Оған сәйкес, жауапты органдарда тамыр-таныстығы бар адамдар лицензиялары мен аккредиттеу куәлігіне ие құрылыс және жобалау компанияларын тіркетіп, артынша сатып жібереді. Бұл «кесірлі» кәсіптің кең ауқым алғаны сонша, ол көлеңкеде, құпия түрде емес, ашықтан ашық жүргізіледі.
Алайда бұл мәселемен күресіп жатқан құзырлы мекемелердің қызу қимылы байқалмайды. Содан ғаламтор да, әлеуметтік желілер де осы бизнестің жарнамасына толып тұр. Тіпті, OLX сияқты жеке хабарландырулар сервистері арқылы саудалауға кіріскендер кездеседі.
Сарапшылар мұны қауіпті деп танып, тосқауыл қоюды талап етіп жатыр. Себебі ол компаниялардың не персоналы мен білікті инженерлік құрамы, не өндірістік және материалдық базасы жоқ. Бірақ әлдебір жолмен рұқсат алған.
Өңірлерде құрылыс салу үшін қажетті рұқсат құжаттардың толық пакеті бар ЖШС-лар арзандау тұрады: 5-6 миллион теңгеге барады.
Ең қымбаты, әрине, ең ірі мегаполисімізде және Астанамызда. Бұларда мәселен, 1 категориялы құрылыс салуға лицензиясы бар ЖШС 28 миллионнан 40 миллион теңгеге дейін бағаланыпты. Елордада 1, 2-ші категориялы компания үшін 100 млн қаржы сұралады. Бірақ ол тұрғын үй салу тәжірибесіне ие көрінеді.
Құрылыс саласының маманы, белгілі құрылыс компаниясының менеджері Нұрлан Сәбитбек мұндай ЖШС-лардың тірегі мықты деген пікір білдірді.
«Сатылып жатқан компаниялар жалған фирма емес, олардың құжаттары толық. Бірақ қолында ештеңесі, тіпті балғасы да жоқ. Бұрын олар тұрғын үй, әкімшілік, әлеуметтік объектілер және жол салу бойынша тендерлерге қатысып, демпинг жасап, тәжірибелі, беделді компаниялардың өзін жығып кететін. Соңынан сол тапсырысты орындайтын мердігер іздейтін. Бүгінде заңнама біраз жетілдірілді. Мемлекеттік сатып алуларда құрылыс компанияларынан ұзақ жыл жұмыс тәжірибесінің болуы талап етіледі. Дегенмен «қуыс кеуде, құр қол» компанияларға бәрібір сұраныс сақталды. Алаяқтар оларды қажетке жаратудың жолын тапса керек. Мысалы, оларды тұрғын үй-құрылыс кооперативтерін құрушылар да пайдаланады деген әңгіме бар», – деді Н.Сәбитбек.
Басшылары әлдебір тұрғын үй кешені жобасына «үлескерлерінен» орасан зор қаражат жинаған, жер телімін жалға алып, онда қалқайтып бірер қада қағып, қалған ақшамен тайып тұрған тұрғын үй-құрылыс кооперативтері жоқ емес.
Жүз мыңдай құрылыс компаниясы бар
Мәселеге Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі де назар аударды.
«Құрылыс индустриясында маңызды, көкейкесті проблема ушықты: лицензиялар мен аккредиттеу туралы куәлікті алғаннан кейін құрылыс компаниялары сатуға шығарылады. Хабарландыру сайттары мен сервистері жобалау және құрылыс ұйымдарын сату туралы хабарландыруларға толып тұр. Өзіңізге қажетті кез келген санат-категориядағысын тауып береді. Бұл ретте аталған компаниялардың қоластында – инженерлік құрамы, меншігінде – өндірістік және материалдық базасы жоқ. Мұндай компаниялардың нарыққа шығуы мемлекет үшін де қауіп-қатер туғызады. Өйткені адамдардың қауіпсіздігі мен денсаулығына қауіп төндіреді, экономикаға нұқсан келтіреді. Мұндай компаниялар тиісті ресурстары болмаған соң, өзіне тапсырылған жобаны сапалы жүзеге асыра алмайды», – деді Құрылыс министрлігінің мамандары.
Сондықтан оған тыйым салу үшін салалық заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізілмек.
Салада мемлекеттік мықты бақылау болмағандықтан, нарық қатысушылары да бетімен кетті. Министрліктің дерегінше, қазіргі кезде Қазақстанда құрылыс компанияларына 99 мыңнан астам лицензия берілген, оның ішінде 70 364 лицензия «жарамды, қолданыста» мәртебесіне ие.
Соңғы онжылдықтарда Қазақстандағы құрылыс саласы көптеген сынға себепкер болды. Бұған Президенттің өзі көңілтолмастық білдірді. Сол себепті де Мемлекет басшысы атауының өзі осы салаға арналған бөлек министрлік құрды.
2023 жылдың 4 қыркүйегінде осы министрліктің тізгінін ұстаған, оған дейін шетелде, еуропалық түрлі құрылымдарға басшылық еткен Қазақстанның жаңа азаматы Қанат Шарлапаевтан салаға жаңа леп әкеліп, тың тәртіп орнату күтіліп отыр. Сарапшылардың байламынша, оның командасынан құрылыс саласын реттеу тетіктерін толығымен дерлік қайта құрып шығу талап етіледі. Өйткені бұрынғы билік тұсында Үкіметке сөзін өткізе алған құрылыс олигархтары саладағы ойын ережелерін, реттеу тетіктерін өздеріне ыңғайлы етіп түзіп алған.
Салдарынан саланы әбден былық жайлады.
– Құрылыс жұмыстарының сапасын анықтау үшін цифрлық құралдарды белсенді әрі кең көлемде енгізу қажет. Негізгі құрылыс компаниялары тұрғын үй, мектеп, аурухана, жол және басқа да әлеуметтік мәні бар маңызды нысандар салу үшін мемлекет қаржысын молынан игеруде. Бірақ ашығын айтайық, олардың сапасы көбінесе көңілге қонбайды. Күмән туғызады. Бұл жағдай азаматтардың наразылығына соқтырады. Сондықтан Үкімет осы мәселеге баса мән беріп, цифрлық құралдарды қолдануы тиіс, – деді Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев Digital Bridge халықаралық технологиялық форумындағы сөзінде.
«Қуыс» қомпаниялардан қайтсек, құтыламыз?
Министрлік мамандары елдегі құрылыс сапасының құлдырауының бірнеше себебін атады: біріншіден, реттеуші органдар тарапынан тиісті бақылау жоқ, олар бұрынғы көптеген құзырларынан айырылды. Мысалы, жаңадан іске қосылатын нысандарды қабылдап алмайды. Құрылыс компаниялары өз бетінше пайдалануға береді.
Екіншіден, құрылыс компанияларының жосықсыз әрекеттері құрылыс сапасына соққы болды. Олар құрылыста сапасыз материалдарды пайдаланудан арланбайды.
Үшіншіден, саланы жобалау технологияларынан ауытқу жаппай жайлады. Төртіншіден, компаниялар ескірген және жетілмеген техниканы қолданады. Бесіншіден, құрылыс мамандықтары саласындағы білікті жұмысшылар тапшы.
Бұған саланың бақылаусыз кетуі қосылып отыр.
Сондықтан мемлекет сәулет, қала құрылысы және құрылыс қызметі саласындағы барлық маманның біліктілігіне қойылатын талаптарды арттыруы қажет. Мұның сыртында, құрылыс саласының рұқсат беру жүйесін қайта ұйымдастыру үшін жүйелі шаралар қолға алынуы керек.
Ал сөз болып отырған құрылыс компанияларының «қара базарының» қызметіне келсек, министрлік оның жұмысын тыю үшін Қазақстан лицензиардың тізілім-реестріне көшуі, бизнес-процестерді автоматтандыруы шарт деген байламға келді. Бұл жерде реестрдің маңызы артуы керек. Онда тұру – мәртебе, ал одан шығып қалу – абыройсыздық болуы тиіс.
Мәселен, дамыған елдерде құрылыс компаниялары тендерге қатысу, немесе өз беделін дәлелдеу үшін түрлі құжаттарды жинап жүрмейді. Тиісті тізілімде тұрса және қызметін тұрақты, белсенді жүзеге асырса, жеткілікті.
Яғни, министрлік мемлекеттік органдар арқылы лицензиялау мен аккредиттеудің ағымдағы тетігінен бас тартып, лицензиардың бірыңғай тізілімін құру арқылы бизнес-процесті автоматтандыруға көшуді ұсынып отыр. Бұл ақпараттық жүйеде әрбір компанияның талаптарға сәйкестігі онлайн, нақты уақыт режимінде паш етіледі.
Министрлік мамандарының пікірінше, бұл – нарықты құрылысқа тиісті рұқсаттары бар, бірақ біліктілігі мен тәжірибесі жоқ адал емес ұйымдардан тазартуға мүмкіндік береді. Компаниялардың бейберекет саудасына тосқауыл қояды. Нарықты тәртіпке келтіреді. Барлық қатысушының жауапкершілігін, құрылыс сапасын арттыратын көрінеді.
Елдос Сенбай