Жол-жөнекей ойға батып келемін. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция жазушы Кемел Тоқаевқа арналады. Кемел Тоқаев кім? Жазушы. Қандай жазушы? Конференцияда осы сұраққа жауап бергім келеді.
Кемел Тоқаев – «буыны бекімей жатып» Ұлы Отан соғысына қатысқан жауынгер. Қан майданда балаң шақта қамқор болатын Қасым ағасынан, қаншама қарулас досынан айырылып, жаны жүдеп, жан дүниесі жадау тартып оралған сынық адам еді. Балалық шағының өзі «тұл жетім» болып жетімсіз «ШКИД-тік интернатта» (Л.Пантелев) өткен, көңілі қаяулы бозбаланың балаң арманын соғыс өрті жұтып алып, жойып жібергендей еді. Осындай жадау жанды жауынгердің қан майданнан аман оралып, балалар баспасөзінде алдымен қосшы, соңынан басшы болып қатарға тұрып қаламымен еңбек етуі оның арманын қайта үкілегендей болып шықты. Өзі балалық кезеңде бастан кешкен қатал тағдырды, қан майданда «мың өліп, мың тірілген» бастан кешулерді жаны шырқырай ой елегінен қайта өткізуі өз алдына, ол бастан кешулерге баланың көзімен қарап, баланың көркемдік қабылдау ерекшелігіне орай әңгімелеп беру талабы тұрды жас журналист алдында. Ол очерк, жолжазба, қысқа сюжетті дүниелер жаза бастады. Әдебиетке осылай журналистикадан, балалар әдебиетінен келді деуге болады Кемел ағаны.
Балалар әдебиеті – өте кең ұғым. Адамның өмір жолы балалықтан басталатыны секілді, Адамзат үшін дүниетаным балалар әдебиетінен басталады. Бар жанр туындылары әуелде балалар әдебиетінен басталған. Бүгінде ерекшелеп айтуға болатын фантастика, детективтік шығармалар да балалар әдебиетінің ішінде қалыптасып, кейін табиғатына орай бөлініп дербес отау болып шыққан жанр үлгілері. Соғыс көріп, жадау тартқан жанын балалар әдебиеті арқылы қайта марқайтып, өмірге, тіршілікке Бақыт көзімен қарай бастаған жас журналист-жазушының ендігі арманы өзі бастан кешкен Үлкен тағдыр сабағын өткір сюжет өріп, қимыл-қозғалысқа салып қызықтыра әңгімелеп беру. Қазақ әдебиетінде ішінара төбе көрсетсе де, жеке жанр болып жүлгеленіп, дербес арна тарта қоймаған детективтік шығарма жарату жолына жас жазушы осылай келіп түссе керек.
Түрлі саяси мемлекеттік қызмет атқара жүріп, Кемел Тоқаев осы жанрда бірсыпыра шығарма туғызды. «Замандастар сыры» аталатын топтамасы «Журналистің қойын дәптерінен» деген қосымша атаумен берілген еді кезінде. «Жазушының қойын дәптерінен» оқырманды ойға салады. Демек, жауынгер Кемел Тоқаев толарсағынан қан кешіп жүріп те «қойын дәптер» ұстаған деген сөз. Демек, Шымкентте интернатта жазушы (мүмкін журналист) болсам деген балаң үкілі арманын ол аспаннан оқ жауған отты күндерде де есінен шығармағаны. «Жолда», «Алғашқы кездесу», «Қасиетті қала», «Жұмбақ қыз», «Ала киімді адамдар», «Алғашқы адым», «Біздің жетекшіміз», «Арнаулы тапсырма», «Кек алушылар», «Қар үстіндегі қан», «Ирина» операциясы», «Жағадағы жалау», «Партизандар соқпағымен» – соғыс күндері күнделіктерінен туған очерктер. Кейбірін сұрапыл соғыс жылдары қойын дәптеріне түсірген деректер бойынша жазса, кейбірін өзі жүріп өткен Ресей жері, Украин жұртына сұрапыл ізімен қайта барып, қайыра жүріп өтіп, көзкөргендермен қайта табысып, көздеріне жас ала отырып сырласып барып жазған очерктері. Очерк десе көркем дүние еместей мұрын шүйіріп қарайтын әдет таптық бүгінде. Орыс әдебиетінің «алтын ғасырын» жасаған ХІХ ғасырдан небір өлмес, өшпес көркем шығармалардың бүгінге шалдықпай жетуін мәртебе санайтын біз сол асыл көркем шығармалармен бірге Энгелгардттың көркем очерктері, В.Белинскийдің орыс әдебиеті жайындағы поэзияға бергісіз сын мақалаларының да дін аман жеткенін ескермейміз. Орыс әдебиетіндегі «деревенская проза» колхоз председателі Овечкиннің өміршең очерктерінен бастау алғанын да ұмытып кете береміз. Осындай ой ағынымен қарағанда Кемел Тоқаевтың көбіне майдан шындығын шымырлатып сыр ғып шертіп, кейіпкерінің әрбірін тағдыр тұтып талдап беретін сырлы очерктерін сындарлы ғұмырлы дүниелер қатарына қосамын. Адами құндылықтарға суарылған, адамгершілік мұраттар жырланатын ол очерктер жазушының өзге деректі көркем детективтік шығармаларынан бір елі де кем соқпасына мен кәміл.
«Түнде атылған оқ», «Сарғабанда болған оқиға» – тың жанрда туған шынайы, қызықты детективтік шығармалар. Жанры – хикаяттар. «Солдат соғысқа кетті» – автобиографиялық шығарма секілді басталып, бір тараудан соң қасіретті қан майданның шынайы көркем шежіресіне айналады. «Солдат күнделігінен». Бір тарауы осылай аталады. Бұл әрі форма. Әрі деректі хроника талабы. Бірінші бөлімде еске алу арқылы Мұхамед бір Әулеттен қалған жалғыз тұяқ екенін айтады. Жалғыз тұяқпын деп жан сақтап бұғып қалмай, неміс фашизмінен кек алу мақсатында майданға аттанады. Соғыс хроникасы. Адамдар тағдыры. Көркем ойлы көсем әдебиет сыншысы Шерияздан Елеукенов жазушының бұл шығармасын Виктор Некрасовтың «Сталинград окоптарында» романымен үндестіреді. «Окоптан жазылған репортаждай оқылады» дейді. Виктор Некрасов кім? «Әдебиет және искусство» журналының 50-жылдардағы нөмірлерін парақтасаңыз, Виктор Некрасовтың «Сталинград окоптарында» аталатын репортаж-романын Тахауи Ақтановтың аудармасында кездестіресіз. Виктор Некрасов шығармасында қарапайым репортаждық стильде жазып-ақ біз «Ұлы Отан соғысы» деп әлдеқандай қылатын соғыстың қанды қырғын әділетсіз соғыс екенін қатал реализммен ой, әшкерелейтін, ой, әшкерелейтін. Мәскеу «бөжек» көрді шығарманы. Жазушы қудалауға түсті. Қазақша кітап болып шыққалы тұрған аударма қалт тоқтады. Бұл күнде Тахауи активіне кірмейді ол аударма... Шерияздан аға Кемел Тоқаевтың «Солдат соғысқа кетті» романын Виктор Некрасовтың романымен өте орынды салыстырады.
Будан жанрда туған бұл шығарманың жан жүрегі – Адамгершілік деп соғады! Қоғамның басты байлығы – Адамның соғыста қалай қор болғанын, қандай қасірет шеккенін шынайы жеткізеді жазушы. Қазақ кейіпкері Мұхамед елінің, жұртының жомарт бейілін бойына көшіріп алған. Қан майданда жүріп те адамгершілік ұғымын бойтұмардай тағынып алып, өзі өзегі талып аш жүріп те айналасына бір үзім нанын үзіп беріп, қамқорлық жасаудан танбайды. Пауль, Света эпизодтары, туған күн жайында философия – Мұхамедті қызықты көркем образ биігіне көтереді. Соғыс қасіреті болып шыңғырып сөйлейтін шығарма Жер бетіндегі Адамзатқа «Енді соғыс болмасын!» деп бірауыздан үн қатады. Шерлі шежіре ғана емес, адамзаттық гуманистік талап! Шығарманы күшті ететін осындай адамгершілікке суарылған гуманистік ой!
Сүбелі шығармасы – «Соңғы соққы». «Соңғы соққыны» тарихи роман деуге де, деректі детективтік роман деуге де толық негіз бар. «Соңғы соққы» Кемел Тоқаевтың соңғы романы деуге болады. Шығарма тақырыбы – Жетісу өңірінің ревкомының Ақ гвардияшыларға қарсы күресі жайында. Берісі Аненков, әрісі Дутов армиясына қарсы күресті Жетісу губерниясы бойынша басқарушы Ораз Жандосов, Шагабуддинов. Ал Жаркент өңірінде осы бір ірі операцияны жүзеге асырушы – жергілікті миллиция басшысы Қасым Чанышев.
Аталмыш шығарманы кезінде Жүсіпбек Арыстановтың «Сұңқар да жерді мекендейді» аталатын деректі шығармасымен, алтай жазушысы Шот Енчиновтың «Ақ гвардияшылар» аталатын шығармаларымен салыстырып оқып шыққаным бар. Жазушы Жүсіпбек Арыстанов шығармасы негізінен Ораз Жандосов өмірін, Жетісу өңірінде Кеңес үкіметін орнықтыру жолында қазаққа жасаған жақсылығын тәптіштей суреттейді. Тарихи тамыры туыс алтай жазушысы Шот Еншінов өз шығармасында қазақ жеріне басып кірген атаман Аненков отрядының жайын көбірек күйттейді. Өйткені Атаман Аненков отрядында Алтай нәсілді бір азамат қатысқан екен. Ал Кемел Тоқаев «Соңғы соққы» аталатын романында негізінен, Жаркент өңірінің милиция басшысы Қасымхан Чанышев образы арқылы келеді. Алғашқы екеуі кешегі кеңес әдебиетінің әңгімелеу, баяндау үрдісінде жазылған. Ал Кемел Тоқаевтың «Соңғы соққы» романы тарихи дерек, ревком ақпараттарына құрылған, мәселеге милиция басшысының жанқиярлық ерлігі, операцияны жүзеге асыруда тапқырлығы арқылы келетін, солай шешетін, ширақ сюжетті, кең тынысты, ішкі иірімдері бай тарихи деркті детективтік мінездегі кең полотно дер едім.
Тарихи шығарма кешегі күндері қазақ әдебиетінде көп жазылды. Тәуелсіздіктен кейін тіпті тақырыпты тоқтата алмай қалдық. Тарихи романға айналмаған тарихи тұлға қалмады бүгінде. Оған да қарсы болмас едік. Тек тарихи тақырыпқа деген қызығушылық, жазушылық құлшыныстан тарихтан әдебиет жасау орнына, әдебиетті тарихқа айналдырып жіберуге шақ қалдық.
Осындай жағдайда бұрын жаратылған, бұрын жазылған тарихи шығармалардың біразы, тіпті дені сыр беріп қалды. Советтік кезеңде жаратылған тарихи шығармалар бүгінгі талапқа бірде жауап береді, бірде жауап бермейді. Осындай жағдайда Кемел Тоқаевтың «Соңғы соққы» романы қандай күй кешер? Шығарманы қайта оқығанда бір жайға таңғалдым. К.Тоқаев шығармасында тарихи тақырыпты «детектив» жанрының заңдылықтары арқылы жүлгелеп жазыпты. Бұл талап шығарманы өткір сюжет, оқиғаны шым-шытырық тартысқа құру, шығарма тілін жанр талабына қарай нақты, затты етіп жазуға итермелепті. Оның үстіне, жағымды кейіпкері Қасымхан Чанышев бастаған милиция жүйесіндегі жаужүрек кейіпкерлеріміз бірыңғай советтік табыспен, қиял-ғажайып жеңіспен біржақты дараланбапты. Милиция да адам. Сүйек-еттен жаралған адам (С.Мұқанов) Қасымхан Чанышев қателеседі, кейбір операциялары күйреп қалады. Ақыр түбі – жеңіске жетіп, Атаман Дутовты сырт елде атып өлтірумен аяқталатын шығарма, міне, осындай шынайылығымен әлі де өз оқырманын табады, әлі де өмір сүреді дегім келіп отыр. «Бүкіл Шығыс Түркістан өңіріне белгілі Құлжадағы жылқы заводының иесі атақты миллионер Фатих Аллаярдың зайыбы Хадиша-ханым Жаркентке көп нөкерімен кеп жатқан....» (159) – дейді туындыгер романның бір сәтінде. Бұл – байырғы Түркістанды тұтас қарайтын, шығармаға кең тыныс беретін эпизод.
Төңкерісшіл, революция тақырыбында туған шығармаларда көбіне кейіпкерлер «Революция атымен» ант ететін. Әйтпесе, «Жасампаз коммунистік партия атынан» ант ететін. Бүгін күлкілі. Бұл – кезіндегі шындық. Кемел аға кейіпкерлері «Ана атынан, туған жер атынан ант етеміз!» (380 бет) дейді. Басқа ұлтты, өзге жұртты қайдан біоейік. Әйтеуір, қазақ үшін АНА – арың! Туған жер – барың! Ана – қазақ үшін ОТ-АНА! Туған жерің – ОТАНЫҢ! Отанның от басынан басталатыны рас болса, отбасы – Анадан басталады. Олай болса, Кемел Тоқаевтың кейіпкерлері «Революция атымен емес, коммунистік партия атымен емес, Ана атымен, Туған Жер атымен ант етіп жатса, осы ұлы мәртебелі шындық ауылынан табылғаны! Тарсыл-гүрсіл, атыс-шабыстан құлақ тұнатын революциялық тақырыптан да жазушының қазақы детективтік тарихи романды табыспен жазып шыққаны.
Әдебиет – тақырыптан басталады. Тақырып – жазушы үшін тағдыр. Кемел Тоқаевқа тақырыпты тағдыр сыйлады деп ойлаймын.
Кемел Тоқаев – үлкен тағдыр иесі. Тоқай шаңырағы шаттықпен өсіп, жақсы өніп келе жатып, шырағы сан рет сөніп қала жаздап, қайта жанған шаңырақ. Кемел – өнімтал шаңырақтың шырағы жалп етіп сан рет сөнгенде өшпей қалған, өшейін деп барып, өлеусіреп барып қайта тұтанған, қайта тұтанған да қайыра жанған жалғыз шырақ! «Солдат соғысқа кетті» романының кейіпкері Мұхамед бір берекелі шаңырақтан қалған жалғыз үміт екенін әңгімелейтін еді ғой. Сол кейіпкер тағдыры – Кемел ағаның өзінің тағдыры болатын.
Жазушыны қаламымен қамтыған тақырыбына қарап бағалауға болады да, болмайды да. Болатыны – жазушылық дарын қандай тақырыпты нұсқалауынан-ақ байқалады. Болмайтыны – жазушы «Шығарманың тақырыбын Әзірет Әлі қойсаң да, көркем болмаса – еңбек еш» (Ғ.Мүсірепов).
Жазушы Кемел Тоқаевты әдебиеттегі тақырыбына қарай жинақтап көрейік.
Ол Ұлы Отан соғысы тақырыбымен кірді әдебиетке. Тақырыптың әлемдік деңгейдегі шебері Ю.Бондаревтің айтқаны бар: «Егер соғыс болмағанда Мен минатюралық жанр жазушысы болар едім» деп. Кемел аға егер соғыс болмағанда, балалар жазушысы болып еңбек ететін еді. Л.Пантелев секілді үздік балалар жазушысы болып жасайтын еді. Бәрібір жазушылық жолды таңдайтын еді. И.Эренбург, К.Симонов, Ю. Бондарев, В.Быков, Ә.Нұрпейісов, Т. Ахтанов, Б.Момышұлы, М.Ғабдуллин – соғыс тақырыбын көзімен көріп, түтін иісін иіскеп, тақырыпты игеріп жазған жазушылар. Тақырыбы игерілмей жазылған Ғ.Мүсіреповтің «Қазақ солдаты» романынан бастап бірсыпыра шығарма өліп қалды бүгінде. К.Тоқаевтың бұл орайдағы шығармалары әл-әзір өле қойған жоқ. Рухани өлім сағаты Кемел ағаның шығармаларына әзір соға қоймаса керек.
Кемел Тоқаев – ДЕТЕКТИВ аталатын бір жанрдың бас иесі. Тұтас әдебиетті айтпай-ақ бір детектив жанрын алсақ та Кемел ағаның қазақ әдебиетіне аз еңбек жасамағанына көз жеткіземіз. Кемел Тоқаев детективтік жанрдың қазақ әдебиетіндегі жалғыз классигі. Кемел ағаға дейін бұл жанр қозғаусыз жатыр еді десек, өтірік болады. Онда Кемел Тоқаевты жанрда жалғыз шапқан жүйрік етеміз... Ол – ұят. Болды. Болды қазақ әдебиетінде детективтік шығарма жаратушылар. Жұмабек Еділбаев, Қалмұқан Исабаев, Нығмет Төлендиев, Әлібек Файзулла... бірсыпыра олар. Бірақ олар детективтік әдебиетті жеріне жеткізе алмады.
Жазушылар одағында «Детективтік әдебиет консультанттығын» өз аяғымен жүгіріп жүріп ашқан, саланың жазушыларының жылы ұясына айналдырған адам – Кемел Тоқаев!
Жазушылар одағы мен Ішкі істер министрлігін ынтымақтастырып детективтік шығармаларға бәйге жариялатқан адам – Кемел Тоқаев!
Қазақ детективтік шығармаларға жариялаған бәйгені атқан жебесін ондыққа тигізіп, талай ілген жалғыз қара – Кемел Тоқаев!
Бүкілодақтық осындай екі саланың басын біріктіріп жарияланған конкурстан бас бәйгені алған да қазақ жазушыларынан шыққан жалғыз дараңыз – Кемел Тоқаев!
Детективтік әдебиет. Кезінде әлемдік детектив «Детективтік жанр классиктері» атауымен өз алдына бір серия болып жарық көрген.
Кезінде орыстың «Детективтік жанр классиктері» атауымен тағы бір кітапхана жасақталған.
Кезінде КСРО Ішкі істер министрлігі милиция өмірінен жазылған шығармалар сериясын да қалыптастырған.
Кезінде қазақ әдебиеті өкілдері «Детективтік шығармалар классикасын» серия етіп жасақтай алған жоқ. Бүкілодақтық бәйгеден аты келген жалғыз қаламгеріміз – Кемел Тоқаев!
Детективтік шығармаларды өнер тұтып, талғам таразысына тартып өлшегенде екі-үш жазушыны өлшем тұтуға болар. Бірі – атағы жер жарған Конон Дойл, екіншісі арғы ата-тегі ресейлік Жорж Сименон. Үшіншісі – детективке психологизмді әкелген Агата Кристи. Үшеуі детективтік әдебиетке қарапайым баяндаудан тартып, психологиялық ішкі иірімге дейін үш түрлі мәнер әкелген жазушылар. Кемел Тоқаев, орыс әдебиетіндегі әріптесі Юлиан Семенов екеуін бір қосып айтқанда, Жорж Сименон мектебінің шәкірттері.
Оның шығармаларын тосын оқиға, өткір сюжет, алдымен сыртқы тартыс, сосын ішкі тартыс (жан арпалысы) ерекшелеп тұрады.
Шығармаларында шынайы өмір бар. Шынайы өмір шындығы көркем шығармада шеберлігі келісіп жатса, шынайы өнер деген сөз!
Кейіпкерлері – үлкен тағдыр иесі болып келеді. Өмірдегі үлкен тағдыр дегеніміз – өнердегі байтақ мазмұн.
Жалған революцияның жалған революционерлері жоқ оның шығармаларында. Оның шығармаларында «өтпелі отыз жылда» ел-жұртты ұмытып, өз жемсауын толтырумен жексұрын болған полиция да жоқ. Оның шығармаларында революция жеңісі де, қоғамның кері кеткен кесапаты да «советтік милиция» арқылы көрсетілді. «Моя милиция Меня бережет» (В.Маяковский) деп жырлайтын милиция да «ет пен сүйектен жаралған» (С.Мұқанов) адам. Оның да кесірі, кежірі бар, оның да асыл қасиетті кісісі мен жалған кісілікті кісімегі аралас. Соның бәрін мидай араластырып, шынайы жырлай білген, сол арқылы қоғамның мол шындығын бере білген Кемел Тоқаев – детективтік әдебиеттің классигі! Ол – жанрын тапқан жазушы!
Құлбек ЕРГӨБЕК