Мысалы, жұмыртқа бағасы Алматыда бір аптада ғана 3,7%-ға өскен. Өзге өңірлерде де жағдай мәз емес. Бұл салада алаңдатарлық ахуал қалыптасты. Жұмыртқа өндірісі құлдырауда. Былтырдан бері 12 құс фабрикасы жабылып қалды. Халық арасында ең танымал өнімге қатысты жағдай неге ушықты?
207 есе қымбаттаған тағам
Жұмыртқа бағасы жылда көтеріледі. Мысалы, 1993 жылы жұмыртқаның он данасы 3 теңге 38 тиын тұрыпты. Бүгінде ондығының бағасы бірқатар өңірде 700 теңгеден асып кетті. Яғни, тәуелсіздік жылдарында бұл бұқаралық басты бір тағам 207 еседен артық қымбаттапты.
Бағаның басқа шауып, төске өрлеуі тоқтаусыз жалғасып жатыр. Бүкіл Министрлер кабинеті жаз бойы жұмыртқамен жабыла күресіп, оңбай жеңілді. Ақыры Үкімет біраз жылдан бері ұмыт болған шетін шараға оралып отыр. Әкімшілік ресурс іске қосылды. Атап айтқанда, Сауда және интеграция министрлігі сала кәсіпкерлерінің басын біріктіретін бірлестіктермен меморандумға қол қойды. Олар қыста бағаны барынша «қатыруға» уағдаласты.
«Сауда және интеграция министрлігі жыл соңына дейін С1 санатындағы жұмыртқаның бағасын тұрақтандыру бойынша Қазақстан құс өсірушілер одағымен және Қазақстанның жұмыртқа өндірушілер қауымдастығымен ынтымақтастық туралы меморандум жасасты. Бұл келісім маусымдық қымбаттау кезеңінде жұмыртқаның бағасын тұрақтандыруға мүмкіндік береді. Меморандум аясында одақ пен қауымдастық отандық құс фабрикаларымен бірлесіп, 1-санаттағы жұмыртқаны қолжетімді ету, осы әлеуметтік маңызды азық-түлік тауарына (ӘМАТ) мереке қарсаңында бағаның күрт және негізсіз өсуін болдырмау жұмыстарын ұйымдастырады», – деп мәлімдеді ведомство.
Өз кезегінде Үкіметтің бизнеске қандай жеңілдіктерін, жылы-жұмсағын ұсынғаны белгісіз. Тараптар ол туралы айтпады. Тек министрлік сала кәсіпорындарының бұл уәдесін қаншалықты сақтап отырғанын анықтау үшін күнделікті баға мониторингін жүргізетінін ескертті.
Құс фабрикаларының өкілдері болса, мемлекеттен жұмыртқа өндірісі үшін субсидия алмайтынын айтады.
Бұл сектордың құлдырағанын Ұлттық статистика бюросы растады. Мысалы, 2023 жылғы 10 айда мал шаруашылығы салаларына тартылған инвестициялардың жалпы сомасы 144,2 миллиард теңгеге жетіпті. Бұл – өзіндік рекорд. Негізгі капиталға салынған инвестиция көлемі былтырғыдан бірден 15,9%-ға артты. Ет, сүт, тіпті далаға, қоқысқа тасталады делінетін тері өндірісіне құйылған қаржы ауқымы артты. Қиналғаны, кері кеткені – жұмыртқа өндірісі ғана.
Нәтижесінде, биыл шығарылған жұмыртқа саны 1,7%-ға кеміді: 2022 жылғы он айда 4 млрд 222,7 миллион жұмыртқа өндірілсе, биылғы ұқсас кезеңде бұл көрсеткіш небәрі 4 млрд 148,8 млн дананы құрады.
Бағаны түсіру үшін Үкімет делдалдармен күреске кірісті. Мысалы, құс өсірушілер мен тұтынушылар арасындағы делдалдардың санын барынша азайту және сол арқылы өнімнің бағасын тұрақтандыру үшін билік тауық жұмыртқаларын әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар (ӘКК) арқылы сауда желілеріне өткізудің жаңа схемасын іске қосты.
Мұның машақаттары бар болғандықтан, бірқатар фабрика өзі келіп алып кететін көтерме саудагерлермен әріптестігінен айнымады. Содан Премьер-Министрдің орынбасары Серік Жұманғариннің өзі өңірлерді аралап, ауыл кәсіпкерлерін аталған схемаға қатысуға үндеді.
«Делдалдарды жолатпау керек. ӘКК және сауда желілері арқылы тікелей жұмыс істеген дұрыс. Жаңа схема бойынша жұмыс істесеңіздер, жағдайларыңыз жақсы болады», — деді вице-премьер Серік Жұманғарин Қостанай облысындағы «Жас-Қанат 2006» ЖШС құс фабрикасына ат басын бұрғанда. Айтпақшы, осы жылдың 10 айында 156,2 млн дана жұмыртқа шығарған бұл фабриканың өнімі отандық нарықта ғана сұранысқа ие емес, оны Ресей, Қырғызстан, Ауғанстан елдерінің импорттаушылары да таласа-тармаса алып кетіп жатыр.
Бағаны тұрақтандыратын фактор бар
Құс фабрикаларының айналым капиталының жетіспеушілігі проблемасын шешу үшін Үкімет «ӘКК-тер өндірушілерден тікелей сатып алуға міндетті» 9 тауарға енді жұмыртқаны да қосу туралы шешім қабылдады. Корпорациялар оны сауда желілеріне, базарларға төмендетілген бағамен ұсынуы тиіс.
Құс өсірушілер мемлекеттің талабына бағынып, жаңажылдық мерекелерде өнім бағасын өсірмеуге тырысатынын жеткізді. Бірақ бұл оларға оңайға түспеуі мүмкін.
Себебі іргедегі Ресейде де жұмыртқаның бағасы ұшынып тұр: 10 данасын 120 рубльден (шамамен 600 теңге) сата бастаған. Құс шаруашылығы жақсы дамыған солтүстік көршіде мұндай баға бұрын-соңды болмапты. Соғыс пен санкция бұқарасының тұрмысын құлдыратып, елді осы өнімге тәуелді етті. РФ үкіметі экспортты шектеп, керісінше импорттаушыларының жұмыртқаны Қазақстаннан тасуын ынталандырып жатыр.
«Ресейде шынында да жұмыртқа мен құс етінің бағасы өсіп барады. Оған Қытай тарапынан сұраныстың күрт өсуі де ықпал етті. Бұл Қазақстанда бағалардың ары қарай жоғарылауына серпін бере ме? Өз пікірімді айтсам, баға өсімі болмайды», – деп тұспалдады Aitas Agro коммерциялық директоры Қуаныш Жақыпов.
Оның дәйектеуінше, құстардың жемазығы биыл мол әрі арзан. Өйткені Қазақстанда биылғы күз жауын-шашынды болды да, егіннің үлкен бөлігі қызып кетті немесе сапасы құлдырады. Астықшылар онысын амалсыз құс фабрикаларына төмен бағаға өткізуге мәжбүр. Егер бұрын құс өсірушілер «ең құрыса, бір шөкімін бер» деп диқандарды жағалап, алақан жайып жүрсе, биыл егіншілердің өздері құс фабрикалары қожайындарының соңынан зыр жүгіріп жүр. Яғни, шертіп жүріп таңдай алады.
Ал жемазық – құс фабрикалары шығындарының негізгі бөлігі болып есептеледі: оның қымбаттығы және тапшылығы бірқатар құс өсіруші кәсіпорынның жұмысын тоқтатуына соқтырды. Сорақы жағдайлар да болды: 2015 жылы Қарағанды облысындағы Маркс атындағы құс фабрикасы жемсіз босқа қырылмауы үшін 150 мың арық тауығын тегін таратты. Мұны естіп, шұбырған жұрт жануарларды жеңіл көліктерінің багажнигіне тығыздап толтырып әкеткен. Бірақ тауықтар жолай бірін-бірі тапап, тұншығып өлген. Салдарынан трасса бойы көрсеқызар адамдар тастап кеткен үй құстарының өлекселеріне толды.
Былтыр бірнеше облыстағы құс фабрикалары да шығынды азайту үшін жұмыртқалаушы тауықтарының үлкен бір бөлігін сойып тастады. Бұл жұмыртқа өндірісінің төмендеуіне әкеліп соқтырды.
Қуаныш Жақыповтың сендіруінше, биыл саладағы ахуал басқаша: Қазақстан төмен сапалы бидайының орасан көлемін экспортқа шығара алмайды, тиісінше, соның бәрі үлкен жеңілдікпен мал және құс шаруашылығына бағытталуда. Тек ол бидайдың сапасын одан ары бақылауда ұстау қажет. Әйтпесе, жауын астында қалып, ылғалды көп сіңірген және элеваторлардың шектен тыс жүктелуі кесірінен жете кептірілмеген астық жаппай көктеп, өніп кетуі мүмкін. Онда оны мал да жемейді. Онда құс шаруашылығы қайтадан жемазық жетіспеушілігі проблемасына жолығуы кәдік.
Сарапшының түсіндіруінше, құс та тамақ таңдайды. Құс өсірушілер арзан екен деп кез келген бидайды сатып ала алмайды. Бірінші орында биоқауіпсіздік тұруы тиіс. Сондықтан жеткізушілер ұсынатын жемазық алдымен зертханада микробиологияға тексеріледі.
Жемазық арзандаған, көлемі күрт молайған екен. Үкімет те қарап отырмай, бағаны құрықтап, өндірушілерді соған көндіріпті. Ендеше бұқаралық өнімнің қымбаттауына қатысты қауіп сейілді ме?
Мамандар бас шайқайды. Өйткені соңғы жылдары құс шаруашылықтарының қаржылық, экономикалық, өндірістік, инфрақұрылымдық жағдайы нашарлады. Кейінгі екі жылда Түркістан, Жамбыл, Ақтөбе, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан, Павлодар, Қостанай облыстарында, Шымкентте құс тұмауы өршіп, бірнеше миллион тауық қырылып қалды. Бұған Ауыл шаруашылығы министрлігінің вакцинаны тым кеш сатып алуы да себепші болды.
Дәл қазір жемазық бағасы барынша арзандағанда құс фабрикалары қорларын молайтып алғаны жөн еді. Алайда сарапшылардың айтуынша, нарық қатысушыларының көбінің төлем қабілеттілігі төмен болғандықтан, яғни қаражат тапшылығы бұл мүмкіндікті толыққанды пайдаланып қалуға кедергі келтіреді.
Құс өсірушілер банктерден кредит те ала алмайды: несие сыйақысы шарықтап кетті. Өйткені Ұлттық банк базалық ставканы 15,75% көлемінде ұстап тұр. Бұл – әлемдегі ең жоғары ставкалардың бірі. Салдарынан банктер одан арзан мөлшерлемемен несие бере алмайды.
Нәтижесінде, мамандардың мәліметінше, құс фабрикаларында екі айға жететін жемазық қоры ғана бар. Одан кейін не болатыны белгісіз. Саланың болашағы да бұлыңғыр.
Айхан ШӘРІП