Биіктік немесе «Ескерткіш боп тұрып кетер мықтылар!»

Сахна төрінде ақынның әндері шырқалып, 2013 жылы жарық көр­ген «Із тастап аққан бір жұлдыз» атты жи­нағының екінші басылымының тұ­сауы кесілді. Кітапхана фойесіндегі көр­меге ақынның еш жерде жарияланбаған ар­хив­тегі суреттері қойылды.

Әдеби сазды кеште Президент кеңес­шісі, журналист Бауыржан Омарұлы, те­ле­журналист Арман Сқабылұлы ақын, ком­пазитор Елена Әбдіхалықова, Мә­жіліс депутаты, жур­на­лист Жанарбек Әшімжан, «Түркістан» га­­зетінің бас редакторы Бауыржан Ба­ба­жан­ұлы, «Айқын-Литер» ЖШС-ның ди­­рек­торы Ысқақ Егембердиев сынды ел аға­лары естелік айтып, Табылдыға арнап жаз­ған жырын оқыды. 

– Табылдың Астанада әлі кеші болған жоқ. Мынау – алғашқы кеші. Ал Ақтөбе қа­ласында Табылдының жыл сайын ән­дер байқауы өткізіліп келеді. Атырауда да, Маңғыстауда да керемет жыр кеші болды. Енді Астанаға келді. Табылдыны ес­ке алу, Табылдыны таныту деген мақ­сат­та... Өзі де халықтың арасында таны­мал. Бірақ ресми түрде Табылдының елге та­нылуы соңғы бір-екі жылдың кө­ле­мінде қолға алына бастады. Атырауда ес­­керткіші ашылды. Біздің за­ман­дас­тардың ішінде Табылдының оқ бойы озық, шы­нымен ал­да екенін дәлелдейтін ес­керткіш әлі еш­кімге қойылған жоқ. Табыл оқу бітір­ген­нен кейін Алматыда қала алмай, бір шаңырақтың жалғызы болғаннан кейін ауылға кетті. Ауылда жүріп шығар­ма­шы­лы­ғын дамытты. Ал­матыны сағынып жүр­ді, Алматыға келгісі келетін. Бірақ қо­лы байлаулы еді. Сонда да болса, қыс­қа ғана 45 жыл ғұ­мырында көп жұмыс бі­тіріп кетті. Ал оның шы­ғармашы­лы­ғы­ның ең бір гүл­денген ша­ғы, қазір елдің ау­зынан түспей жүрген ең бір таңдаулы ән­дерінің 70-80 пайызы ҚазГУ қала­шы­ғында, жастық, студенттік шағында дү­ние­ге келді. Бәріміз жас болдық, бәріміз ға­шық бол­дық. Әнде­рінің талайының қа­лай ту­ғанының куәсімін. Тіпті, пат­риот­тық әндері де Алматыда туды. Жел­тоқ­сан оқиғасының ортасында болды. Сол үшін оқудан шығып қалды. «Мен қа­зақпын» деген әні күйініштен, азаттық аң­с­аған жан те­б­іренісінен туған еді.

Табылдының тағдыры киноға да татиды. Түбі көркем фильм, спек­такль, пьеса болып, көрерменмен қауы­шады, жарық көреді деп сенемін. Та­был талант Астананың кітапханасы сах­насынан басталып, үлкен сарайларда та­лай-талай жыр кештерінің тақырыбына ай­налады деп ойлаймын, – дейді ақын­ның курстасы Арман Сқабылұлы.

Қазақтың жыр әлемінде жасындай жар­қырап, отты өлеңдерімен олжа салған ақын­дар аз емес. Тағдырдың таңбасы со­лай ма, әйтеуір қазақ көбіне көзі тірісінде та­лантты танымай жатады дейміз. Бірақ 80-90-жылдары көзі тірісінде-ақ Та­был­ды Досымовтың КазГу қалашығын тер­бет­кен қоңыр үні, гитарадан төгілген қоңыр әуені сол кездегі барлық қазақ жас­тарының жүрегіне ұялап, ән болып әуе­легені рас. «Түркістан» газетінің бас ре­дак­торы Бауыржан Бабажанұлы:

– Біз университетке келсек, бүкіл Каз­ГУ Табылдының әнімен тыныстап, тер­беліп тұр екен. Біздің студенттік кез­дері­міздің бәрі Табылдының әндерімен өтті. Оған дейін өз заманының тынысын ги­тараның үніне қосып жеткізген дарын ұлты­мызда болған жоқ, - десе, Бауыржан Омарұлы Табылды Досымовтың сту­дент­тік өмірінің өлшемі, достығының анық­тауышы – ақын Әубәкір Смайылов, жур­­­налист Болатбек Қожан және теле­жур­налист Арман Сқабылұлы олардың Та­былды қалай алақанына салып аяла­ға­ны жайында естеліктерді айта келіп, ақын шығармасындағы философиялық, пси­хологиялық иірімдер жөнінде тол­ғам­ды ойын ортаға салды. 

– Табыл әскерден келді де, шы­ғар­ма­шылықпен шындап айналысты. Тыны­м­сыз ізденді. Қабілетін қайрады. Қаламын ұштады. Гитарасының шанағынан саз сау­ды. Нәтижесі, өздеріңізге белгілі.

Ақын досымыздың мақсат-міндеті мен өсіп-өрлеуінің кілті өз өлеңінде тұр. Оның шығармашылығында «биіктік» ұғы­мы маңызды роль атқарады. Ол үнемі ға­рышқа көз тігеді, зеңгір көкке зер са­лады. Бала бардтың арманы да («Ұнатады шың­ға көңіл шырқауды, Таулары жоқ тө­бемізден бұлт ауды»), аңсары да («Шың­ды армандап төбесі көк сүзгілер, Экраннан Эве­рестке үздігер»), кесімі де («Қыр ба­ла­сы тауға қарап өспейді, Қыр баласы қол созады аспанға»), шешімі де («Биік­тік­ті айналайын, туған ел, Қыранының қа­натымен өлшеген») – сол биіктік. Та­был игерді сол биіктіктің біразын. Қан­дай шыңдарды бағындырғанына бүгінгі жұрт куә.

Тағы бір назар аударарлық нәрсе – Табылдың өлеңдеріндегі «тау» тү­сінігі. Бұл – алдыңғы «биіктік» ұғы­мы­мен астасып жатқан дүние. Тау тұлғалы Та­был тауға құмартты. «Обаны адыр, адыр­ларды төбе деп Төбелерді тау деседі біз­дің ел», – деп туған жерінің табиғатын те­бірене тәпсірледі. «Тартыспай-ақ Ғам­за­товтай көкеммен, Тау ұлы емес, қыр ұлы боп өтем мен» деп өзінің перзенттік па­рық-пайымын жалпақ жұртқа жария­ла­ды. «Осы қырда төбешіктей аналар, дү­ние­ге таудай ұлдар әкелген» деп өс­кен өңірін өбектей түсті. «Ереуіл атқа ерін салған егесте, Махамбеттің өзі бір тау емес пе?» деп Арман секілді тау ұл­да­рына шекесінен қарап, алабөтен ас­қақ­тық танытты.

Расында да оның әйгілі үш до­сы­ның екеуі таусыз жерде туып-өскен-ді. Әубәкірдің тауы – өлең, Боря­ның тауы – иман... Ал Арман ти­тім­дейі­нен тауда ойнаған жас марал еді... Табылдың оған тым жақын болғаны да содан шығар. 

Табылдың да кредосы тау секілді ас­қақ еді. Тау перзенттерін тынбай жыр­лай­ды («Тау ұлдары тауда нағыз сырбаз­дай, Жүздеріңде шабыт оты жүр маздай»), оларды өзінің теп-тегіс туған жерінің алаң­сыз адамдарымен салыстырады («Біз­дің қырда қыдырса егер бір жаздай, Та­лай таулық кетер ме екен жыр жаз­бай»), ақырында таусыз-ақ тірлік етеріне мойынсұнып, сабасына түседі «(Алты алаштың алыптары берсе дем, Таусыз ғұ­мыр кешеріме мен сенем»). Бәрібір кө­кейтесті арманын өзі күндіз-түні ши­ма­й­лайтын ақ параққа мөр ғып басты, – деп Бауыржан Омарұлы Табылды Досымов­тың шығармаларындағы арман-мұрат­тарының шындыққа айналғаны туралы толғанды. 

Жыр кешінде Қорабай Есенов, Зәм­зәм Дәуітов, Амантай Шәріпов, Ерсайын Жапақов, Сабыр Адай, Әмірхан Балқы­бек, Жарас Сәрсек сынды тау тұлғалы қаз­ақтың біртуар ұлдарының аттары Та­был­ды Досымовтың атымен қатар ата­лып, 80-90-жылдардағы қазақ жастары­ның қилы да қызық жастық шақтарынан сыр шертті.

– Бүгін бір сұрапыл кеш болып жа­тыр. Керемет естеліктер айтылып жатыр. Та­был аға біздің жатақханаға жиі келетін еді. Түнімен ән айтатын. Өтірік өлең жа­за­тын халтуршиктерге жаны қас еді, – деп еске алды депутат Жанарбек Әшім­жан. Иә Табыл ақынның жасандылыққа жаны қас шығармашылық талантына жазушы Әуезхан Қодар: «Табылды жа­сан­дылықты кешірмей, сынап-мінеп оты­рады. Себебі оның ең түпкі мақсаты – қа­зақтың шығыстық болмысын табу емес, қазақтың өзіндік қазақ болмысын табу. Ал ол болмыстың табиғаты қазақ­тың жырау болмысында жатыр. Жырау дегеніміз кім? Жырау – әрқашанда шын­дықсүйгіш қазақы еркін болмысты дәріп­тейтін ақын. Ол – бір жағынан билік пен халық арасындағы дәнекерші бол­са, екінші жағынан, биліктің алдында ха­лық сөзін айтушы, оның мүддесін қор­ғаушы тұлға. Егер бір кездері қазақ бір­тұтас болса, ол – халыққа да адал, би­лік­ке де әділ біздің жанкешті осы жыраулық бол­мысы. Ол бард сөзінің ортағасырлық жә­не қазіргі мағынасында да бар. Ең түп­кі негізінде, ол қазақ дәстүрлі жыраулар мә­дениетінің өкілі болса, екінші жағы­нан, қазіргі авангардистік, модернисттік мәде­ниетінің өкілі» деп баяғыда бағасын берген еді. 

Табылды Досымов туралы жазған­да ақынның өзінен асырып айту мүмкін емес сияқты. Өйткені ақын өлең­дерінің қай-қайсысына үңілсеңіз де, өмі­рі­не де, өнеріне де, тіпті өліміне де өзі ес­керт­кіш қойып кеткенін аңғарады екен­сің. 

– Биыл Табыл ағаның бүкіл әндері но­таға түсіп, үлкен кітап болып жарық көр­ді. Туған жерінде өнер кеші өтті. Ке­лесі жылы Табыл Досымовтың әндер фес­тивалі өтеді деп жоспарлап отырмыз. Со­нымен қатар Махамбет атындағы ака­демиялық қазақ драма театрының әртіс­те­рі ақын өмірін басқаша қырынан көр­сететін «Ұнатамын мен сені» деген та­­­­­­қ­ы­рыпта жаңа спектакль дайындап жа­тыр, – деді Махамбет атындағы Қазақ дра­ма театрының қызметкері, ақын Әлия Дәулетбаева. Иә, қазақ барда қазақтың тұңғыш бард ақыны Табылды Досымов та өлмейді, мәңгі жасайды.

Табылды Досымовтың шы­ғарма­ларын­дағы биіктік, тау, жалғыздық сын­ды ұғымдардың қазақ ұғымындағы ұлы­лық өлшемдерімен, ал «Біреу келсе екен...» деген арман-аңсары халқымыз­дың бауырмал, көпшіл, қонақжай деген секілді өмірлік таным-түсінігімен ұш­та­сып, ұрпаққа ұлттық мінез-құлықты үлгі-өнеге етіп, мәңгілікке жалғаса беретіні сөз­сіз. Өйткені Табылды туралы тау­сыл­мас тақырып төңірегінде сыр шертіп, ес­телік айтар қаламдас достары, заман­дас­тары және ізін жалғап, жолын қуған аға-бауыр, іні-қарындастары, Қарлы­ғаш­тай жары мен Абылдай мұрагері бар.

Тілекгүл ЕСДӘУЛЕТ