Қарағанды облысы шет ауданының аумағындағы Талды өзенінің бойында жатқан осынау тарихи мекен бұған дейін де ғалымдардың қызығушылығын тудырып келгені шындық. Аумақта кешенді зерттеу жұмыстары 2015 жылы толығымен қолға алынып, Қаражартас қорымы мен атақты «Сарыарқа пирамидасы» жіті зерделене бастаған. Ал 2018 жылы Талды археологиялық кешенін ашық аспан астындағы мұражайға айналдыру туралы арнайы үш жылдық жоспар қабылданады. Аталмыш жоспар толығымен аяқталып, бүгінде ашық аспан астындағы кешенді мұражай жұмыс істеп тұр.
Қарағанды облысының Мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасының мұрындық болуымен күні кеше тарихи орында «Талды – әлемдік өркениеттер тоғысында» деп аталған халықаралық археологиялық-этнографиялық фестиваль өтті.
Шара барысында облыстың шығармашылық ұжымдарының қатысуымен театрландырылған қойылым қойылып, концерттік бағдарламалар көпшіліктің назарына ұсынылды. Одан бөлек, ұлттық спорт ойынының ерекше түрі – садақ ату өнерінің кіл шеберлері жиналып нысана көздеді. Ұмыт бола бастаған қазақтың ұлттық тағамдарының түрлері де келушілерге ұсынылып, арнайы көрме де жайылды. Сондай-ақ Талды өзенін жағалап қазақтың тазылары жүгірсе, қыран мен құмай әуеге көтеріліп аң ілді.
Фестивальға қатысушы қонақтар үшін Талды паркінде орналасқан археологиялық ескерткіштің барлығына экскурсиялар ұйымдастырылып, тарихи кешеннің тарихынан хабар берілді.
Фестивальға Парламент депутаттары, мәдениет саласының өкілдері, Қарағанды облысы әкімдігінің жауапты тұлғалары, музейлердің басшылары мен мамандары, Е.Бөкетов атындағы ҚарМҰУ ғалымдары, көрнекті қоғам қайраткерлері, БАҚ өкілдері де келіп қатысты.
«Талды тарихи-археологиялық паркінің және мұндағы тарихи-археологиялық ескерткіштердің бірегейлігін әлемдік және отандық қоғамдастыққа көрсету, бүкіл Қазақстанның тарихи-мәдени мұрасын танымал етуде сұранысқа ие туристік орын ретінде дамуына ықпал ету – бүгінгі фестивальдың басты мақсатының бірі. Қорымнан темір қанжар, қола айна секілді заттар да табылды. Қазба жұмыстары әлі де жалғасады. Мысалы, сақ қорғандарының бір жағы зерттелді. Екінші жағы әлі зерттелуді қажет етеді. Бұл орында бірнеше түрлі қорған үлгісі бар. Мысалы, сақтардың мұртты қорғанын ерекше айтуға болады. Бір жақ мұрты – 168 метр, келесі жақ мұрты – 158 метр. Ортада басты қорған тұр. Діни наным-сенімге байланысты болуы мүмкін деген тұжырым бар. Сонымен қатар бірнеше қоныс қазылып, кешендер бұрынғы қалпына келтірілді», – дейді Қарағанды облыстық тарихи-өлкетану музейінің басшысы Ержан Нұрмағанбетов.
Талды өзенінің бойындағы осынау тарихи кешен туралы 1940 жылдардың өзінде Әлкей Марғұлан бастаған ғалымдар тобы «Бұл – болашақта зерттелуі тиіс перспективасы мол аудан» деп жазып кеткен екен.
Шамамен 3 500 жылдай бұрын тастан салынған құрылысты ғасырлар өте топырақ басып, үстіне шөп өсіп, қалыпты төмпешікке айналған. Е.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті Тарих факультетінің студенттерінен құралған қазба зерттеу жұмыстар екі маусым бойы жүргізілген. Археолог Арман Бейсенов бастаған ғылыми топ құрылысты топырақтан аршып, құлағанын қайта қалап, маңын тазалап, кешенді әуелгі қалпына келтірген. Қазір маңайы қоршалып, мәрмәр тастан ескерткіштің төлқұжаты орнатылған.
Талды тарихи-археологиялық кешен құрамына кіретін Сеңкібай қорымында б.д.д. 2 000-жылдың І жартысы, яғни қола дәуірінің 200-ден астам қорымы жатыр. Гранит таспен салынған жерлеу орындарынан адам қаңқалары, қоладан жасалған қару-жарақ, шаруашылық заттары, қыш ыдыстар табылған. Бұл қорымдарды жасаған ерте дәуір тұрғындары жалпақ гранит тастарды өте тиімді пайдаланған. Бір қызығы, сол кездің өзінде адамдар мұндай аса сапалы құрылысқа қажетті тасты алатын жерді білген және ол тастарды төртбұрышты етіп тегістеп өңдей алған. Сондай-ақ салмағы тым ауыр тастарды тасымалдаудың технологиясын да еркін меңгергенін байқауға болады.
Бердібек ҚАБАЙ