Саммит «Түркі дәуірі» дейтін ұранмен өтеді. Айбынды, бауырлас халықтардың болашаққа деген сенімін нығайтуға септесетін, әдемі һәм әуезді ұран. Бәлкім мұндай ұранмен түркі баласының бас қоспағанына ғасырлар өткен шығар...
Әу баста «Түркітілдес мемлекеттердің ынтымақтастық кеңесі» деп аталған, кейін «Түркі мемлекеттері ұйымы» болып өзгерген құрылымға мүше елдер басшыларының алғашқы саммиті 2011 жылы Алматыда өткен-ді. Биыл туыс елдердің басшылары бауырластықты айшықтайтын атауы бар саммитте оныншы рет бас қосады. Рас, «арада өткен 12 жылда қалай 10 рет саммит өтті, жыл сайын ұйымдастырылмай ма?» дейтін заңды сұрақтың туындауы хақ. Жай-жапсарын айтсақ, 2016 және 2017 жылдары бұл ұйымның саммиті ұйымдастырылмады. Ал соңғы алты жылда кезектісі бар, онлайн және төтенше жағдайға қатысты басқосу бар, әйтеуір бұл ұйым басшылары үздіксіз жиналып, кеңес құрып келеді. «Кеңес» демекші, өзгенің қабағына қарағандай болған «Түркі тілдес мемлекеттердің ынтымақтастық кеңесі» дейтін атауды 2021 жылы Ыстанбұлда өткен саммитте бауырлас елдер басшылары «Түркі мемлекеттері ұйымы» деп өзгертуге келісті. Сөйтіп, «түркі тілдес мемлекеттер» дейтін қисынсыз атаудан, «кеңес» дейтін шартты ұғымнан құтылдық. Құрылым ұйымға айналды. Алға нақты жоспарлар қойды. Түркілер сол жоспар бойынша алға жылжуға бекінген жайы бар.
Ал Астанада өтетін саммитте әріптестерін Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев қонақ қылады. Жиынға ұйымға мүше Әзербайжан, Қырғызстан, Түркия және Өзбекстан президенттері, Түркі мемлекеттері ұйымы жұмысына бақылаушы ретінде қатысып жүрген елдердің мемлекет және үкімет басшылары, ұйымның бас хатшысы қатысады. Саммитте мемлекет басшылары бірқатар маңызды мәселелер жайлы шешім қабылдамақ. Кейбір ақпараттарға қарағанда экономика, сауда, көлік және кеден салаларындағы жобаларды пысықтауға қатысты құжаттарға қол қойылуы мүмкін екен. Ұйымға мүше мемлекеттер мен бақылаушы елдер жетек-шілері көпжақты ынтымақтастықты да қа-растырып, аймақтық және жаһандық мәсе-лелер жайлы да ұстанымын білдіруі ықтимал. Әрі ұйым төрағалығы Өзбек-станнан Қазақстанға тапсырылады. Жиын соңында Астана актісі мен Астана саммиті декларациясына қол қойылады. Бұл құжат-тардың мазмұны саммит өткен соң белгілі болады.
Алмасаң, бермесең...
Негізі, түркі интеграциясы жайлы сөз қозғағанда өзара байланыстар әдетте мәдени-гуманитарлық сипатта өрбіп жатқандай көрінетін. Түркі мемлекеттері ұйымы «кеңес» болып тұрған кезде қабылданған біршама шешімдердің толық нәтиже бермегені рас. Әдетте, басқосулар өзара ілтипат білдіру мен ой бөлісу сипатында өтетін. Кейінгі жылдары ұйым аясындағы байланыстар нығая түскендей көрінеді. Қазақстанның Түркі мемлекеттері ұйымына мүше елдермен өзара тауар айналымы да арта түсті. Дәлірек айтқанда, 2010–2022 жылдар аралығында еліміздің ұйымға мүше елдермен арадағы тауар айналымы 3 есе өсті. Сөйтіп, 4,5 млрд долларлық көлемнен 12,9 млрд долларға жетті. 2023 жылдың есебі әлі белгісіз екенін ескерсек, бұл көрсеткіш биыл да өсуі мүмкін. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың бауырлас елдер басшыларымен әр кездесуі, өзара мемлекеттік және ресми сапарлардың нәтижелері де біз сөз еткен көрсеткішке өзгеріс енгізері анық. Ресми статистикадан бөлек, Қазақстан Үкіметінің Түркі мемлекеттері ұйымына мүше елдермен өзара тауар айналымын 23 млрд долларға жеткізу жоспары тағы бар. Білетіндер қазіргі үрдіс сақталса, бұл мақсатқа 4-5 жылда жету мүмкіндігі бар деп санайды. Өйткені 2017 жылдан бері Түркі мемлекеттері ұйымына мүше елдермен өзара сауда-саттық көлемі жылына шамамен 30-31 пайызға өсіп отырған.
Қазақстанның Түркі мемлекеттері ұйымына мүше елдермен арадағы 12,9 млрд долларлық тауар айналымының 74%-ы экспорттың үлесінде. Яғни, Қазақстан 9,6 млрд доллардың тауарын бауырлас елдерге сатады. Дегенмен бұл өнімдер шикізат екенін мойындау керек. Айталық, Қазақстан Түркияға мұнай, көмір, газ, мыс, мырыш, алюминий, қорғасын тәрізді өнім сатады. Аз мөлшерде болса да металл өнімдерін, күнбағыс майын, өңделген астық жармасын сатамыз. Ал Өзбекстанға сататын өнім біршама өзгерген. Ресми Астана Таш-кентке азық-түлік тауарларын, күнбағыс майын, маргарин, тіпті компьютер, теледидар, көлік сатады екен. Дегенмен Өзбекстанға экспорттың құрамында өңделмеген шикізаттың үлесі шамамен 50%-дан асады.
Қазақстан Түркі мемлекеттері ұйымына мүше елдердің ішінде көбіне Түркия мен Өзбекстаннан түрлі тауарларды көбірек импорттайды. Айталық, Түркиядан сатып алатын өнімдердің жалпы құны былтыр 1,6 млрд доллар болса, Өзбекстаннан 1,3 млрд доллардың затын импорттадық. Қырғызстан мен Әзербайжаннан алатын өнімдердің үлесі көп емес. Сәйкесінше, 384 және 87 млн доллардың өнімі. Дегенмен Қазақстан мен Әзербайжанның алға қойған мақсаты біршама жоғары. Алдағы жылдарда өзара тауар айналымын 1 млрд долларға жеткізу көзделген. 2023 жылдың алғашқы бес айында екі елдің арасындағы тауар айналымы былтырғымен салыстырғанда 50%-ға өсіп, 243,6 млн доллар болды. Ал Қырғызстанмен арадағы тауар айналымы биылғы 7 айда былтырғыға қарағанда 13%-ға өсіп, 757 млн долларға жетті. Меже – 2 млрд доллар. Біздің пайымдауымызша, мұндай жағдайда Қазақстанның көрші елдерге экспорты арта түседі. Импорттың үлесі де өсетіні сөзсіз.
Айтпақшы, Түркі мемлекеттері ұйымына мүше елдер қазір Қазақстанның өзгелермен сауда-саттығында жыл өткен сайын алға шығып келеді. Қазір ТМҰ-ның үлесі Қазақстан сауда-экономикалық қатынастарының оннан бірін құрайды. Түркия мен Өзбекстан еліміздің сыртқы саудасында Ресей, Қытай және Италиядан кейінгі, төртінші, бесінші орындарға шықты. Егер ұйымға мүше елдердің өзара тауар айналымы қазіргідей қарқынмен жылына 30-31%-ға өсіп отырса, межелеген 23 млрд долларлық сауда-саттық көлеміне жету көп күттірмейтін сияқты. Ал мұндай «секіріс» ТМҰ ресми құрылғаннан кейінгі алғашқы онжылдықта болмаған еді.
Айтылды ма, орындалғаны жақсы
Әдетте ТМҰ-ны бауырлас елдерді ортақ мүддеге біріктіретін ұйым деп бағалайтынымыз рас. Кей азамат бұл құрылымның әскери одаққа айналғанын да тілейді. Қайтсін енді, төңірек тыныш болмай тұр. «Азатпыз» дейтін кез келген мемлекетке төнетін түрлі қатер бар екеніне куәміз. Бұрын терроризм мен экстремизмді ғана басты қауіп санайтын едік, қазір сын-тегеуріннің сипаты өзгеріп тұр. Содан ғой, ағайын жұрт бір-біріне арқа сүйегенді құп көреміз. Алайда интеграция, өзара ынтымақтастық пен серіктестік айта салғанға ғана оңай. Алға қойған мақсат-мүддесі, ұстанымы бөлек мемлекеттерді ортақ іске жұмылдыру үшін дипломаттардың қажырлы еңбегі керек. Кейде ұсақ-түйек болып көрінетін мәселелердің де маңызы артып тұрады. Айталық, биылғы ақпанда Түркияда алапат зілзала болды. Бауырлардың басына іс түскенде түркі жұрты қарап қалмады. Қазақстан құтқарушылар жіберіп, халық киіз үй, киім-кешек дегендей қолындағысын берді. Өзге түркі мемлекеттері де Анадолы жұртына шама-шарқынша көмектесті. Алайда табиғи апаттар кезінде өзара көмекті жүйелі ұйымдастыратын құрылым ТМҰ аясында жоқ еді. Сол себепті Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ТМҰ-ның Анкарада өткен кезектен тыс саммитінде:
– Біз табиғи апаттың алдын алу үшін күш жұмылдыруымыз керек. Түркиядағы зілзала қауіп-қатерге қашанда дайын болу қажеттігін көрсетті. Сондықтан ұйым аясында Төтенше жағдайлар мекемелерінің бірлескен күшін жасақтауды ұсынамын. Оны Алматыдағы Төтенше жағдайлар және алапат жер сілкіністерінің қауіп-қатерін азайту жөніндегі орталықтың негізінде ашуға болады. Бұл орталықты 2016 жылы Қазақстан және Қырғызстан үкіметтері құрған. Бірлескен күшке Ұйымның Азаматтық қорғаныс хатшылығы мәртебесін берген жөн деп санаймын. Ол апаттан зардап шеккен елдерге көмек көрсету жұмыстарын үйлестіретін болады. Осы құрылым аясында халықаралық іс-шаралар ұйымдастырылады. Атап айтқанда, құтқарушылардың біліктілігін арттыру және оқу-жаттығу курстары өткізіледі, – деді. Жиын соңында «Түркі мемлекеттері ұйымының Азаматтық қорғау механизмін құру туралы шешім» қабылданған еді. Ал Қазақстан Үкіметі «Ашық НҚА» порталында қазанның басында осы құжатқа қол қою жайлы қаулы жобасын талқылауға шығарды. Алдағы уақытта бұл мәселеге қатысты тиісті қаулы немесе жарлық шығуы да мүмкін. Сол сияқты 2022 жылдың қарашасында Самарқандта өткен саммитте Түркі инвестициялық қорын құру жөнінде келісім жасалған еді. 2023 жылдың 15 наурызында Президенттің «Түркі инвестициялық қорын құру туралы келісімге қол қою туралы» №143 Жарлығы шыққан. Ал «Түркі инвес-тициялық қорын құру туралы» келісімді қыркүйекте Мәжіліс, қазанның басында Сенат ратификациялады. Осынау мысалдардың өзі түркі интеграциясын жеделдетуге Қазақстан барынша ден қойып отырғанын байқатады. Сөйтіп, Қазақстан билігі өзінің бастамасымен қабылданған «Түркі әлемінің келешегі – 2040» құжатын жүзеге асырудың нақты тетіктерін іске қосып жатыр.
Бір сөзбен айтқанда, ресми Астана ТМҰ аясындағы интеграциясының жан-жақты болғанын қалайды. Көлік-логистика, жаңа нарық, білім мен ғылым, ақпараттық технологиялар, төтенше жағдайларда әрекет ету, халықаралық ұйымдарда ортақ мүддені білдіру, жасыл экономика, жастар саясаты тәрізді көптеген мәселелердің қамтылғанын құп көреді. Әрі ұйымға мүше елдердің мүддесіне қайшы әрекетке барған емес. Керісінше, бауырларға мысқалдай болса да пайдасы тиетін жолды таңдағанға ұқсайды.
– Қазіргі алмағайып кезеңде көлік-транзит коммуникациясының әлеуетін арттыру және оның мүмкіндігін барынша пайдалану аса маңызды. Себебі біздің мемлекеттеріміз Батыс пен Шығысты, Солтүстік пен Оңтүстікті тікелей байланыстырады. Бауырлас үш ел (Қазақстан, Әзербайжан, Түркия) арқылы өтетін Транскаспий халықаралық көлік дәлізі – соның жарқын мысалы. Сондықтан біз көлік-логистика саласына ерекше мән береміз. Соңғы 15 жылда Қазақстан осы саланы дамытуға 35 миллиард доллар қаржы бөлді. Біз көлік бағдарын көбейтуге және логистиканы өзара ықпалдастыруға мүдделіміз, – деген еді Қасым-Жомарт Тоқаев былтыр Самарқандта өткен саммитте. Әрі Қазақстанның сыртқы сауда-экономикалық саясатында бұл бағыт ерекше назарда. Яғни, біз ТМҰ интеграциясын бірде жария түрде, енді бірде жанама түрде тереңдетіп келеміз. Ұйымның құрылу мақсатына қайшы түспейтін кез келген бастама бұл құрылымды күшейтуге ықпал етеді деген сөз.
Қай белесте тұрмыз?
Түркі интеграциясының қазіргі бағдары анықталып келе жатқанымен, бауырластықтың қаншалықты деңгейде беки түскеніне баға беру қиын. Тіпті, интеграциялық процестердің қай белесінде тұрғанымызға да баға беру оңай емес. Қазақстан ежелден бұл бағыттағы интеграцияда біреуге «аға», біреуге «іні» болуды қаламады. ТМҰ-ға мүше кез келген елдің тең құқылы болуы керек екенін жақтап келеді. Тіпті, халықаралық қауымдастық мойындамаған құрылымдарды, көпшілік жақтамайтын идеологияны да ұйым жұмысына қатыстыруға жол бергісі келмейді. Бір сөзбен айтқанда, ұйымның геосаяси ойындарға араласуын қаламайды. Бірақ ел ішінде ТМҰ-ның Еуропа одағы сияқты қуатты ұйымға айналғанын көргісі келетіндер де, әскери-саяси одаққа айналғанын қалайтындар да бар. Ұйым жұмысында белгілі бір идеология болғанын құп көретіндер де кездеседі. Дегенмен идеологиялық ұстын қалай болады, оған жауап беру қиын. Әзірге «түбіміз бір, туыспыз» дейтін ұғым басым. Ал мамандар түркі интеграциясының болашағына қатысты түрлі ой айтады. Өткен күндер мен шыққан белестерге берілген баға да әртүрлі. Күтеріміз де сан қилы.
Нұрғали ЖҮСІПБАЙ,
журналист (Қазақстан):
– Қазіргі кезге дейін түркі мемлекеттері арасындағы ынтымақтастықтың ең қуатты, басым бағыттарының бірі мәдениет саласы еді. Бұл салаға басымдық берудің өз заңдылығы да бар. Өйткені түркі мемлекеттері мен халықтарының шыққан тегі, тарихы, тілі, ділі бір. Сондықтан мәдениет саласы интеграцияның негізгі бағыты болып қалады. Өз басым ТүркСой, Түркі мәдениеті мен мұрасы қоры секілді ұйымдардың шеңберінде бұл бағыттағы жұмыс жүргізіле береді деп ойлаймын. Ал қазіргі халықаралық геосаяси аухалды ескеретін болсақ, осы саммиттен кейін түркі мемлекеттері өзара даму стартегиясында қауіпсіздіктің барлық салаларын ескеріп, тиісті бастамалар ұсынып, арнайы механизмдер қабылдайды деген ойдамын. Сондай-ақ түркі мемлекеттері қатынастарын бағамдайтын саланың бірі – экономикалық бағыт. Экономикалық бағытта инновациялық технологиялардың маңызы ескерілуі керек. Демек, бұдан кейінгі дәуірде электронды сауда, электронды жүйелерді дамыту бойынша тиісті шешімдер қабылданады және бұлар түркі мемлекеттердің интеграциясына оң ықпал етеді деген үміттемін. Әрі өз басым саммиттен соны күтемін. Мысалы, электронды сауда, коммерция, электронды банкинг салалары бойынша нақты қадамдар жасалса дейміз. Электронды сауда-саттық жүйесі түркі мемлекеттері үшін аса маңызды стратегиялық сала болып саналатын логистиканың дамуына да оң ықпалын тигізеді. Әрі бұл – қажеттілік. Сондықтан құжаттар осы ракурстан қабылданатын болар деген пікірдемін.
Айтпақшы, саммиттің Астанада және күрделі геоясаяси жағдай кезінде ұйымдастырылуы өте маңызды. Өйткені жаһанның түкпір-түкпірінде түрлі деңгейде шиеленістер бой көтере бастады. Ал түркі әлеміне тұрақтылық керек. Әрі ТМҰ-ға мүше мемлекеттер басшылары ұйым аумағында тұрақтылықты сақтауға бар күш-жігерін салып келеді. Саяси, экономикалық тұрақтылық бұл ұйымның ең қуатты тұстарының бірі және солай болып қала беруі керек.
Мақсат ЧАКИ,
саясаткер (Қырғызстан):
– Менің ойымша, қазіргі кезде Түркі мемлекеттері мен халықтарының интеграциясы бастапқы кезеңде тұр. Біз әзірге алғашқы қадамдарымызды жасап жатырмыз. Саяси, экономикалық, рухани-мәдени тұрғыда толыққанды интеграция жасалып жатыр деуге әзірге ертерек. Біз қазір өзара жақындасып келеміз. Түркі мемлекеттерінің басым көпшілігі тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары Түркі мемлекеттері ұйымы, ТүркПА, ТүркСой, Түркі академиясы тәрізді ұйымдар құрды. Түркі мемлекеттері ұйымы саяси, ТүркПА парламентаралық байланыс, ТүркСой мәдени-рухани, Түркі академиясы ғылым-білім бағытында жұмыс істеп, өзара жақындастырып келеді. Қысқасы, біз өз тегімізді, ізімізді, тарихымызды іздеп, өткен күндердегі ұлылығымызды қалпына келтіруге талпынып жатырмыз. Бұл – тамаша жетістік. Бірақ менің ойымша, толыққанды интеграция екі негізгі аспектте жақындасқанда ғана жүзеге асады. Олар экономикалық және идеологиялық тұрғыда жанасудан басталады. Осынау екі аспектісіз интеграция, өзара ынтымақтастық әрекеттер жайлы айту қиын. Өйткені экономика дегеннің өзі түркі халықтарының күнделікті тұрмысы. Экономикалық байланыстар, сауда-саттық тығыз болған сайын интеграция тереңдей түседі. Мұндайда интеграция автоматты түрде жүзеге асады. Ал қазіргі таңда, қайталап айтамын, интеграция саяси деңгейде ғана жүріп жатыр. Алайда саяси интеграция өзара жақындаса түсуде тым сенімді фактор емес. Меніңше, ең сенімді фактор экономикалық байланыстар болса керек. Біз өзара ешбір кедергісіз сауда-саттық жасап, елдеріміздің арасындағы тауар айналымы миллиардтаған доллардан асқанда халық өздері-ақ интеграция процесіне қатысады. Халық жақындаса түссе, мемлекет, үкімет онсыз да сол бағытты ұстайды. Ал интеграцияның екінші маңызды аспектісіне немесе табыс факторына келсек, ол – идеологиялық жақындық. Түркі халықтары тегіміз бір, қандас, бір отбасы, бірегей қауым екенімізді, түбіміз бен тегіміз бір, бір атаның балалары екенімізді, мемлекеттеріміз ұстанған саяси бағыты әртүрлі болғанымен, бәріміз бір бүтін екенімізді толық түсінген кезімізде интеграция жылдам әрі тиімді сипатта жүзеге асады. Әзірге түркі мемлекеттерінің әрқайсысында өз ұстанымы, өзінің векторы бар. Айталық, Түркия батысқа көп қарайлайды, Қырғызстанның бағыты басқа, Қазақстанның ұстанымы, Өзбекстанның көздегені бөлек дегендей. Түркіменстан жабық позицияда, бұйығы өмір кешіп жатыр. Демек, әзірге біз идеологиялық тұрғыда өзара бауырластығымызды толық сезінбей жатырмыз. Рас, бұл жайлы биік мінберлерде жиі айтылады, бірақ бұқараның деңгейінде көп сезіле қойған жоқ. Сондықтан түркі әлеміндегі идеологиялық векторды өзіміз қалыптастыруымыз керек. Бізге идеологиялық стратегия, бағдарламалар, ұрандар қажет. Тек содан соң ғана нағыз интеграция жүзеге асады.
Аман МӘМБЕТӘЛІ,
саясаттанушы (Қазақстан):
– Биылғы ТМҰ саммиті – мерейтойлық жиын. Алдағы саммит осы күнге дейін атқарылған қыруар еңбектің, табанды қызметтің жемісі деп білемін. Мұны бірінші баға деп қоялық. Екіншіден, бұл – интеграцияның табиғи, эволюциялық түрде жүзеге асып жатқанының көрінісі. Өйткені бастапқыда түркі мемлекеттерінің даму бағыты, жолы, деңгейі әртүрлі еді. Сондықтан интеграция процесі баяу дамуда. Яғни, қандай да бір құжатты қабылдау, белгілі бір мәселеге қатысты ортақ шешімге келу қиын еді. Қоғамға ықпал ететіндей ортақ құжат қабылдай алмағанбыз. Өйткені Түркі мемлекеттерінің даму деңгейі әртүрлі болды. Олардағы қоғамдық құбылыстарда да, таным-түсінікте де айырмашылықтар болды. Бұл өз кезегінде интеграцияның мәдени-рухани бағыттағы бастапқы қадамдарының тым сәтті бола қоймағанын көрсетті. Біз енді ғана, өте ұзақ уақыттан кейін интеграцияда өзара түсіністікке қол жеткізген сияқтымыз. Мемлекет басшылары, тиісті мамандар интеграцияның нақты даму бағытын айқындаған сыңайлы. Әрі осынау бағыт көпдеңгейлі, көпсалалы сипатымен ерекшеленеді. Осыдан біраз бұрын ғылыми, мәдени бағытта көп жұмыс жасалып, біршама ортақ ұстаным пайда болса, түркі әлемінің экономикалық интеграциясы енді басталып келеді. Меніңше, бұл – үлкен жетістік. Бұйырса, жуық арада Түркі инвестициялық қоры өз жұмысын бастайды. Бұл дегеніңіз – Еуропа, Азия даму банктері немесе Халықаралық валюта қоры сияқты сипаты бар құрылым болады деген сөз. Тамаша бастама. Қазақстан Парламенті бұл қорды құру туралы келісімді ратификациялады. Менің білуімше, жарғылық капиталы 500 млн доллардан басталуға тиіс. Мұны түркі интеграциясындағы жаңа қадам деп білемін. Алдағы саммитте де өзара байланысты күшейтетін кезекті шешім қабылданатын шығар.
Амангелді ҚҰРМЕТ
© инфографика: Елдар Қаба