Қазақ поэзиясының қатепті қара нарына айналған айбоз ақынның артында көркемсөз бен көсемсөзді қатар үкілеген мол мұрасы қалды. Кең тынысты эпикалық поэмалары мен лирикалық өлеңдері арқылы ол қазақ жерінің азаттығын, Қазақстанның тәуелсіздігін жырлап өтті. Осы жолда жанын пида еткен қаншама біртуар тарихи тұлғаларды қайта тірілтіп, тарихи оқиғаларды қайта жаңғыртқан аяулы аға осынау аласапыран жылдар рухын қазақ жұртымен қайта қауыштырды. Оның поэмаларын Алаш жұртының қаһармандық тарихы мен еркіндік аңсарының ауқымды панорамасы, Астана жұртының шежіресі деуге болады. Бір-ақ мысал – Несіпбек Айтұлының Ұлы даланың қасиетті топырағы үшін күрескен Кенесары бастаған ерлер туралы «Ақмола шайқасы» поэмасы да, осы тақырыпқа сабақтас туған «Жер – жаннан қымбат» дастаны да елорданың терең тарихынан сыр шертеді.
Абзал жанның саналы ғұмырын азаттық тақырыбына арнауы да тегін емес. Тағдыр жазуымен 1950 жылы Шығыс Түркістанның Тарбағатай аймағында туған. Ол тек 12 жасында ғана ата-анасымен бірге атамекенге оралған екен. Орта мектепті бұрынғы Семей облысына қарасты Баршатас ауылында оқыған. Алғашқы «Балалық» атты өлеңі 1965 жылы Шұбартау аудандық «Жаңа өмір» газетінде жарық көрген. 1974 жылы Қазақ мемлекеттік университетінің журналистика факультетін бітірген соң да алғашқы еңбек жолын осы газетте бастаған. Ал «Қанатқақты жырлар» топтамасы 1972 жылы Мұқағали Мақатаевтың сәт сапар тілеуімен «Лениншіл жас» газетінде, тұңғыш кітабы 1974 жылы «Қозыкөш» деген атпен жарық көріпті. «Қозыкөш» деп аты айтып тұрғандай, атакүлдікке деген сағыныш, азаттыққа деген аңсар бала кезден-ақ жас ақынның тамырында рух болып бұлқынып жатса керек. Оған дәлел – автордың мінезіндей болған небір адуынды жырлар мен болмысын түлеткен небір лирикалық сырлар өмірге келді. Олар «Жүректегі жаңғырықтар», «Әке туралы сыр», «Жаңбыр әні», «Түнделеп ұшқан тырналар», «Рухымның падишасы», «Мұқағали-Желтоқсан», «Бәйтерек», «Көз жасым», «Бөрітостаған», «Ерлікке ескерткіш», «Сардар», «Құланойнақ», «Арқатірек», «Наурызбай», «Ту», «Сарайымнан шыққан сөз», «Дариға, дәурен», балаларға арналған «Балабақшаға барар жолда», «Желкілдеп өскен құрақтай», «Күміс күйме», «Қартаймайды күн неге?» атты кітаптары жарық көрді.
Несіпбек ағаның тағы бір қыры – аудармашылығы еді. Бүгінде артында Шығыстың ұлы шайыры Ә.Науаидың «Ескендір қорғаны», «Ләйлі-Мәжнүн» дастандары, «Игорь жорығы туралы жыр» және тағы да басқа тәржімә кітаптары мұра боп қалды. Ол түріктің VІІ ғасырда өмір сүрген ұлы ақыны Жүніс Еміренің, қытайдың көне дәуір ақыны Бо Цызюдың, француз ақыны ДЖ.Родаридың, сондай-ақ, М.Исаковский, А.Барто, С.Михалков, С.Баруздин, В.Берестов, Т.Сыдықов, С.Жусуевтардың өлеңдерін ана тілімізде сөйлетті. Сондай-ақ ән мен әуез жанрына да шығармашыл жанның өзіндік қолтаңбасы қалды. Оның «Ән-домбыра», «Сарыарқа», «Дәурен-ай», «Арман», «Дариға, дәурен», «Қазақтай ел қайда?» секілді көптеген туындылары халықтың сүйіп айтатын таңдамалы әніне айналды.
Несіпбек Айтұлы – суреткер ғана емес, қазіргі қазақ қоғамында қалыптасқан өзекті мәселелер, ұлтымыздың жарқын болашағы мен бүгінгі күніне әсер ететін елеулі оқиғалар туралы сергек пікір білдіріп, шұғыл ойларын жариялап отыратын еркін ойлы қаламгер де. Ана тілі, ата ділі, ұлттық құндылықтар, әсіресе рухани өмірімізде толғағы жеткен түйткілді дүниелер ақынның назарынан тыс қалған емес. Оның осы бағыттағы мақалалары мен сұхбаттары «Сарайымнан шыққан сөз» деген атпен 2014 жылы жеке том болып жарыққа шықты.
Ақын шығармаларының әр бір туындысы – бір-бір төбе. Соның ішінде азаттық монументіне жырдан ескерткіш қойған оның «Бәйтерек» поэмасы әдеби қауым тарапынан жоғары бағаланып, 2004 жылы Мәдениет министрлігі жариялаған Республикалық патриоттық әндер конкурсының жеңімпазы атанған еді. Ата-баба арманы орындалып, еліміз Тәуелсіздік алған, әлемдік қауымдастықтан мәртебелі орынын иеленіп, жаңа Астана бой түзеген шақта ақын перзенті тәбәрікке жүректен шыққан жырын тарту еткен болатын. Осы «Бәйтерек» балладасы – елорданың ғана емес, күллі Қазақ елінің арман-мұратын әйгілеген рәмізі болса, Несіпбек аға да қалың оқырманының жүрегінде поэзия бәйтерегі болып қалды. Жазымыштың жазуына не шара... Енді бүгінде қазақ поэзиясының бәйтерегі құлады. Мәңгілік мекенін ғұмырының соңғы 20 жылы өткен осы Сарыарқа даласынан тапты. Қаралы хабар қалың қазақтың қабырғасын қайыстырып кетті. Aiqyn газетінің ұжымы да ақын ағамыздың отбасына, ағайын-туыстарына қайғысына ортақтасып көңіл айтады.
Қош бол, аңқылдаған ақ көйлек аға-досым!
Анау жолы Несіпбек ағамыз аяқ астынан оңбай жығылып, соңынан қайыра тұрған кезде – «уай, тәубе!» – деп баршамыз қуанып қалып едік. Өзі де рухы мықты, байтақ мінез, санасы сара азамат қой, бұдан былай дүр сілкініп жүріп кетер деп Алладан үміт еткеніміз рас.
Бірақ опасыз сырқат опындырмай қоймайды екен, ақыры алып жыққан сияқты. Өмірін жырмен құндақтаған санаулы саңлағымыздың бірі, аңқылдаған ақкөйлек ағамыздың, жөні бөлек, жосығы ерек досымыздың өмірден өткенін естідік. Айдың-күннің аманында қазақтың жампоз жыры ойсырап қалғандай күйге түстік. Қаралы хабар еңсені езіп, көңілді құлазытып, қабырғамызды қақыратып жіберді. Мұндай қаралы сәттерде байырғы базарлы кезіміз, байрағай да тайрағай алаңсыз бозбала шақтар, келмес күндер еске түседі екен...
Нес-ағаңмен бірге біздің де қызыққа толы жастық дәуреніміздің көп күндерінің бірге өткені бар. Кейінгі есейген сән мен салтанаты мол жылдар, қызметте жүрген ереуіл күндер, Астанаға көшкен қарбалас қызықтар – күні кешедей бәрі-бәрі жадымызда.
Бозбала шағымызда Нес-ағаң «Балдырғанда», біз Тұрсын Жұртбай екеуміз «Білім және еңбек» журналындамыз, бір қабатта тұрамыз, құдайы көршіміз. Бірде тығыз тапсырмамен жазу жазып, редакцияға таңғы сегізден келіп отыр едім, бөлмеме Несіпбек кіріп келсін...
«Таң атпай бұл ағамыз не істеп жүр?» деп таңданып қалдым. Сөйтсем, дәлізде Мұқағали Мақатаев тұр екен, кесек тұлғалы ағамыздың түрі жауар бұлттай күреңітіп кеткен. Ұшып тұрып, қол беріп амандасып жатырмын.
- Мен Несіпбекті алып кетем! – деді Мұқаң. – Сен солай деп Мұзафарға ескертерсің?
Солай деді де, екеуі қолтықтасып, ел-жұрт әлі қызметін бастамай тұрып жұмыс басынан жоғалды. Екеуі бірін бірі жетелегендей болып, дәлізде кетіп бара жатқан суреті әлі күнге көз алдымда қалыпты.
Арада бірер ай уақыт өткенде, тағы сол Несіпбек ертелетіп бөлмеме арсы-гүрсі келіп тұр.
– Алатаудың алып шыңы құлады! – деді түтігіп. Мен түк түсінбесем де, жер сілкінді ме деп, шошына терезеден Алатауға қарай беріппін.
– Қазақ поэзиясының алыбынан айрылдық! – деді Нес-ағаң. – Өмірден Мұқағали өтті!
Қаралы хабарды бізге Несіпбек ағамыз осылай естірткен еді. Енді, мінеки, асыл ағамыздың өзі де келместің кемесіне мінген екен.
Қазақтың жоталы ақыны, өзінің асқақ жырларындай биік рухтың иесі – Несіпбек Айтұлы! Қазақ жырының айбозы, эпикалық дәстүрдің соңғы тұяғы, саба түбі сарқындысы!
Қош бол, аңқылдаған ақ көйлек аға-досым!
Әлібек АСҚАРОВ,
жазушы
Қайран, Алтай...
Несіпбекке
Кіндігің қалған жері - Тарбағатай.
Соңыңда Тарбағатай қалды, ағатай*.
Қытайда қалып қойсаң қайтер едің,
Бер жағы - Шыңғыстау да, ар жағы - Алтай.
Ақсораң - менде.
Сенде - Тарбағатай,
Сенің де ішің толы зар ма, ағатай?
...Бөлінген екі жаққа екі Алтайдай,
Өксігі қара өлеңнің, қайран, Алтай!
Кіндігің қалған жері - Тарбағатай.
Бер жағы - Шыңғыстау да, ар жағы - Алтай.
Адамзат сапарының жолаушысы ең,
Алдыңнан жарылқағай, Алла, ағатай!
_________________
* Құрдас боп ойнап жүруші едік, соңғы бір жолыққанымда «мен сеннен екі-үш жас үлкенмін ғой!» деп еді... «Ағатай» деп жаздым ахыретке кетерінде. Хош, Ағатай!
Серік АҚСҰҢҚАРҰЛЫ, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
Жұртпен бірге жасайды
«Ахау жалған,
Ахау арман. Арман, арман.
Аққудың көз жасындай көлге тамған,
Жанымды тербетесің шерге толған!», – деп жырлаған ақын аға, абзал аға – Несіпбек Айтұлы бабалар мекеніне бет бұрыпты...
«Аққудың көз жасындай көлге тамған». Неткен сұлу сөз! Неткен бояуы қалың теңеу!
Қалың қазақ күңіреніп жатыр.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев көрнекті ақын, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Несіпбек Айтұлының дүниеден өтуіне байланысты отбасы мен жақын туыстарына көңіл айтты.
«Несіпбек Айтұлы ұлттық өнеріміз бен мәдениетімізді өркендетуге сүбелі үлес қосып, руханият саласының алға басуына күш-қайрат жұмсады. Қазақстан тәуелсіздігінің жыршысына айналған ақынның тартымды туындылары оқырмандар тарапынан жоғары бағасын алды. Өнегелі ғұмыр кешіп, соңына мол әдеби-мәдени мұра қалдырған Несіпбек Айтұлының жарқын бейнесі ұмытылмайды».
Кезінде «Жалын» альманахы жасырын бәйге жариялайтын. Несағаң сондай жабық бәйгенің талайын алды. «Бас сүйектері», «Жасынның сынығы», «Найзағай», «Жүректегі жаңғырықтар» поэмалары соған айқын дәлел. «Бәйтерек», «Көз жасым», «Бөрітостаған», «Ерлікке ескерткіш», «Сардар», «Құланойнақ», «Арқатірек», «Наурызбай», «Ту», «Сарайымнан шыққан сөз», «Дариға, дәурен» атты кітаптары қолдан қолға тимей, кеңінен тарады.
Несіпбек аға Алаштың Ақселеуімен тығыз творчестволық байланыста болды. Ақаң дегенде Несіпбек ағаның ықыласы мен құрметі ерекше еді. Екеуі ағалы-інілі бауыр боп қатты сыйласты. «Сарыарқа», «Дәурен-ай» атты әндер – соның жемісі. Оның «Ән домбыра», «Арман», «Дариға дәурен», «Қазақтай ел қайда?» секілді маржан сөзге толы мазмұнды туындылары қазақпен бірге жасай береді...
Нұртөре ЖҮСІП,
сенатор