2012-2014 жылдары шыққан он екі томдық шығармаларының толық жинағының жекелеген томдары мен соңғы он екінші томында 215 хат жарияланды. Ал 2021 жылы ҚР БҒМ, Ғылым комитеті, Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институты мен Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік архиві шығарған «Эмиграцияда: Мұстафа Шоқайдың эпистолярлық мұрасы. 1919-1941» («В ЭМИГРАЦИИ: эпистолярное наследие Мустафы Шокая 1919-1941») атты еңбекке 261 хат еніпті. Жинақтардағы хаттардың бір-бірін толықтырғанын, қайталағандарын ескерген жағдайда барлығы үш жүздей хат жарық көрді. Бұлай деуіміздің өзіндік себептері бар. Көп хат Совет үкіметінің Біріккен мемлекеттік саяси басқармасының қолына түсіп, бізге жетпей қалған сияқты. Бұл хаттар мазмұнынан байқалады.
Мұстафа Шоқайдың бұл эпистолярлық мұрасын эмиграциядағы Ресей, Әзербайжан, Грузия, Кавказ, Украина, Еділ-Орал, Ресей өңірі халықтарының жетекшілерімен, Қытай, Ауғанстан, Иран, Жапония, Сауд Арабиясы, Ұлыбритания, АҚШ, Италия, Голландия, Франция, Германия, Польша, Мысыр және тағы басқа елдердің саяси, қоғам қайраткерлері және шығыстанушы ғалымдарымен, Өзбекстан мен Қазақстандағы туыстары және жолдастарымен, барлығын есептегенде жүз қаралы кісімен түрлі тілдегі, түрлі деңгейдегі, түрлі наным сенім мен ұстанымда жазысқан хаттары құрайды. Хаттар мазмұны өз иелерінің әлеуметтік өресін, саяси қызметін, салт санасын, әдет ғұрпын, дәстүрін көрсетіп қана қоймайды, сол кездің тарихи шындығын, замананың саяси сипатын да айқын танытады. Ал Мұстафа Шоқайдың өзімен елдегі пікірлес, мұраттас адамдармен алысқан, ағайын туғандармен жазысқан хаттарынан халықтың саяси ахуалы, сұрықсыз өмір жағдайы, күнделікті шаруашылық күйзелісі айқын танылады.
Мұстафа Шоқайдың шетелге кетуі, онда тұрақтауы болмаса елге оралып, бұрынғы азаттық үшін күресін оппозициялық сипатта жалғастыруы, бірақ оған кеңестік жүйе жағдайында ешқандай сенімнің жоғы сияқты мәселелер оның жақын достарын қатты ойландырып, талай толғандырған болатын. Бұған социал революционер (эсерлер) партиясы орталық комитеті мен Уақытша үкіметтің Түркістан комитетінің мүшесі, Бірінші жалпықазақ съезінің жұмысына қатысқан, Грузияға бірге барған, кейін жолы айырылысып, Мәскеуге оралған В.Чайкиннің хаттары дәлел бола алады.
Біздерге В.Чайкиннің 1920 жылдың 5 тамызынан 1924 жылдың 7 тамызына дейінгі 6 хаты ғана жеткен, бірақ ол хаттарға қайтарылған жауаптар жоқ. Олар тиісті органдардың назарына түсіп, қолды болған сияқты. Бізге жеткен алғашқы хатта (бұл үшінші хат, екеуі белгісіз – Ә.Б.) Түркістан, Қазақстан және Башқұртстанда болып жатқан жағдайды, ортақ таныс кісілердің және Мұстафа Шоқайдың туыстары мен достарының пікірлерімен санаса отырып, мынадай қорытындыға келеді. Бірінші – Мұстафаның елдегі (және тек Мәскеудегі) қызметінің ойлағандай болмауы, Түркістанда өз алдына мемлекет құру мәселесі әзірше тек жай арман деңгейінде қалуы. Екінші Мұстафаның елде болуының қажеттігі, бірақ ондай шешімді оның өзінің қабылдау керегі. Содан соң Түріккоммисияның бұрынғы төрағасы, енді «Түркияға елші ретінде бара жатқан» Ш.Элиаваның Мұстафаның өзінің сүйікті ісіне белсене араласу үшін Мәскеуге шұғыл келуіне кеңес беруі, алайда В. Чайкин оның Мұстафа Шоқайды Түркістанға шақырмай, Мәскеуді ұсынғаны «күдік пен қарсылық» тудырғанын ашық білдіреді. Осыларды айтып келіп, ол: «Сіз менің шақыруымды күтіңіз немесе (хабарласу қиындап кететін болса, үзіліп қалса т.б.) келу жайында өзіңіздің нақты шешіміңізді қабылдаңыз. Әзірше Сіздің достарыңыздың пікірі осыған саяды» деп қорытындылайды. Ал 1920 жылы 20 тамызда жолданған екінші хатында автор Шоқайдың елге оралуы жөнінде бірнеше ресми кісімен, атап айтқанда, Ресейдің Сыртқы істер министрінің орынбасары Л. Караханмен, РК(б)П ОК хатшысы Н. Крестинскиймен сөйлескеннен кейін оның қауіпсіз болатындығына күмән келтіреді. Сол себепті шақыру жауапкершілігін өз мойнына ала алмайтынын айтады. Бұл хаттар Мұстафа Шоқай әлі Тифлисте тұрып жатқанда жеткен болатын.
В.Чайкиннің хаты Мұстафа Шоқай Парижге келгеннен соң да жалғасады. 1922 жылғы 22 наурыздағы хатында Мұстафа Шоқайдың елге оралу мәселесін тағы да көтеріп, оның Ресейге келуін қалайтынын, алайда сенімнің аздығын, Түркістандағы достары мен таныстардың бұған түгел қарсы екенін айтады. Олардың ішінде Алаш қозғалысының қайраткері Жанша (Жаһанша) Досмұхамедовтің, 1922 жылдары Ташкенттегі «Талап» мәдениет көркейту қауымдастығының қызметкері, бұрынғы Мұстафаның көмекшісі Ескендір (Искандер) Көпжасаровтың да бұл істі қостамайтынын жеткізеді. Сонымен автор елдегі партиялық аппарат арқылы қуғындаудың кең қолданылуынан қайтудың қажеті жоқ деген қорытындыға келеді.
Мұстафа Шоқай да, В. Чайкин де большевиктер ту еткен пролетариат диктатурасының тапқа бөліну мен тоталитарлық жүйеге негізделуі халықтарды ұлттық езгіден құтқарып, бостандыққа жеткізе алмайтынын толық түсінген, саяси сипаттары жағынан типтес тұлғалар болатын. Мұның аяғы В.Чайкиннің 1923-1933 жылдары айдауда болып, 1938 жылы куғын сүргінге ұшырап, 1941 жылы Орел түрмесінде атылуына алып келді.
Сонымен, Францияда тұрақтанған, Түркістанның тәуелсіздігі үшін күресті бір сәт тоқтатпаған, алайда барлық өмірлік мəні бар буынын өз қолында ұстап отырған кеңестік Ресейдің тым күшті екенін жақсы білген Мұстафа Шоқай мақсатқа жетудің бір ғана жолы бар екенін, ол жол тəуелсіздік жолындағы барлық күрескердің күш біріктіруі деп санады.
Осы мақсатта ертерек құрылған «Түркістан Ұлттық бірлігі» ұйымын нығайту, халықтардың тәуелсіздігі үшін саяси күрес бағытындағы іс әрекеттер бір топ мұсылман эмигранттықтардың хаттарының мазмұнын құрады. 1929 жылғы 27 ақпанда кешегі Әзербайжан Демократиялық Республикасының бірінші басшысы, «Мусават» («Теңдік») партиясының төрағасы М.Расулзадеге жазған хатында Мұстафа Шоқай: «Біз жер жерде тәуелсіздік идеясын дамытуға күш салуымыз керек және осы жолға түскендерді өз қатарымызға тартып, оларды қолдауымыз қажет. Қазіргі күрес жалыны үдеп тұрған кезеңде бұл – аса маңызды нәрсе» деп жазды. 1931 жылдың 16 қазанында Поляк Бас штабының париждік резиденті Г.Роллинге арналған хатында Түркістанның ұлттық мәселесі нәтижелі болуы үшін елдің ішінен де, одан тыс жерлердегі түркістандық эмигранттардың арасынан да мықты ұйымдасқан қолдау керегін, ұлттық мәселеде эмиграцияның рөлін жай ғана «қосымша» деп қарауға болмайтынын ескерте отырып, Мұстафа Шоқай эмиграциялық қызметтің түпкі мақсатын былайша ашып берді: «Қазіргі жағдайда эмиграцияның міндеті әртүрлі жағдаймен Шығыс елдерінің мыңдаған шақырымында бір бірінен бөлектеніп, шашылып кеткен эмигранттық топтар арасындағы ұлттық тәуелсіздік идеясын насихаттау, идеялық байланыс пен ұйымдасқан бірлікті орнатуға үгіттеу істерімен шектеледі. Эмиграцияның міндеті – Түркістан мәселесін «интернационалдық» («халықаралық» деп айтқан жақсырақ болар) ортаға шығару (қозғау) екені өзінен өзі түсінікті нәрсе». Автор бұдан ары Еуропаның да, бүкіл әлемнің де қазіргі әлеуметтік экономикалық жағдайы бейбітшілік пен тыныштықты қалайтынына тоқталып, Еуропа түркістандықтардың әдемі көздеріне бола немесе «қаналушылардың тапталған құқықтарын қорғаймын» деп большевиктермен қызыл кеңірдек болмайтынын және соғысуға бармайтынын айта келіп: «Бізге қарсы жүз миллиондық ұлы орыс халқы тұр. Оның ұлттық үстемдігіне қарсы күресті біз барлық «шет аймақтар» кавказдықтар, украиндық және басқалар тығыз байланыста ғана жүргізуіміз керек. «Интернационаландыру» тек осы мәнде маңызды және сөзсіз қажет. Ол іске асатын жұмыс және біз оны ұйымдық жағынан жүзеге асырамыз...» деп жазды.
Хаттар толқыны Мұстафа Шоқайдың ұлт-азаттық күрестің көреген стратегі, тамаша тактигі болғанын толық растай алады. 1929 жылғы 5 сәуірдегі поляк барлау органдарының Париждегі резидентура қызметкері В.Дабровскийге жазған хатында Түркістан жағдайында жергілікті ұлтшыл коммунистердің билікке ұмтылысын пайдалану және билік басында отырған Мәскеудің үстемдігіне қарсы күрестің қажеттігін айта келе: «Ішкі партия күштері сыртқы Мәскеу үстемдігіне қарсы күреспей, біз ұлттық ісімізді аз болса да алға жылжыта алмаймыз. Бізде бұрыннан қалыптасқан кадрлар жоқ. Қатты айтсақ, ұлттық күрестің дәстүрі де, ұйытқысы да жоқ Ескінің барлығы қиратылды. Кеңес жағдайында біздерді жас өскін ұрпақ қана аман сақтап қалады. ...Оларды өз елінде билікке ұмтылуға, өздерінің заңды орнында «заңсыз» отырған мәскеуліктерге қарсы күреске итермелеу арқылы ұлттық тәуелсіздікке ұмтылысымызды едәуір жеңілдетер едік» деп жазды.
Эмиграциядағы түркі ұлттық қозғалыс өкілдерінің өзара жазысқан хаттарымен танысу олардың арасында күрделі мәселелердің болғанын да байқатады. Түрік әлемі тағдыры туралы көзқарастардағы айырмашылықтар, кейбір басшылардың жеке менмендіктері, кеңестік құпия органдардың араласуы тағы басқа Совет үкіметіне қарсы күресте күштердің бірігуіне мүмкіндік те бере бермеген болатын. 1929 жылы 21 ақпанда Краковтан Мұстафа Шоқайға жазған хатында О.Тенерекұғлы: «Түрік зиялылары арасындағы бір біріне қастық жасау, ұрыс керіс, айыптау – өте жағымсыз құбылыс. ... Соншама аз түрік зиялылары барлық жағынан біртұтас болып бірігулері керек қой» деумен шектелмей: «Мен де Сіз сияқты жалпытүріктік көзқарасты ұстанамын, Түркістан туралы мәселеге немқұрайлы қарай алмаймын, Ресейде түрік ұлттық мәселесі тәуелсіз Түркістан болғанда ғана шешілетініне сенемін» дейді. 1932 жылғы 12 наурызда Ыстанбұлдан жазған хатында «Прометей» басшыларының бірі, эмиграциядағы әзербайжандық қайраткер Мұстафа Векилли аттасын: «Сіз мәселеге соншалықты сақтықпен және абайлап қарағаныңызға қарамастан Париждегі «біздің көшелердегі» жағдай жөнінде көп нәрсеге көзімді аштыңыз, оны егжей тегжей түсіндірдіңіз» дейді. Ал Мұстафа Шоқай 1932 жылғы 29 наурызда оған жазған жауабында былай деді: «Сіз дұрыс айтасыз, біздің «түрік майданында» олқылық көп. Бұл олқылықтарды жөндеу, дұрысын айтқанда, бүтіндеу – ең бірінші міндет...» [1, 227б.].
«Түркістан Ұлттық Бірлігі» ұйымында қолайсыз жайлар да аз болған жоқ. Әсіресе, Ахмед Заки Валиди бастаған топтың іс әрекеттерінен хабардар Уфа губерниясының тұрғыны, саяси қайраткер, заңгер О.Тенерекұғлының 1929 жылғы 10 сәуірдегі Мұстафа Шоқайға жазған хатында көтерген аса бір мәнді мәселеге назар сала кетейік. Сол кездері «Түркістан Ұлттық Бірлігі» басындағы түркістандық емес
А. Валиди мен Абдулқадыр (Инан) мүшелері болған Түркістан комитетін (ТҰБ айтып отыр Ә.Б.) Түркістан саяси ұйымы деп атауға болмайды, оны қайта құру үшін жұмыс істеу бірінші және қажетті шарт дей келіп, О.Тенерекұғлы: «Бұл ұйым, ең алдымен, Түркістан саяси ұйымы болатындықтан, Сіз келіссеңіз, осы істі Өз қолыңызға алуды ұсынамын. Сіз тек қана түркістандық емессіз, бұрынғы Түркістан автономиялық үкіметінің басшысысыз. Түркістан азаттық қозғалысын Сізден басқа кім басқаруы керек?» деген болатын. Сондай ақ эмиграциядағы әзербайжан қайраткері, «Прометей» ұйымы басшыларының бірі М.Векилли 1938 жылғы 17 мамырдағы хатында «Кавказ бірлестігіндегі» жікшілдіктерге тоқталып: «Біздің ұлттық күштерімізді біріктіру туралы мәселеде Сіздің көмегіңіз бен қолдауыңызды күтемін. Себебі біздің ісімізге Сіздің жаныңыздың ашитынын білемін» деп жазуы жайдан жай емес еді. Шынында да кейін Мұстафа Шоқай эмиграциядағы мұсылман эмигранттарының көшбасшысы болды.
Көптеген хат мазмұнынан эмиграциядағы замандастарының Мұстафа Шоқайды Орталық Азияның бірден бір маманы ретінде одан кейбір дереккөздерді анықтағысы, тереңірек білгісі келгені байқалады. 1937 жылы 24 наурызда Стэнфорд университетінің Орыс зерттеушілері комитетінен жіберілген, өте қызықты және керекті хаты үшін алғыс білдіруден басталған хатта 1919 жылғы Осипов көтерілісі және ағылшындардың Түркістандағы қызметі, Большевиктердің Бұхара әмірімен күресі және Бұқарада Кеңес режимінің орнауы т.б. тақырыптардың қызықтыратынын, Т.Рысқұловтың «Революция және Түркістанның тұрғылықты халқы» кітабын атап, осы мәселелерде көмектесуін сұрайды. Ал Пенсильванияда (АҚШ) тұратын Д. Федоров Уайт 1936 жылы 28 ақпанында жазған хатында орыс отарындағы Түркістан тарихы туралы кітап жазумен шұғылданып жүргенін, соған байланысты материалдар, кітаптар сұраған болатын. Мұстафа Шоқай 1936 жылы 19 наурыздағы жауап хатында Түркістан туралы кітаптардың барлығы, бірақ отарлық жағдайдағы қарым қатынастардың субъектісі ретінде Түркістан туралы кітаптың табылмайтынын, көтеріліп отырған тақырыптың өте қызық екенін атап көрсете отырып, күнделікті жұмысының көптігіне қарамай, мүмкіндігінше хат иесінің талабын қанағаттандыруға тырысатынын айтқан еді.
Көптеген хаттан Мұстафа Шоқайдың тынымсыз тірлігіне таңғалмау мүмкін емес. Аса көрнекті саяси тұлға, тамаша тарихшы, халықаралық дәрежедегі саяси сарапшы ретінде Мұстафа Шоқайдың Ұлыбританияға, Польшаға т.б. елдерге арнайы тақырыптарда баяндамалар жасауға шақырылуы, АҚШ, Германия, Франция, Италия, Румыния, Жапония, Қытай, Ауғанстан, Голландия, Түркия т.б. елдерден келген хаттарға жауап жазумен қатар «Түркістан Ұлттық Бірлігін» ұйымы мен «Яш Түркістан» журналына басшылық жасау, мақалалар дайындау, зерттеулер жүргізу, ғылыми конференцияларда баяндамалар жасау, Түркістан ұлт азаттық қозғалысының мақсат мұраттарын түсіндіру, Германияға оқуға келген түркістандық жастарға қамқорлық, саяси топтар мен ұйымдардың жетекшілерімен, коғам қайраткерлерімен кездесулер, олармен пікір алысу, Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының мақсат-мүддесін түсіндіру сияқты сан салалы қызмет Мұстафа Шоқай сияқты Түркістан десе рухы шабыт алатын, ой қиялы шыңға өрлейтін, қаламы қайыспас қайсар қайраткердің ғана қолынан келетін тірліктердің түрлері болатын. Осы сәтте Германиядағы Жоғары техникалық мектебін докторлық дәрежемен бітіріп, кейін Түркияда Түркістан жастары одағының хатшысы болған, Ыстанбұл университетінің профессоры, Мұстафа Шоқаймен достық қарым қатынастағы Ахмеджан Ибрагим 1936 жылдың 10 қазанында жазылған, түркістандық түрік жастары бірлігінде жұмыс істеп жүрген бір түркіменстандықты Германияға оқуға ұсынған хатында былай депті: «Бұл жайт Сіздің қарауыңыздағы мәселе болғандықтан, әрине, өзіңіз білесіз және кімді алып, оқуына жағдай жасасаңыз да, мен өз атымнан ризашылығымды айтып, қолдау көрсетемін».
Елдегі саяси жағдайды, әлеуметтік ахуалды, сол заманның саяси лебін, әлеуметтік күйін Мұстафа Шоқайдың ағайын туыстардан, әсіресе інісі Мұртаза алған хаттар да айқын танытады. Мұртаза алғашқы кезде ағасының аман-саулығын
В.Чайкин арқылы да біліп тұрған. 1924 жылғы 7 наурыздағы хатында ол: «Брату Вашему тюркское письмо, как помните, я передал давно» дейді. Кейін Мұртаза шетелде жүрген ағасымен оның Ташкенттегі жолдастары арқылы байланысады. Мұртаза Шоқайұлы 1923 жылғы 4 наурыздағы ағасына арналған хатын «қыпшақ баласына» жіберерсіз деп жұмбақтап Ә.Оразаевқа жазған хатында: «Өткен жылы Ташкенттен қырқүйек айында тұрған жеріне (әңгіме Мұстафа туралы болып отыр – Ә.Б.) бір екі хат жазып едім, тиген тимегенін қайдам» дегеннен соң елдің амандығы туралы ғана хабарлап, «Сіздердің жайларыңызды естідім», «Мұнан басқа сөз жазуға болмайды» деген қысқа сөйлемдерден сол кездегі елдегі саяси ахуалды
аңғаруға болады. Жеті айдан бері егесіне тимеген хаттардың тағдыры белгілі. Келесі хатында (1923, 19 сәуір) Мұртаза: «Ташкенттегі Сұлтанбек, Санжарларға барып, сіздің хаттарыңызды алып қайттым» деген. Мұнда аталып отырғандар Сұлтанбек Қожанов пен Санжар Аспандияров еді.
Мұртаза мен ауылдастарының 1923 жылғы 19 сәуірдегі бізге жеткен алғашқы хатында осының алдында бірнеше хат жазғанын, олардың тиген тимегенінен хабарсыз екенін жазып, елдегі, ағайындарының арасындағы өлім жітімді мәлімдеп, жай күйлерінің шамалы екенін жазады. Ал 1923 жылдың 2 қыркүйекте жазылған хатта Мұртаза ағасынан бірнеше хат алғанын, елдің хал жағдайынан хабардар болғанын білгенін жазған. Ауылдың тұрмыс күйінің нашарлағанын, аяқты малдың күн өткен сайын азайып бара жатқанын, өзінде сауын сиыр, жұмсарлық өгіз ғана қалғанын, негізгі тіршілігі диқаншылық екені, бірақ мұның да мардымды емесі айтылған. Ел ішінде түрлі ауру жайлап, екі жылдан бері шегіртке шығып, егінді жесе, қой ешкі қотырдан қырылып, ауылдар малсыз қалғаны жазылған.
Мұртазаның бізге жеткен 1924 жылғы 16 қаңтарда жазған соңғы хатында ағасының 4 қыркүйек, 3 қазан, 6 желтоқсанда жазғандарын алғанын, соңғысында ағасының «неге хат жазбайсың?» деген сөзінің жанына жаман батқанын айта келіп, өзінің жұмыстағы жағдаймен екі ай қамауда отырып шыққанын, соның себебінен еккен егіннен өнім ала алмағанын хабарлайды. Осы хатта «Еш туысқаннан жақындық көріп жүрген жоқпын» деген жолдар да бар. Бұл кезде Мұстафа ағайындары Кеңестің қырына алына басталған еді, сол себепті олар ол өскен шаңырақтан аулақ болуға тырысты. Бұл хаттардың аяғы Мұртаза Шоқайұлының тағдырын де шешкен болатын. Ол 1937 жылдың 1 қарашасында Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша Ішкі істер Халық комиссариаты басқармасы «үштігінің» қаулысы бойынша ату жазасына кесілді.
Мұстафа Шоқайдың өзі тікелей редакторлық еткен «Яш Түркістан» журналының жауапты хатшылары Ә.Оқтай және Т.Шағатаймен жазысқан хаттарын талдау Мұстафа Шоқайдың басшылық өресін, баспагерлік ұйымдастырушылық қабілетін, журналистік қуатын анық байқатып, басылымдағы күнделікті тірлікке байланысты көп нәрсені аңғартады. Мысалы, журналдың жауапты хатшысы Абдулуақап Исхақұлы Оқтай 1934 жылдың 16 наурызындағы хатында Әзербайжан эмигранттарының қоғамдық саяси «Истиклал» («Тәуелсіздік») газетінде басылған «Тәуелсіздік құрбандары» атты хабардың қорытындыланғаны, Мұстафа Шоқайдың тапсырмасы мен ескертуі бойынша қандас оқырмандарды Құрбан мейрамымен құттықтағаны, тағы басқа мәселелер қозғалған. 1938 жылдың 20 қаңтарындағы хатында Ә. Оқтай 19 қаңтар күнгі елден келген «Қызыл Өзбекстан», «Социалистік Қазақстан», «Совет Түрікменстаны» т.б. газеттерді алғанын, алайда 6-7 қаңтарда жіберілген ел газеттерінің әлі келмегенін айта отырып, газеттер жүйелі түрде алынбаса, баспа ісіне қаншалықты залал келетінін жазған. Осы жылдың 1 ақпанындағы хатында ол бас мақала орнына басылуы көзделген «Совет парламентінің бірінші сессиясы» атты мақала әзірленіп, баспаханаға жіберілгені айтылған. Сонымен қатар «Қызыл Өзбекстан» газетінде Түркістанның тұңғыш әйел докторы Гүлсім Асфандияр ханымның қайтыс болғаны туралы хабар басылғанын, соны көшіріп, Мұстафаға жібергенін, кейбір мағлұматтар қосып қайта жіберуін сұраған. «Яш Түркістан» журналының 23 тамыздағы 104-105 сандары 90 бет болып, бас редактордың соңғы түзетулерімен шығып жатқаны жөнінде ақпарат берілген.
Соңғы хаттар өздеріңіз көріп отырғандай, бірнеше жыл бірге қызметтес болғандардың шынайы пікірлері, шын ықыластары. Ал авторы белгісіз хаттың мына үзіндісінің мазмұнына қарайық: «Сіз барлық ізгі ниетті отаншылдардың сүйіспеншілігі мен ризашылығына бөлене отырып, еш нәрсеге қарамастан, алдағы уақытта да Өзіңіздің адал және тура бағытыңызбен жүретініңізге сенемін». Бұл хат 1939 жылдың 28 шілдесінде жазылған.
Тамаша тарихшы, энциклопедиялық білімдар кешегі Түркістан Мұқтариятының басшысы, Түркістан Құрылтай жиналысын өткізу жөніндегі комитеттің төрағасы Мұстафа Шоқайдың эпистолярлық мұрасы оның жалғыз қазақ халқы емес, бүкіл түрік халықтарының көрнекті қайраткері екеніне көз жеткізеді, өмірі мен қызметінің бұрын бимағлұм жақтарын аша түседі. Бұл хаттарды талдау адамгершілік пен ізгілік, әділеттілік пен адалдық, шешендік пен көсемдік, парасат пен пайым, қажырлылық пен қайсарлық, кішіпейілділік пен кешірімділік, түсіністік пен тағлымдылық сияқты толағай тұлғаның әлеуметтік һәм саяси қайраткерлік қырларын айқындауда таптырмас дерек көздер бола алады. Бұл сан салалы адами қасиеттер эмиграциядағы түрлі деңгейдегі, түрлі мақсаттағы ұлт өкілдерімен қарым қатынаста да айқын аңғарылады.
Сонымен жалпы хаттар мазмұны Кеңес Одағы мен Түркістан тарихын зерттеуде саяси дереккөздік қызмет те атқарады. Олар сол кезеңдегі ел ішінде саяси әлеуметтік ахуалды, саяси қуғын сүргіннің адам жанын түршіктірер сиқын көрсетеді. Ол қиыншылықтар күшейе түсіп, Екінші дүниежүзілік соғысқа ұласқаны белгілі.
Әбдіжәлел БӘКІР,
Қорқыт ата атындағы
Қызылорда университетінің профессоры,
саяси ғылымдар докторы