Даналық дариясын кешіп...

Көрнекті әдебиет сыншысы, жазушы-ғалым Құлбек Ергөбек жайында

Өз ұлын, өз ерлерін ескермесе,

Ел, тегі қайдан алмақ кемеңгерді?!

Ілияс ЖАНСҮГІРҰЛЫ

Үлкенді-кішілі шығармаларында «Мұх­тар Әуезов айтқандай», «Сәбит Мұ­қа­нов жазғандай...», «Бейсекең шешіл­гендей...» деп сөз бастайтынын көресіз. Солай сөз бастаған соң әрі қарай белгілі ғой, түрлі тағдыр кешіп өтіп бара жатқан ақсақалдың айтқан әңгімесі жазбасына тамызық болады. Тамызық қана болмайды-ау, Құлбектің жазбаларына қасиет дары­тады, байтақ мазмұн үстейді, құнарына айналады. Осының сыры неде?

Атасын былай қойғанда, әкесінен алты жасында айырылған бала қазақтың қария­ларына жиі жолығып, ұзақ-ұзақ әңгіме­леспесе, қазақтың қария сөздерін оқып өспесе, Құлбек Ергөбек шығармалары бұл биігіне жетпес еді. Әкесін алып жап-жас баланы тағдыр бір қысса, бозбала шағында профессор Бейсембай Кенжебайұлына жолықтырып кеніш олжаға кезіктірген. Бәрі де кездейсоқ басталады.

...Бірінші курстың студенті Құлбек Ергөбек жоғары курс студенттері қатысып, баяндама жасайтын студенттердің ғылыми қоғамына кездейсоқ тап болады. Жоғары курс студенттері жасаған баяндамаларды тыңдайды. Қоғам отырысын сол кездегі филология саласының жалғыз жалқы про­фес­соры Бейсембай Кенжебайұлы басқа­рып отырады: «Баяндамашылардан соң талқылау басталады. «Баяндама жасай біл­ген­де, бір-біріңе сын айтып, біріңді- бірің ұштай жетілдіре біліңдер. Қане, жарыс­сөзге кім шығады?...» Жоғары курс. Алдымен қатарластары сөйлейді. Бір-бірінің жетістігін айтады, көңіліне қарай түсіп, кемшілігін де сыздықтатады... Бір кезде бірінші курстың сары баласы қолын шошайтады...

Жоғары курс студенттері жасаған баяндамалардың жетістігін жиып тастап, көзге ұрып тұрған кемшіліктерін сана­малап сарнап қоя береді. Шамасы, жас та болса талапты студенттің ойы орнықты, сөзі ширақ... Жиналысты басқарып отыр­ған профессор Бейсембай Кенжебайұлы жинақтау сөзінде жоғары курстың студенттері еңбегін тиісінше бағалай отырып, «біріңнің кемшілігіңді бірің көрмеу достық емес, көрген кемшіліктерді көре, біле тұра айтпау тіпті достық емес, біріңді-бірің бұлай алмай­сыңдар. Мына бірінші курстың баласы көргенді Сендер көрмеді емессіңдер ғой, бірақ айтпадың­дар... Бірінші курстың баласы айтты. Соны өздерің көріп, өздерің айтсаңдар сіңімді болатын еді... Ғылым сында шыңдалып өсуге тиіс...»

Міне, осы сәттен бастап балаң Құлбекті қазақтың қадірлі ғалымы Бейсембай Кен­жебайұлы «Қазақ әдебиеті» кафедрасына шақырып ұзақ-ұзақ әңгімелеседі. Осы сәттен бастап үйіне ертіп апарып, шай-суын ішкізіп, дастарқан үстінде сыр шертіседі. Сол сәттен бастап Құлбекті Алматыдағы ұлттық кітапханаға (бүгінгі) «Сирек қолжазбалар қорына» ертіп апарып, бөлімнің басшысы Сәуле Мұса­тайқызы Ақынжановаға таныстырады, таныстырып табыстайды: «Қарағым Сәуле, сенімді бала. Арабша таниды. Ана «жабық» қорларға дейін жібер, таныса берсін...»  

Бүгінгі сарабдал әдебиет сыншысы, көрнекті жазушы Құлбек Ергөбектің әдебиетке алғашқы қадамы осылай бастал­ған еді. Оның «Заманқапа», «Қайырымсыз уақыттың қайсар ұланы...» секілді кітап­тары – тікелей әкесіндей қамқор болған ұстазы Бейсембай Кенжебайұлы әңгіме­лерінен құнар тартып, туған шығармалар.

1971 жылы сары күзде қыдыр болып жолыққан Бейсембай Кенжебайұлы жас балаға ой салса керек.

Жазғы демалысқа ауылына келгенде қарап жүрмей, өзі туып-өскен Отырар ауданы қарияларын жағалайды. Күш атасы Қажымұқан, қиып түсер қырғи тілді ақын Айт­бай Белгібайұлы, Қызыл жырау, Ергөбек Құттыбайұлы жайында көз көрген қариялардан айтқызып, естелік әңгіме­лерін жазып алады. Ол кезде бірде еленіп, бірде ескерілмей осы аудан аумағында өмір сүрген  айтулы өнерпаздарды көзбен көрген, өнерін тамашалаған, сырлас қатар тіршілік кешкен қариялар әлі бар. Сәлем бере барып, шайды бірге іше отырып әңгі­ме­лерін жазып алған да отырған. Не деген ғанибет?! Не деген ұқыптылық?! Сарғайып архивтерде жатқан қарапайым естеліктерді жинақтап, бір композицияға құрып «Қажымұқанның хаты, күш атасы жайлы тың дерек, жаңа әңгімелер» деген атпен «Егемен Қазақстан» (№193-194, 22 тамыз,1992) газеті бетінде көлдей материал жариялап келіп жібереді. Жұртта қалған жұрнақ суретті қоса жариялайды. Жұрт қызыға оқыпты. Бас редактор Шерхан Мұртаза лездемеде «Жазсаңдар, осылай жазбайсыңдар ма?» депті ұжымға қарап.

Әкесіндей әзіз Бейсембай Кенже­байұлы­ның толымды тәрбиесі оны журна­листік мамандыққа да алып келді. Ол журналист болып бастады өзінің шығар­машылық жолын.                

Қазақ  түркологиясының бастауында тұрған, қазақ жазба әдебиетінің, өзге де бірсыпыра түрік халқының жазба әде­биетінің тарихын ғасырлар тереңінен бастауға мұрындық болған профессор Бей­сембай Кенжебаевтай Арыс тұлғасы­нан студенттік шақтан толымды тәрбие алып өскен Құлбек Ергөбек  Алматыда «Жас Алаш», «Егемен Қазақстан», «Қазақ әдебиеті», «Ана тілі», «Ақиқат», «ҚР Ғы­лым академиясы хабарлары» сынды қазақ баспасөзінде қалам ұштаған, Қазақ теле­радио корпорациясында  сұхбат жанрына шыңдалған журналист. Тіпті, жаңа ашыл­ған «Ана тілі» газетінің бас редакторы бо­лып беки тұрып, жолын Жарылқап Бейсенбайұлына ұсынғаны да бар.   Журналистік ізденіс оны сан алуан тақырыпқа бастады. Еліміздің ішіндегі, тысындағы алуан-алуан тұлғалармен жолықтырды. Сөз өнерінің Ш.Айтматов, Ә.Кекілбайұлы, М.Кәрім, А.Якубов, В.Шк­ловский, В.Кирпотин, Т.Сыдық­беков, Д.Гранин, И.Андроников, С.Ми­халков, С.Алексеев, Т.Сыдықбеков, С.Құ­даш, Р.Гаташ, ғажайып өнерпаздар: «би падишалары»  Г.Уланова, Шара, М.Есен­баев, театр тарландары Г.Товс­тоногов, З.Би­­кбулатова, Ф.Шәріпова, С.Қожам­құлов, Қ.Бадыров, түрік тарихын жаңаша тарихи-географиялық аспектіде жаңғырта зерттеп, жаңаша «трактовка» жасаған реформатор тарихшылар Л.Гу­милев, Д.Альмен, туған әдебиет корифейлері С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Б.Момышұлы, Ә.Тәжібаев, С.Мәуленов, Ә.Кекілбайұлы, М.Әлімбайұлы, М.Мақа­таевпен  жүздесіп, әңгімелесуі, сұхбат алып, ағымдағы  баспасөзде жариялауы өз алдына бір жүйе қызық журналистік шығармашылық. Ол сұхбаттар Қазақ теледидарының алтын қорында сақтаулы. Бауыржан Момыш­ұлымен жүргізген сұхбаты әлеуметтік желіде желдей есіп көрсетіліп жүр. Бәукеңнің сұхбаты бар да, сұхбат алып отырған журналист Құлбек телелентадан қысқарып қырқылып қалыпты бірақ.

Ойланып қарайықшы, аты аталған азаматтар кімдер еді? Әр саланың биігі, ұлы тұлғалар. Ең бастысы, Құлбек Ергөбек оларды іздеп барған сәтте өмірдің сан тарау жолынан өтіп, мол тәжірибе жинаған қарт кісілер емес пе еді? Солай. Оларды іздестіріп табу, орайын келтіріп, арнайы іздеп бару, сөйлесуге көндіру, бәрі де машақат жұмыс емес пе?! Солай! Бүгінгі танымал көрнекті жазушы, сарабдал сыншы Құлбек Ергөбектің өсу, қалыптасу жолы осындай  тұлғалармен әңгімелесіп, сұхбаттасып, сыр алысып, сыр берісуден сабақталады. Былай қарағанда белгілі бір тұлғаны іздеу, табу, барып сөйлесу қиын да шаруа емес секілді. Бірақ КСРО атала­тын алып коммунистік елдің бір қиырында оқып жүрген, әйтпесе қызметін жаңа бас­таған жас азаматтың әлемдік тұлғаларды сыртынан танып, сыртынан зерттеп біліп, алдына тартар сұрақтарды ойында жұптап, сосын арнайы сапарға шығуы қаламгерлік қайырлы сәт, жүйелі шығармашылық!

Айталық, 1973 жылы қайтыс болған жазушының 1928 жылы «Қызыл профес­сура институтында» сабақ берген ұстазы тірі болар-ау деген ой 90- жылдары кісінің ойына келер ме, сірә?! Сәбит Мұқанов музе­йінің өзін қалап, экспозициялау мақса­тында ізденісте жүрген Құлбек әйгілі достоевскийтанушы В.Кирпотинннің 1928 жылдың шамасында аталған инсти­тутта сабақ бергенін оқып қалады. Әрі қа­рай түптеп ізденеді. Өмірін, шығарма­шылығын талдап, саралап оқиды. Оқу, тану оны сапарға бастайды. 91 жастағы профессор В.Кирпотинмен сұхбат «Қазақ әдебиеті» газеті бетінде «Мен Сізді ұстазым деп білемін...» (№17(1835), 25 сәуір, 1986) де­ген атпен жарық көрді. Бұл енді ізденім­паздық.

Бірде ұстазы Бейсекең әлем таныған әй­гілі Шыңғыс Айтматовтың әкесі Төре­құлмен Мәскеуде И.Сталин атындағы Күн­шығыс еңбекшілері коммунистік уни­верситетінде бірге оқығанын әңгімелейді.

Осы бір сөз арасындағы әңгіме оны ізденіске бастайды. Ол жалма-жан Шың­ғыс туған Шекер айылына аттанады. Күрілдей ағып жатқан Күркіреу өзеніне орнатқан Айтмат диірменінің қиранды тасын табады. Шыңғыс Айтматовтың Шекердегі музейіне алдырады. Музей экспозициясына өзінің Шыңғыс есімді кішкентай ұлының суретін де тапсырады. Өйткені Айтматов атынан есім берілген ұлдың бірі еді ол да. Әпкесі Қарақыз, оқыт­қан мұғалімі Инкамал апай, сатқын саналатын Смайыл, сыныптасы Сұл­тамұрат... бәрімен кездеседі. Әңгімелеседі. Материал. Жиналған материалды қоры­тып «Кыргызстан маданияты» (№24, 12 шіл­де, 1980; №18 (797), 29 сәуір, 1983 ж.) га­зе­тасына дүркін-дүркін мақала, эссе жазады. Журналистік ілкімділік тіпті Шыңғыс Айтматовпен ағалы-інілі сый­ластыққа алып барады. Айтматов жайында тұтас кітап жазады. Ол әлемнің бір­сыпыра тіліне аударылады. Айтматов тақы­рыбы – Құлбек Ергөбек шығарма­шылығында сәтімен табылған, сәтімен жазылған, оңтайымен ашыл­ған бір тақырып. Қазақ айтма­товтануында, тіпті әлемдік айт­матовтануда Құлбек Ергөбектің деректі әдебиеттану кітабы айрықша орын алады. 

Құлбек Ергөбек Бейсембай Кенже­байұлын студенттік шақта алдынан дәріс тыңдап та, кейін ұлына айналып, бір ша­тыр­дың астында тұрып та әбден зерттеді десе болады. Бір Кенжебайұлын ғана ма? Ол – Бейсембай Кенжебайұлын айнала­сымен тұтас әңгімелесіп, ой-сан материал жиып алған зерек жидашы, сергек қалам­гер. Нұртас Оңдасынов, Жүсіпбек Арыс­танов, Өтебай Тұрманжанов, Д.Қонаев, Ж.Тәшенов... көп-ақ. Бұл күнде қазақ қоғамының әр жол, әр белеңінде шешуші тұлғаға айналып, тіршілік кешкен ол жайсаңдар да көрінбейді мынау жалғанда. Бейсембай Кенжебайұлының өзі де жоқ. Бірақ жоқ деп айтуға Құлбек Ергөбек шы­ғарма­шылығын оқыған адамның ауызы бармас еді. Өйткені Құлбек Ергөбек аты аталған, санда болған, санатта аты қалған қайраткер азаматтардың қай-қайсысын да деректі, деректі-ғұмырнамалық кітапқа айналдырды. Бүгінде олар дара мәнерлі деректі-ғұмырнамашы Құлбек Ергөбектің кітабының кейіпкеріне айналып, биік мінберден сөйлеп, оқырмандардың қолында жүр.

Мәдениет министрлігінде Өзбекәлі Жәнібековтей реформатор тұлғаның тәрбиесін көріп, музей ісі, тарихи ескерткіштер, этножәдігерлер жанашыры, мәдениеттанушы болып қалыптасады. Мәдениет министрлігінің өкілі, орта­ғасыр­лық мәдениет білгірі райында тынымсыз мақала жазып келеді, мәселе көтеріп көгілдір экраннан төгілдіріп айтып келеді, 2018 жылы ЮНЕСКО мін­берінен баяндама жасап ойларын жаһан жәмиғатқа жар сала айтты да. Соның бәрінде Өзбекәлі Жәнібектей сараман ойлы санаткер айтқан, балаң шағында бойына еккен өміршең өнегенің құнары жатарын жұрт біледі.

Құлбек Ергөбек осындай қазақ қоға­мында өзіндік орны бар, тарихи тұлға­лар­дың арасында өсті. Жай жүрмеді. Олардың небір асыл сөздерін жадында жаттады. Олардың асыл сөздерін асыл тастардай терді. Жазып алды. Уақыт өте келе жаз­ған­дарын түрлі жанрдағы шығармаға айнал­дырып, кейінгі ұрпақ зердесіне құйып берді. 

Қазақ қаламгерлері арасында Құлбек Ергөбектің ешкімге ұқсамайтын өз орны бар. Әдебиет сыншысы. Зерттеуші ғалым. Жазушы. Жазушы драматург. Соның бәрінде де Құлбек Ергөбек қариялар институтын тауысқан шәкірт болып көрінеді. Жасы 70-ке, шығармашылығы 50 жылға толып отырған қаламгерді «шә­кірт» атауымыз жөн бе екен? Қарияларды – қазына атауы халқымыздың әсте тегін болмаса керек. Қазына бір ұрпаққа ғана қызмет етер ме? Бар ұрпаққа кетер болмас па? Олай болса, «шәкірт» ұғымы бәз қал­пында қала берсе де жарасады. Әйтпесе, қазақтың талай игі жақсысының көзін көрген, көрнекті әдебиет сыншысы, жа­дылы жазушысы Құлбек Ергөбекті көне­нің көзі десек те, өскен жас, жеткен қалам­герлік биікті бетке алып, бүгінде даналық­тың өзі десек те әбден жарасады.

Айткүл ДОСЫБАЕВА,

филология ғылымының кандидаты

Құлбек Ергөбек – бір қазақтың қайрат­кер қаламгері ғана емес, күллі түрік халық­тары әдебиеті, маданиятына өлшеусіз үлес қосып келе жатқан жалпы түріктік тұлға. Оны біздің чоң Чынғыз Айтматовтың: «Ты был и остаешься талантливым ученым, чутко улавливающим цену слова, красоту стиля, качества, которыми, к сожалению владеют далеко не все литераторы. Еще одно твое замечательное качество, вызы­вающее всеобщее уважение, так это ты никогда не замыкался одной лишь родной литературой, а выступаешь как тонкий знаток и арбитр всех литератур нашей Цен­тральной Азии!» (Брюссель, 2003), – деп бағалайтыны да сондықтан.

Құлбек аға бәріміз рухани астана санайтын Түркістан қаласында Орталық Азия халықтары үшін түркология ғылымының қайнар бастауында тұрған ұлы оқымысты Бейсембай Кенжебайұлына арнап «Түріктану» музейін экспозициялап ашты. «Б.Кенжебайұлы атындағы түрік­тану музейі» – ұлы ұстазы рухын асқақ­ататып, түрік халықтарының туыстығын жарлай айтып тұрған дүниедегі тұңғыш музей! Түркістанға құп жарасатын мә­дениет ошағы!

Құлбек аға сол Түркістанда Алтайдан Тваға дейінгі 24 түрік тіліндегі 59 мың китепті жинап, «Түріктілдес халықтар кітапханасын» ашты. Дүние жүзіндегі тұңғыш салалық китепхана. Түркістанға құп жарасатын мәдениет ошағы! Болмысы бөлек китепханаға Қырғыз елінен, Ұлттық кітапханадан 4 мың қырғыз тіліндегі китеп жинақтап, сыйлағаным үшін мақтанамын.

Құлбек аға тағы да сол рухани ортақ шаһарымыз – Түркістанда «Түрік халық­тары өнер галереясын» ашты. Онда түрік халықтарының небір тамаша суретшілері картиналары выставка жасалады.

Құлбек аға түрік халықтары мәдениеті, әдебиеті мәселесін бірыңғай қарастыратын «Түрікстан жинағы» 7 томдық кітабын жазып, жарыққа шығарды. 7 китепқа түркиелік мәдениет және қоғам қайраткері Н.Зейбек, башқұрт ақыны, РФ Дума депу­таты Гульфия Юнусова, өзбек жазушысы, екі мәрте Мемлекеттік сыйлықтың лау­реаты Насыр Фазылов, бір китебына саха академигі Николай Васильев, бір китебына мен алғысөз жаздым. Бәрі де Құлбек ағаның Шыңғыс Айтматов айтқандай, бір қазақ әдебиетімен шектеліп қалмай, жалпы түрік халықтары әдебиетінің білгіріне айналғанына таң-тамаша қалып, сүйіп, сүйсініп жазады. Онда біздің Ш.Айтматов, Т.Сыдықбеков, А.Акма­тали­ев сияқты әдебиет және ғылым тұл­ғалары жайында тамаша тебіреністері орын алыпты. Мен де алғысөзді қуанып, сүй­сініп жаздым. 

Олай болса, «Адамзаттың Айтматовы» атанған жазушы Шыңғыс Айтматов сенімі алдамағаны, чоң жазушы сенімі ақталғаны! Ал Айтматов сенімі түрік халықтары сенімі десек қателеспеспіз. 

Сөйтіп, біздің Құлбек аға Ергөбек өзінің жолын қазақ әдебиетінің В.Белин­ский қатарлы әдебиет сыншысы (критигі) болып бастап, таланты, еңбекқорлығы, эрудициясы арқасында күллі түрік халықтары көрнекті әдебиеттанушысына, көрнекті мәдениеттанушысына айналып 70 жасқа толып отыр. 70 жаш – жердің аяғы емес, Аға! Жасаңыз! Алда да бір қазақ халқын ғана емес, күллі түрік жұртын қаламыңызбен, шығармашылығыңызбен қызықтырып, қуандырып жасай беріңіз! Қырғыз халқы, жазушылары, мәдениет қайраткерлері атынан Сізді жемісті 70 жасыңызбен қызу құттықтаймын!

Иылдыз БАКАШОВА, 

Қырғыз Республикасы вице-премьер министрі, профессор

Сізді қазақ әдебиеттану және мәде­ниет­тану ғылымында өзгеше өрнек қа­лып­тастырып, бауырлас түрік халық­тары­ның әдебиеті мен руханиятын жақындас­тыруға мол үлес қосқан ғалым ретінде айрықша бағалаймын. Сіз ескінің көзі, Алаштың аманаты, Мұхтар Әуезовтей ұлылардың үзеңгілес досы – Бейсембай Кенжебаевтың еңкейген шағында қазақ ғылымының қайтпас қайсар қара нарына қамқор ұл, адал шәкірт ретінде тіреу болып зор адамгершілік жасадыңыз. Ұстаз – әкеңізбен бірге еңбектеніп, өзіңіз де ұлттық әдебиеттің биігіне көтерілдіңіз. 

Сіз жарты ғасырдан астам уақыт бо­йына төгілдіре жазып, әдебиеттану, мәде­ниеттану, түркология, шығыстану сала­сын­да ғылыми жұртшылық тарапынан жоғары бағаланған том-том еңбектерді дүниеге әкелдіңіз. Сіздің шығарма­шылығыңызға Ш.Айтматов, Ә.Кекілбаев, М.Кәрім сияқты әлем әдебиетінің алып­тары берген баға осының айқын айғағы.

Сіз филология ғылымының шеңбері­мен шектелмей, түрік халықтары рухания­тының асыл өзегі – тіл білімі, философия, түркология және өнер саласын қоса қабат зерттеп, туысқан халықтар жылы қабыл­даған тамаша еңбектер сериясын жаз­дыңыз.

Мұхтар ҚҰЛ-МҰХАММЕД,

қоғам қайраткері