерлер тұрса сырын айтпайды. Ал оңаша қалып, біраз тілдескен соң, сырларын айта бастайды. Олар депутаттар келетінін естігенде бір-екі күн жүріп кетіп қалатын болар деген ойлапты. «Біз депутаттар осыншама уақыт бізбен бірге бір шатырда жатып, бір қазаннан тамақ жейді деп ойламадық. Сіздер біздің арамызда екі-үш сағат болып, бірге фотоға түсіп, содан соң кетіп қалатын шығар деп ойладық» дейді. Тіпті кейбір құрдастар өзара бәстесіпті. Біреуі «кетіп қалады» десе, тағы біреуі «екі апта болады деді ғой, арамызда қалады» десе керек. «Депутат қаншаға шыдайды? Бір күннен кейін қашып кете ме, екі күннен соң кетіп қала ма?» деп бәстескендер де болыпты. «Әй, мынау шыдамайды-ау, ана біреуі біздің өмірге төтеп беруі мүмкін» десіп әңгіме арқауына айналдырғандар да болыпты. Мұның бәрін соңында білдік. Оларға біздің әрекеттің таңсық көрінгені – бұрын-соңды ешбір депутат, әкім, министр сияқты лауазымды тұлғалар шекарашылармен бірге жарты ай бойы тауда, заставада болмағандықтан да шығар. Ал шекарашылармен бірге өткізген екі апта ішінде көп сарбазбен кездестік, сөйлестік. Олар бізге сенді, мұң-мұқтаждарын айтты. Кейбіреуі біз депутат болғандықтан өтініштердің барлығын орындауға ықпал ете алады деп ойлайтын сияқты. Мәселен, бір курсант маған өтінішін айтты. Павлодардың тумасы екен. Академияны аяқтаған соң туған жеріне кетуді қалайтынын айтты. «Әкем жоқ, жалғызбасты анам бар, сол кісінің қасында болғым келеді» деді. Тағы бір сарбаз «таулы жерде қан-қысымым көтеріліп кетеді, өзім үйренген құмдарымда қызмет еткім келеді» дейді. Әрине, біз Шекара қызметінің басшысы емеспіз, бұл саланың ішкі мәселесіне тікелей араласуға құқымыз жоқ. Мұндай мәселелерді салаға жауапты басшылар шешеді. Дегенмен жастардың бізге сенім білдіріп, сырларын айтқаны маңызды болды деп ойлаймын. Ал шекарашылардың арасында жауынгер үйіне неғұрлым жақын жерде қызмет етсе, соғұрлым қызметті дұрыс атқармайды дейтін түсінік бар екен. Қызметтегі сарбазға достары, таныстары келеді, тойға, қонаққа шақырады, өлім-жітімге баруы керек болады дегендей түрлі сылтау қаптайды деседі. Мұндай жағдай қызметкерді «армия» дейтін ұғымнан, оның тәртібінен біршама алшақтатып жібереді дейді. Ал жас офицерді басқа аймақтарға жіберсе тез ысылады деген түсінік бар. Бәлкім ол да дұрыс шығар.
– Сонда академия курсанттарының өзі осылай ойлай ма?
– Біз курсанттармен ғана емес, қатардағы жауынгерлермен де бірге болдық. Курсанттар өз өмірін әскери салаға арнаған, санаулы жылда оқуды аяқтап заставада қызмет атқаруға кетеді. Олар қандай жерде жұмыс істеуге бұйрық шықса, сонда аттанады. Әңгіме сарбаздарға қатысты. Мерзімді қызметте де, келісімшартпен қызмет етсе де мен айтқан жағдай болуы мүмкін. Одан бөлек, сарбаздар әскери міндетін орындағаннан кейін армия сапында қалып қоюы да мүмкін. Азаматтық салаға баруы да ықтимал. Дегенмен сарбаздар арасында «өмірімді әскермен байланыстырсам ұтам ба, ұтылам ба?» деп ойланатындар аз емес екен. Біз мұның барлығын көкейге түйіп, қойын дәптерлерімізге түртіп алдық. Одан бөлек, шекарашы офицерлер қызмет бабымен әрі-бері көшіп, жұмыс ауыстырып жүргенде үйде отырып қалатын жұбайларына еңбек өтілі жүрсе деген тілек айтты. Өйткені офицердің жарына застава төңірегінен жұмыс үнемі табыла бермейді. Соны ескерсе дейді.
– Айтпақшы, Қорғаныс министрлігі әскери борышын жақсы өтеген сарбаздарға тегін жоғары білім грантын ұсыну үшін 70-тен астам университетпен келісімге келгенін хабарлаған. Жылына 3 мың грант болуы керек. Бұл бастаманы шекарашылар қалай бағалайды екен?
– Негізі біледі екен біразы. Көбінің жанарында от бар, ынта бар. Бірақ барлығы оқуға түсіп маман болсам дейтін құлшыныспен жүр деп өтірік айтпай-ақ қояйын. Тіпті шекара қызметінде не істеп жүргенін сезіне қоймаған жігіттерді де кездестірдік. Отбасындағы түрлі әлеуметтік мәселелерден қажып, шаршаған, сол мәселелерден құтылу үшін армияға тартып кеткен азаматтар да бар екен. Олармен психологтар тұрақты түрде жұмыс істеуі керек. Дегенмен сарбаздардың көбі болашақта маман болуды қалайтыны байқалды.
– Психолог деп қалдыңыз. Әскери психологтарды кездестірген шығарсыздар, көңіліңіз толды ма?
– Біз ҰҚК Академиясының психологымен сөйлестік. Ол бізге бір сеанс жүргізді. Әңгімелестік. Білікті екені бірден байқалып тұр. Бірақ дәл сондай білікті психолог елдегі 252 заставаның барлығында бар дегенге өз басым сенбеймін. Ал іс жүзінде барлық заставадан сондай білікті психологтар болуға тиіс. Себебі қай заставадан ши шығатынын ешкім білмейді. Осыдан он бір жыл бұрын Арқанкергенде болған оқиғаны білесіз, сол кезде мамандар В.Челахтың психикалық күйін дөп басып анықтай алмаған болар, бәлкім. Салдары қандай болғаны белгілі. Ал әскерде түрлі адам қызмет етеді. Жан дүниесі бір-бірімен үйлеспейтін, себепсіз-ақ бір-біріне тіс қайрап жүретін жігіттер де болады. Ренжіскендер, күндіз керісіп қалғандар да болуы мүмкін. Ондай адамдарға түнде қолына қару беріп, шекара күзетіне жіберуге болмайды. «Ашу – дұшпан» дейтін күй ғой. Әрине, әр сарбаздың көңіл күйі, мінезі бақылауда болады. Бірақ жалпы шекара саласына біршама реформа жасау қажет сияқты. Шекарашылардың қару-жарағынан бастап, әлеуметтік жағдайына дейін жақсы болуы керек. Өйткені тәуелсіздік шекарадан басталады.
– Әскер туралы айтқанда әлімжеттік мәселесін айналып өте алмаймыз. Сарбаздар не дейді, әскерде әлімжеттік бар ма екен?
– Біз болған бөлімдегі сарбаздардың барлығы – 2003 жылы дүниеге келгендер. Бірақ әркімнің болмыс-бітімі әртүрлі. Біреуі бойшаң, біреуі орта бойлы дегендей. Біз әлімжеттік жайлы сұрастырдық. Әрі бақыладық. Сұрастырдық. Әлімжеттік элементтері көзге түспеді. Бірақ әскер деген ер-азаматтардың ұжымы екенін ұмытпау керек. Адамдарда әртүрлі мінез болады. «Ер шекіспей, бекіспейді» демекші, кейде ұрсысып қалатындар, бір-бірінің жағасынан алатындар кездесуі мүмкін. Алайда мұндай оқиғаларды бөлімше командирлері, офицерлер назардан тыс қалдырмауға тиіс. Бақылау күшті болуы керек.
– Енді көп кешікпей Мәжілістің келесі сессиясы ашылады. Шекара мәселесіне байланысты қандай мәселе көтермек ойларыңыз бар?
– Әлбетте, біз көрген-білгенімізді қағазға түсіріп, ұсыныстарымызбен бірге комитет төрағасына береміз. Одан Мәжіліс спикеріне де жетеді деген ойдамын. Маңызды мәселелерді депутаттық сауал ретінде жолдамақ ниетіміз бар. Жалпы шекарашылардан қаржы аямау керек деген ойға бекіндік. Қарулы күштерге бөлінетін қаржыны көбейтіп, оның әр тиынына дейін бақылау жасаған дұрыс деп есептеймін.
Ардақ СҰЛТАН