Өйткені электронды темекілердің иісі шықпайды, барлық тұтынушы үшін қолжетімді, кез келген дүкендердің сөрелерінде еркін саудаланады. Әсіресе, бұл өнімге жастар мен жасөспірімдер қатты әуес болып, тіпті мектеп оқушыларының арасында кеңінен етек алып кеткені жасырын емес. Осыған қатысты қоғам белсенділері мен медицина саласының мамандары, депутаттар жиі мәселе көтеріп, аталған өнімнің еркін саудалануына тыйым салуды ұсынды.
Тыйым салу қиын ба?
Жуырда Денсаулық сақтау министрлігі Қазақстанда вейпке тыйым салуды ұсынып, жасөспірімдердің бұл құрылғыларға әуестігі күннен-күнге артып, эпидемия ауқымына жақындағанын жария еткен еді. Ал маусым айында өткен Ұлттық құрылтай жиынында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев вейптерді есірткіге теңеп, одан нашақорлыққа бір ғана қадам қалатынын ашық айтқан болатын. Онда «Ұлт денсаулығына қатер төндірген кесір – вейптер мен электронды сигареттердің әралуан түрі. Өкінішке қарай, оларды тұтыну, әсіресе жасөспірімдер арасында сәнге айналды. Олардың кең қолжетімділігі және оларды «зиянсыз» деп жалған дәріптейтін агрессивті жарнама бұған ықпал етіп отыр», – деген болатын. Осы арқылы қазақтың жас ұрпағына салмақты қауіп төнгенін айтқан Президент Үкіметке осынау қауіпті құбылыспен күресте жүйелі, пәрменді шаралар қабылдауды жүктеген еді. Енді осыған қатысты Үкімет отырыстарында бірнеше кездесу өткізіліп, қоғам үшін, соның ішінде жастарға қатысты маңызды шешім қабылданбақ. Еліміз электронды сигареттерге толықтай тыйым салмақ ниетте.
Вейптерге тыйым салу жұмысын өткен шақырылымдағы Парламент Мәжілісінің депутаттары Зарина Қамасова мен Еділ Жаңбыршин бастаған еді. Қазіргі шақырылымда Гүлдара Нұрымова, Дәулет Тұрлыханов, Нұргүл Тау сынды мәжілісмендер вейптердің қаншалықты жас ұрпақты улап отырғаны жөнінде дабыл қаққан болатын. Сонымен қатар Денсаулық сақтау министрлігі, «Темекісіз» қоғамдық қорының басшысы Жәмилә Садықова, «Салауатты одақ» бастамашыл бірлестігінің сарапшылары да Үкіметке сауал жолдап, аталған мәселеге қатысты өз пайымдарын білдірді. Өз кезегінде сауалға Премьер-Министр Әлихан Смайылов та жауап берген. Ол Үкімет вейп өнімдердің айналымына тыйым салу үшін нормативтік-құқықтық актілерге түзетулер енгізілетінін хабарлаған.
«Вейп өнімдердің айналымына толық тыйым салуды көздейтін норма реттеушілік әсерді талдау рәсімінен өтуде. Үкімет осы норманы қолдады. Қоғамдық талқылау қорытындысында тиісті кодекске түзетулер ұсынылатын болады. Сондай-ақ «Кейбір заңнамалық актілерге денсаулық сақтау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы Мәжіліс қарауында жатыр. Оның аясында «вейп» және «электронды сигарета» ұғымдарын ажыратуға, 21 жасқа толмаған адамдарға темекі мен темекі бұйымдарын, оның ішінде тұтынудың электрондық жүйелерін, вейптерді және оларға арналған сұйықтықтарды сатқаны үшін әкімшілік жауапкершілікті күшейтуге қатысты түзетулер талқылануда», – делінген жауапта.
Сонымен қатар Денсаулық сақтау министрлігі Денсаулық кодексіне түзетулер енгізетін жаңа заң жобасын әзірлеген. Бұл құжат былтыр дайындалған еді. Енді Үкімет «никотинді, хош иістендіргіштерді және оларға арналған сұйықтықтарды тұтынудың электронды жүйелерінің айналымына толық тыйым салуға» ниетті. Заң жобасы да соған сай өзгертілді. Оның аясында Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы кодекстің 110-бабының 9-тармағында «Шегілмейтін темекі бұйымдарын, тұтынудың электронды жүйелерін, хош иістендіргіштер мен оларға арналған сұйықтықтарды әкелуге, өндіруге, сатуға және таратуға тыйым салынады» делінген. Енді тиісті заң Мәжілісте қаралып жатыр. Бұл туралы жуырда Денсаулық сақтау министрі Ажар Ғиният хабарлады. Министр және оның ведомствосы бұл заңды қолдайтынын айтты. Ведомство басшысының келтірген деректеріне сай, елімізде ересек тұрғындардың 21%-ы темекі тартады, балалардың 20%-ы артық дене салмағынан, ал 6%-ы семіздіктен зардап шегеді. 11-15 жастағы жасөспірімдердің вейптерді тұрақты түрде шегуі – 10%-ды, энергетикалық, тәтті сусындарды ішуі – 17,5%-ды құрайды.
Министр атағандай, темекіні тұтынуды азайту үшін 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап темекі өнімдеріне акциздің ставкалары көтерілген.
«Тұтынудың электронды жүйелерінің (вейптер), олар үшін хош иістендіргіштер мен сұйықтықтардың айналымына толық тыйым салуды енгізу бойынша Мәжілісте заңға өзгерістер қарастырылды. 21 жасқа дейінгі адамдарға энергетикалық сусындарды сатуға тыйым салуды енгізу жөніндегі норманы талқылау рәсімі жүргізіліп жатыр», – деді ол.
Сонымен қатар Оқу-ағарту вице-министрі Еділ Оспан да нашақорлық, ойын құмарлық, буллинг және кибербуллингпен қатар вейпинг те үлкен проблемаға айналғанын айтқан болатын.
Осы ретте біз Мәжіліс депутаты, «AMANAT» партиясы фракциясының мүшесі Гүлдара Нұрымоваға хабарласқан едік. Оның айтуынша, Қазақстанға вейптер мен олардың құрамдас бөліктерін әкелетін, әрбір азық-түлік дүкеніне вейптер жеткізетін дистрибьюторлардың кең желісі, сондай-ақ оларды әлеуметтік желілерде және интернетте жарнамалайтын маркетингтік агенттіктердің ықпалы зор.
«Вейп – нарықта үлкен пайда табады, өйткені олар 2 долларға әкелініп, 8 долларға және одан жоғары бағада сатылады. Ең маңыздысы, бенефициарлар халықаралық темекі компаниялары. Олар тұтынушылар сапына мектеп оқушыларын да тартып алды. Өйткені химиялық никотин балаларды осы қауіпті өнімге мәңгі байлайды. Вейп – бұл өте қауіпті өнім, ең алдымен никотин, пропиленгликоль, глицерин және тағы 2 000-нан астам химиялық қоспа түрі бар. Дегенмен олардың басым көпшілігі анықталмаған. Химиктер вейптердің ішінен қауіпті алты химиялық қоспаны тапқан, оның ішінде бұрын-соңды электронды темекіде кездеспеген үш химиялық затты анықтаған. Хош иістер де өте зиянды. Мысалы, циннамальдегид, 2,5-диметилпиразин (шоколад хош иісі) және 2,3-пентандион тыныс алу жолдарының қабынуына және иммунологиялық реакциялардың өзгеруіне ықпал етеді. Диацетил «попкорн өкпесі» деп аталатын сыртқатты тудыратын қоспа», – дейді ол. Сонымен қатар мәжілісмен вейп қыздырылған кезде 2 мыңнан астам химиялық заттың қоспасы қауіпті салдарға әкелетінін жеткізді.
«Вейптер никотинге тәуелділікті арттырады, өйткені бірреттік вейпте темекіге қарағанда он есе көп никотин бар және тәуелділіктің даму жылдамдығы никотин концентрациясына тура пропорционал. Жасөспірімнің темекі шегуші болу қаупі болашақта 2-4 есе артады», – дейді Гүлдара Нұрымова.
Лоббистердің көздегені не?
Сондай-ақ Қазақстан халқы Ассамблеясы Аналар кеңесі төрағасының орынбасары, «AMANAT» партиясы жанындағы Білім және денсаулық сақтау мәселелері жөніндегі республикалық кеңестің мүшесі Баян Ахатай да вейптерге тыйым салу мақсатында петиция жариялаған еді. Ол вейптердің еркін саудаға түскендігіне наразы белсенділердің бірі ретінде әлеуметтік желіде өз ойын жиі ортаға салып келеді. Біз Баян Ахатайдың пікірін сұраған едік. Петиция авторы өнім әдетте Қазақстанға заңсыз, белгісіз мөлшерде әкелінетінін, оны кім өндіретінін және құрамында не барын ешкім білмейтінін айтады. Осыған қарамастан петиция сауда нүктелерін бақылауды күшейту және заңсыз өнімді әкелуді реттеуді емес, республика аумағында вейптерге толық тыйым салуды көздейтінін жеткізді.
«Мен Қазақстан халқы Ассамблеясы республикалық Аналар кеңесі мүшесі ретінде Астана қаласы Білім басқармасы ұйымдастырған «Қауіпсіздік сағаты» жалпы ата-аналар жиналысының үнемі спикерімін. Бұл – әр аптада бір мектепте өткізілетін шара. Жиыннан ұққанымыз, бұл қасіреттің мектептермен, отбасылардың қайғысы тым терең. Бұл жиындардан ресми статистикадағыдан әлдеқайда жоғары сандар тұрғанын байқадық, себебі бізге ата-аналар тәуелді болып қалған балаларына анонимді психологиялық көмек сұрағандар тым көбейді. «Неге заңмен тыйым салынбайды?» деген ашынған ұсыныс-жазбалар көбейді. Нәтижесінде, ата-аналардың үнін мемлекет басшысына жеткізуді петиция арқылы жүзеге асыруды Қазақстан халқы Ассамблеясы Аналар кеңесі ақылдаса келе жөн көрдік. Бүгінде петицияға қол қойғандар қатары жиырма мыңға жуықтады», – дейді ол.
Сондай-ақ петиция авторы вейп тек балалар үшін емес, ересектер үшін де аса зиян, сондықтан жас ерекшелігі бойынша бөлмей ұлтты тұтас сақтауымыз керегін жеткізді.
«Электронды темекі, вейпке тыйым айналасында қазір таласты пікір көп. ДСМ бұл зиянды заттың ұлт, ұрпақ үшін қаншалықты зиян екенін дәлелдеп бақса да бір топ вейп лоббисттер «тыйым жұмыс істемейді, контрабанда көбейеді» деген жалғыз аргументін алға тартып бағуда. Дегенмен әлемдік тәжірибеде болашағын ойлаған отыздан астам ел тыйым салғаны белгілі. Ең қиыны – вейп тұтынушылардың басым бөлігі мектеп, колледж оқушыларының болуы. Вейп маркетингі тікелей мақсатты түрде балаларға бағытталған: түрлі түсті әрленуі, 17 мыңнан астам хош иістендіргіші бар иісі, дүкендерде киндер, чупа чупстармен бірге көз деңгейінде орналастырылуы. Хош иістендіргіші болғандықтан, иісі білінбейді, ата-аналар да кеш біліп, «қолдарын мезгілінен кеш сермеуде». Біз ұзақ ойланып жүргенде балалар мен жасөспірімдер арасында күн санап артып бара жатыр. «Тыйым жұмыс істемейді» деп емес, «неге жұмыс істемейді, қалай тыйымды тиімді етеміз?» деп бірге ойлануымыз керек», – дейді Баян Ахатай.
Сәнге айналған өнімнің салдары қандай?
Вейптерге тыйым салу шарасын қабылдаудың қажеттілігі өзекті екені рас. Осы жылы вейперлердің ДНҚ зақымдануы туралы зерттеу жарияланған екен. Вейперлер мен қарапайым темекі шегушілердің ДНҚ зақымдану деңгейі темекі шекпейтіндерге қарағанда 2,6 және 2,2 есе жоғары екені анықталды, ал ДНҚ зақымдануының ауырлығы темекі шегудің немесе вейп тұтынудың қарқындылығына тікелей пропорционалды. Ал American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine басылымының дерегінше, ғалымдар вейперлерге ғана тән, ерекше ауыр дертке evali деген атау берген. Бұл – E-ciga rette and Vaping use-Associated Lung Injury, яғни электронды сигареттер мен вейптерді тартудан туындаған өкпенің зақымдалуы дегенді білдіреді. Бұл аурудың механизмдерін медицина ғылымы әзірге толыққанды зерттей алған жоқ. Бір белгілісі, е-сигарет немесе вейп шегетін адамдардың өкпелері қабынып, іріп кететіні сонша, симптомдары жағынан экзогенді липоидтік пневмонияға, химиялық пневмонитке ұқсайды. Америкалық сарапшылар Вирджиния Достастығы университетінің темекі өнімдерін зерттеу орталығының ғалымы Томас Айссенберг пен Флорида Халықаралық университетінің эпидемиология кафедрасының профессоры Васим Мазиактың айтуынша, аталған ауруға электронды сигареттегі аэрозольдің майлы компоненттерінің, ацетат пен тетрагидроканнабинолдың өкпе тіндерінің жасушаларында қордалануы себеп болады. Оның белгілеріне жөтел, кеуденің қысуы, ауыр тыныс алу, жүрек айнуы, құсу, диарея және түрлі респираторлық, конституционалдық, гастроэнтерологиялық бұзылу жатады.
ДДҰ мәліметтері бойынша, вейпті пайдаланатындар, тіпті оны жай тартып көрген болса да, нәтижесінде, кәдімгі темекіні екі есе артық шегеді. Вейп шегу өкпе жасушаларына теріс әсер етеді, жастар арасында тыныс алу жолдары ауруларының жиілеуіне әкеледі және парадонтозбен ауыру қаупін арттырады.
Сонымен қатар Қазақстанда тыныс алу мүшелері ауруларынан болатын өлім-жітім қан айналымы жүйесі ауруларынан кейін екінші орында тұр. Денсаулық сақтау министрлігінің өкілі атап өткендей, бүгінде 300 мыңға жуық қазақстандық тыныс алу жолдары ауруларымен есепке алынған.
«Электронды темекі немесе вейп, электронды тасымалдағыш түрінде, мундштук, батарея және қыздырушы бөлшектен, арнайы толтырғыш сұйықтықтан тұратын атомайзерден құралған. Сұйықтық хош иістендіргіш қосындылардан және никотиннен тұрады, жеке түрде каннабиноид құрамына кіретін, тетрагидроканнабинолдан жасалған. Бұл қондырғылар глицерин және пропиленгликоль негізіндегі сұйықтықты қыздырады, содан темекінің түтіні емес бу пайда болады. Бұл заттар өкпенің ішіне тұнып тұрып, фиброзға әкеледі. Оны неғұрлым көп тартса, соғұрлым ол тыныс алу жолына кері әсерін тигізеді. Басқаша айтқанда, «өкпе дағы» туындайды», – дейді мамандар.
Сонымен қатар мамандардың айтуынша, электронды темекі қарапайым темекіден анағұрлым зиян әрі қауіпті, себебі мұнда никотин буланып, ауыз қуысының шырышты қабатын күйдіреді, бұл онкологиялық ауруларға әкеледі, тыныс алу жүйесін зақымдайды, бас миы тамырларының атеросклерозына апарады, себебі, оны тартқан кезде никотин қанға өте жылдам енеді. Содан барып, бүйрек безімен адреналин шығып, артериалдық қан қысымы жоғарылап, жүрек ырғағы қысқарады. Бұл жүрекке қатты жүктеме түсіріп, соның салдарынан жүрек-қантамыр аурушаңдығы дами түседі. Адам ұйқысы нашарлап, тез ашуланады және назар аудару қабілеті төмен түседі.
Статистиканың да айтары бар
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы «Қазақстанның балалары мен жасөспірімдерінің денсаулығы мен әл-ауқатын қалыптастыратын факторлар» атты зерттеу жүргізген болатын. Қорытындысында республикадағы 11-15 жастағы балалар арасында ұлдардың 14 пайызы және қыздардың 6 пайызы вейп қолданып жүргені анықталған. Оның жартысынан көбі тұрақты түрде тұтынады. Электронды сигарет бойынша 2014 жылмен салыстырғанда көрсеткіш ұлдар арасында үш есе, қыздар арасында екі есе өсіп отыр. 2022 жылы жүргізілген зерттеулердің нәтижелері 2018 жылғы деректермен салыстырғанда одан да көп ұл мен қыз вейптерді тұтына бастағанын көрсетті, оның ішінде өмір бойы қолдану 3,6%-ға, соңғы 30 күнде пайдалану 2,7%-ға өскен. Әсіресе, өсімнің екі есеге артуы 13-15 жас аралығындағы балалар арасында байқалады. Бұл 1 млн баланың вейпті қолданып көргенін көрсетеді.
Қазақстанда тұтынудың электронды жүйелерінің сұйықтықтарында никотин мөлшерінің рұқсат етілген шекті деңгейі 1 мг/ см3, алайда Санитариялық-эпидемиологиялық бақылау комитетінің зерттеу нәтижелері бойынша никотин мөлшері 67,6 мг/см3 құрап, рұқсат етілген деңгейден ондаған есе асып кеткені анықталды.
Ал Қазақстан тұтынушылар лигасының ақпараты бойынша, Астана мен Алматыда соңғы 6 айда вейп сатылымы бірден 372 пайызға өсіпті. Елімізде вейп сататын 6 мыңнан астам сауда нүктесі бар. Ал Мемлекеттік кірістер комитетінің дерегінше, никотинді, хош иістендіргіштерді және оларға арналған сұйықтықтарды тұтынудың электронды жүйелерінің (ТЭЖ), вейптің нарығы Қазақстанда 2020 жылдан бері 300 есеге жуық артқан. Мұндай өсім елдегі бірде-бір нарықта жоқ. Мысалы, 2020 жылы елге 21 608 дана электронды темекі импортталыпты. 2022 жылы бұл импорт 6,3 миллион болған.
Сонымен қатар қазір вейп және хош иісті сұйықтықтар нарығы заңнаманың кемшіліктері мен веп-индустрияның маркетингтік стратегиясына байланысты реттелмей келеді. 2022 жылдың қазан айына дейін вейптер Сыртқы экономикалық қызмет тауар номенклатурасы (СЭҚ ТН) 8543 «Осы топтың басқа жерінде аталмаған немесе енгізілмеген жеке функциялары бар электр машиналары мен аппаратуралар» коды бойынша акциздік баж төлемей әкелінді. Осы код бойынша 2020-2022 жылдары аралығында елімізге 3 млн-ға жуық вейп импортталған. Мәселен, 22 мамырда ҰҚК шекарашылары Қытаймен шекарадағы «Достық» БӨП-те Мемлекеттік кірістер департаментінің қызметкерлерімен бірлесіп, ілеспе құжаттарсыз электронды темекінің ірі партиясын кіргізуге тырысқан Қазақстанның үш азаматын ұстағаны белгілі болды. Тәркіленген тауардың алдын ала құны – 2,4 млрд теңге. Ұсталғандар мен жүк көлігі әрі қарайғы тексеру үшін ҚМ Экономикалық тергеу департаментінің аумақтық бөлімшесіне берілді. Мұндай жағдайлар аз емес.
Түйін:
Шынында, вейптер мен никотинді тұтынудың электронды жүйелері барлық дерлік сауда, ойын-сауық орталығында әрі көрнекті жерде сатылады. Оған жеке дүңгіршектер, тұғырлар арналған. Мысалы, заң бойынша темекі атаулы жабық перденің астында жасырулы саудалануға тиіс, яғни клиент арнайы сұраса ғана сатушы соны ашып, алып беруі шарт. Олар бұл талапты
сақтамайды. ДДҰ мәліметтері бойынша, 33 ел вейптерді сатуға тыйым салған. Олардың ішінде Дания, Норвегия, Уругвай, Аргентина, Панама, Бразилия, Мексика, Канада, Тайланд, Үндістан, Гонконг, Сингапур, Малайзия, Филиппин, Ливан, Катар, Оман, Иордания сынды мемлекеттер бар. Ал 79 ел бұл өнімдерді қоғамдық орындарда пайдалануға, оларды жарнамалауға, насихаттауға және демеушілікке тыйым салған. Енді біздің елімізде де осындай шара қабылданса, ұлт денсаулығына қатысты маңызды шешім болмақ. Ұлт болашағын ойласақ, ұрпақ денсаулығын да естен шығармаған жөн.
Наурызбек САРША