7-8 желтоқсанда Астанада Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының 30 жылдығына орай «Конституциялық реформа және сайлау жүйесі» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференция өтті.
Іс-шараға 16 шет мемлекеттің орталық сайлау органдарының және 6 беделді халықаралық ұйымдардың – Дүниежүзілік сайлау органдарының қауымдастығы, ЕҚЫҰ, ТМД Атқару комитеті, Парламентаралық Одақ, Түркі мемлекеттерінің ұйымының, ТМД Парламентаралық Ассамблеясы Кеңесінің өкілдері қатысты.
Конференцияға сондай-ақ республиканың бірқатар мемлекеттік органдарының басшылары, ҚР Парламентінің депутаттары, ҚР ОСК жанындағы Сарапшылық кеңестің, Мүгедектігі бар адамдардың сайлау құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі жұмыс тобының, Жас сайлаушылар клубының, аумақтық сайлау комиссияларының мүшелері, саяси партиялардың, ғылым, білім, қоғамдық ұйымдардың, масс-медианың өкілдері қатысты. Барлығы 200-ден астам адам болды.
Ашылу барысында ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың конференцияға қатысушыларға арналған құттықтау хатын Президенттің кеңесшісі Ернар Баспаев оқып берді.
ҚР Президенті тәуелсіздік жылдарында еліміздің сайлау органдары дәйекті даму жолынан өтіп, мемлекеттік биліктің аса маңызды институттарын қалыптастыру ісіне елеулі үлес қосқанын атады. Бұл органдар сайлау құқығына қатысты әлемдік деңгейдегі жоғары талаптарды әрдайым сақтай білді. Сондай-ақ халықаралық серіктестермен ынтымақтастықты нығайтып, қоғаммен ашық диалог орнатты. Мысалы, шетелдің озық тәжірибесін ескере отырып, аумақтық комиссиялардың кәсіби деңгейін көтеру, жұмысын жақсарту және оның әрбір мүшесінің мәртебесін айқындау үшін нақты шаралар қабылданды.
«Қазақстанда жан-жақты реформалар кезеңінде сайлау заңнамасын үнемі жетілдіріп отыруға баса мән беріледі. Осы күрделі әрі жауапты міндетті орындау үшін сарапшылар қауымымен тығыз қарым-қатынас орнатудың маңызы зор. Бүгінгі басқосуда бұл саланы дамытуға қатысты салмақты ой-пікірлер айтылып, тың тәсілдер ұсынылады деп сенемін», – деді Мемлекет басшысы құттықтау сөзінде және конференция қатысушыларына жемісті жұмыс тіледі.
Сондай-ақ ҚР Парламенті Сенатының Төрағасы Мәулен Әшімбаев пен ҚР Парламенті Мәжілісінің Төрағасы Ерлан Қошанов құттықтау хаттарын жолдады.
Конференция қатысушыларына арнаған сөзінде ТМД Атқару комитеті делегациясының басшысы – ТМД Бас хатшысының бірінші орынбасары Леонид Анфимов Қазақстан Республикасында халықаралық нормаларға сай келетін сайлау жүйесі құрылғанын, ол елдің әрбір азаматына өз еркін білдіруге, сайлауға және сайлануға, осылайша мемлекетті басқаруға қатысу құқығын беретінін атап өтті. Ол «Қазақстанның Орталық сайлау комиссиясы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы кеңістігіндегі сайлау қызметінде шын мәнінде флагмандардың біріне айналды», – деп атап көрсетті.
Парламентаралық одақтың құрметті Президенті Дуарте Пашеко «2022 жылғы референдумда халық қолдаған ҚР Президентінің конституциялық реформасы біздің демократиялық қағидаттарға қызығушылығымызды арттырып, сайлау жүйемізді жетілдіріп жатқанымыздың дәлелі» екенін атап өтті.
Конференция барысында Дүниежүзілік сайлау органдары қауымдастығының Бас хатшысы доктор Ин-сик Джангтың, Түркі мемлекеттері ұйымының Бас хатшысы Кубанычбек Омуралиевтің және ТМД Парламентаралық Ассамблеясы Кеңесінің Бас хатшысы Дмитрий Кобицкийдің бейнеқұттықтаулары көрсетілді.
Сайлау тарихы туралы және Қазақстанның соңғы 30 жылдағы сайлау жүйесін дамытудың барлық кезеңдерін қамтитын көрме үлкен қызығушылық тудырды. Көрме материалдары конституциялық реформаның, сайлау заңнамасын жаңартудың негізгі элементтерін көрсетеді, сондай-ақ миссия, пайым, құндылықтар, қағидаттар, мақсат, басымдықтар сияқты ҚР ОСК одан әрі дамуының стратегиялық негіздеріне назар аударады.
Конференция аясында ҚР ОСК Төрағасы Н.Әбдіров Өзбекстан Республикасы ОСК Төрағасы З.Низамходжаевпен, Армения Республикасы ОСК Төрағасы В.Овакимянмен, Түркия Республикасы Жоғары сайлау кеңесінің Төрағасы А.Йенермен Өзара түсіністік туралы меморандумдарға қол қойды. Меморандумдарға қол қою сайлау жүйелері мен сайлау процесін дамытудағы елдер арасындағы ынтымақтастықты одан әрі нығайтуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, Қазақстан мен Венгрияның орталық сайлау органдары арасында Өзара түсіністік туралы меморандум жобасы дайындалды. Венгрия тарапының бастамасымен құжатқа қол қою 2024 жылдың жазында Будапештте жоспарлануда.
Конференция шеңберінде «Конституциялық реформа мәнмәтініндегі сайлау заңнамасының эволюциясы» және «Сайлау жүйелерін дамытудың өзекті трендтері» атты екі тақырыптық сессия жұмыс істеді, оның барысында қатысушылар мен қонақтар баяндамалар жасап, аталған тақырыпта пікір алмасты. Атап айтқанда, мемлекеттердің қазіргі заманғы сайлау жүйелерінің алдында тұрған талаптары талқыланды, электрондық дауыс беру және басқа да заманауи сайлау технологиялары мәселелері бойынша тәжірибе алмасу жүзеге асырылды. Шетелдік әріптестер Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен жүргізілген Қазақстанның саяси реформаларына оң баға берді.
Сессияларда ҚР Әділет министрі А.Есқараев, ҚР Мәдениет және ақпарат вице-министрі Д.Қадыров, ҚР Сыртқы істер министрінің орынбасары Р.Василенко, ҚР Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі вице-министрі Ә.Тұрысов, Грузия ОСК Төрағасы Г.Каландаришвили, Беларусь Республикасы ОСК Төрағасының орынбасары В.Ипатов, Қырғыз Республикасының Сайлау және референдум өткізу жөніндегі орталық комиссиясының Төрайымы Н.Шайлдабекова, Өзбекстан Республикасы ОСК Төрағасы З.Низамходжаев, Молдова Республикасы ОСК хатшысы А.Берлинский, Ресей Федерациясы ОСК мүшесі К.Мазуревский, Иордания ОСК мүшесі доктор Раед Әл-Адван, арнайы шақырылған ЕҚЫҰ сарапшысы Д.Дуэнас-Сид, Эстония Ұлттық сайлау комитетінің мүшесі Д.Нахкур-Таммиксаар, Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару академиясының Электоралдық оқыту орталығының басшысы Ж.Буқанова баяндама жасады.
Нұрлан Әбдіров өз сөзінде Орталық сайлау комиссиясы сайлау органдарының бірыңғай жүйесін басқара отырып, жалпымемлекеттік деңгейде сайлау процесін басқару саласындағы алғашқы арнайы орган болғанын атап өтті. ОСК құрылған сәттен бастап мемлекеттік биліктің заңды институттарын қалыптастыруға тікелей қатыса отырып, Қазақстан Республикасының қалыптасу тарихымен тығыз байланысты.
Көптеген беделді халықаралық ұйымдардың белсенді мүшесі бола отырып, Қазақстан еркін және бәсекелі сайлау өткізу бойынша өзіне қабылдаған барлық міндеттемелерін ұстанады. Біздің еліміздегі барлық сайлау науқандары ұлттық заңнамаға және Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында (1948 ж.), ЕҚЫҰ Копенгаген кеңесінің құжатында (1990 ж.) қамтылған демократиялық сайлаудың жалпыға бірдей танылған қағидаттарына сәйкес өтеді.
ОСК басшысы өз сөзінде: «2022 жылғы 5 маусымда өткен республикалық референдумда жалпыхалықтық қолдау тапқан Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың конституциялық реформасымен тікелей байланысты сайлау заңнамасының іргелі жаңашылдықтары саяси жүйенің бүкіл конфигурациясын өзгертіп, сайлау кеңістігіне трансформациялық әсер ете отырып, қоғамдық қатынастардың жаңа дәуірі үшін жол ашты. Сайлау процестері арқылы азаматтардың мемлекетті басқаруға қатысуын кеңейтуге баса назар аударылды», – деп атап өтті.
Ол сондай-ақ комиссияның одан әрі дамуының стратегиялық перспективаларына және оның көзқарасы, миссиясы, құндылықтары, принциптері, мақсаттары, басымдықтары сияқты элементтерін анықтауға баса назар аударды. «Ал бұл элементтердің барлығы Сайлау туралы Конституциялық заңда айқындалған комиссияның мандатынан туындайды: ҚР ОСК – референдумдар мен сайлауды дайындау және өткізу жөніндегі мемлекеттік сайлау органы».
Түркия мысалында сайлау саласындағы озық тәжірибелер туралы Түркия Республикасы Жоғары сайлау кеңесінің Төрағасы А.Йенер айтып берді. Ол «2023 жылғы 3 қарашада Қазақстанның төрағалығымен өткен Түркі мемлекеттері ұйымының 10-шы саммитінде Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев Түркі мемлекеттерінің сайлау саласындағы ынтымақтастығын нығайтудың маңыздылығын атап өтіп, ТМҰ-на мүше елдердің Орталық сайлау органдарының консультативтік кеңесін құруды ұсынды. Ол бұл бастама жүзеге асырылатынына және біздің демократиялық басқаруды нығайтуға деген ұжымдық міндеттемемізді практикалық деңгейге көтеретініне сенім білдірді».
Грузия Орталық сайлау комиссиясының Төрағасы Г.Каландаришвили Грузияның сайлау жүйесін дамытудың негізгі жолдары және қазіргі заманғы сын-қатерлер туралы баяндама жасады.
Ол Грузияның сайлау жүйесіндегі өзгерістер туралы, оның ішінде саяси партиялардың ел парламентіне өтуі үшін сайлау шегін белгілеу туралы айтты. Атап айтқанда, осы елде өткен сайлаулар сайлау шегіндегі айырмашылықтармен ерекшеленді: 1992 жылғы сайлауда шегі 2% болды, кейінірек ол 5% - ға дейін көтерілді, содан кейін 1999 жылғы сайлауда ол 7% деңгейінде белгіленді, 2012 жылғы сайлауда 5% - ға дейін төмендетілді, 2020 жылғы сайлау 1% - ға дейін төмендеді, ал 2024 жылғы сайлаудың болжамды шегі 5% құрайды. Оның пікірінше, әмбебап идеалды сайлау жүйесі жоқ. Белгілі бір жүйені таңдау елдегі саяси консенсусқа және қоғамның сұраныстарына байланысты. Модельді таңдаудың ажырамас бөлігі – сайлау жүйесі қол жеткізуге ұмтылатын мақсатты дәл түсіну.
Қазақстанға қатысты ол «өткен жылы өткізілген референдум және Конституцияға енгізілген өзгерістер жақсы тәжірибе болды, бұл елдің демократиялық дамуын жаңа рельске ауыстырды және референдум нәтижесінде көп ұзамай сайлаушылар референдумға қатысу және тиісті шешімді жақтау арқылы қолдаған жаңа мандаты мен құзыреті бар елдің Президенті мен Парламенті сайланды. Сондықтан комиссия таңдаған конференция тақырыбы оқиғалардың одан әрі дамуын талқылау үшін өте уақтылы деп ойлаймын», - деп қосты.
Өзбекстан Республикасы ОСК Төрағасы З.Низамходжаев «Қазақстанның ұлттық сайлау жүйесі 30 жыл ішінде үлкен жолды өтті және бұл үдеріс Қазақстанның дамуымен, мемлекеттілікті және демократиялық негіздерді нығайтумен, азаматтардың конституциялық құқықтарын қамтамасыз етумен тығыз байланысты. Демократиялық сайлау өткізу, маңызды мемлекеттік міндеттерді шешу, сіздің еліңіздің болашағы ОСК мүшелерінің құзыреттілігіне, кәсібилігіне және жауапкершілігіне байланысты», - деп атап көрсетті.
Сессия барысында Қырғыз Республикасының сайлау және референдум өткізу жөніндегі орталық комиссиясының Төрағасы Н.Шайлдабекова сайлау жүйесін дамыту туралы өз көзқарасымен бөлісті. Ол «осы кезеңде ОСК үлкен жолды жүріп өтті және бүгін де біз органның өз миссиясын, азаматтардың сайлау құқықтарын лайықты жүзеге асыратын, қолайлы орта құра отырып, құқықты да, практиканы да үнемі жетілдіріп отыратын тұрақты мемлекеттік институт екендігіне куә болып отырмыз. ҚР ОСК құқықтық тұрғыда барлық өзгерістердің белсенді қатысушысы. Біз Қырғызстанда Қазақстан Республикасының заңнамасына енгізілген тиімді шешімдерге назар аударамыз».
ЕҚЫҰ / ДИАҚБ арнайы шақырылған сарапшысы Давид Дуэнас-Сидтің сөз сөйлеуі қызығушылық тудырды, оны конференцияға қазақстандықта, шетелдікте қатысушылар сұрақтар қойды. Интернет-дауыс берудің оң жақтары мен артықшылықтарын аша отырып, оның ішінде осындай дауыс беру жүйелерін қолданудың көптеген мәселелеріне назар аударды. Мәселен, сарапшының пікірінше, біріншіден, интернет-дауыс беруді енгізу сайлау кезінде келушілердің көбеюіне тікелей әсер ететіні туралы тікелей дәлелдер жоқ, екіншіден, интернет-дауыс беруді енгізу дауыс берудің басқа түрлеріне қарағанда арзан емес, үшіншіден, бірқатар тәуекелдер, соның ішінде дауыс беру қорытындыларына әсері де жоқ емес, сондықтан ол енгізілгенге дейін пысықтау керек. Бұл жағдай, тиісінше, дауыс беру жүйесінің қауіпсіздігіне және оған деген сенімге сұрақтар туғызады.
Ресей Федерациясы ОСК Төрайымы Э.Памфилова, Венгрия Ұлттық сайлау комиссиясының Төрағасы А.Надь, Сербия Республикасы Республикалық сайлау комиссиясының Төрағасы В.Димитриевич, Үндістан ОСК Төрағасы Р.Кумар, Түрікменстандағы орталық сайлау және референдум өткізу жөніндегі комиссияның Төрағасы Г.Мурадов бейнесөздерін жолдады, ТМД ПАА Демократияның даму мониторингі халықаралық институтының директоры И.Мушкет онлайн режимде сөз сөйледі.
Екінші күн аясында цифрлық үкімет офисінде ҚР Цифрлық даму және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің қызметкерлері шетелдік қонақтар үшін ҚР цифрлық үкіметінің тұжырымдамасымен және функционалымен таныстырып, оның жұмысын көрсетіп, елдегі цифрлық экожүйенің трансформациясы туралы айтып берді.
ҚР ОСК бастамасымен жарияланған сайлау тақырыбындағы ғылыми басылымдар шетелдік қонақтардың қызығушылығын тудырып, жоғары бағаға ие болды.
ҚР ҒЖБМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының бас директоры, әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі С.Сейдуманов институт ғалымдарының ауқымды ғылыми еңбегі – мемлекеттің сайлау жүйесін дамыту туралы «Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясына – 30 жыл. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесін трансформациялау» монографиясымен қонақтарды таныстырды. Бұл жұмыста ҚР ОСК құрылуы мен жұмыс істеуіне, елдің сайлау жүйесін жаңғыртуға және қазақстандық қоғамды демократияландыру процесіне сайлаудың ықпалы талданды.
С.Сейдуманов монография саяси процестердің жекелеген аспектілерін ғана емес, сонымен қатар соңғы үш онжылдықтағы сайлау жүйесінің эволюциясына тұжырымдамалық көзқарасты ұсынатынын түсіндірді. Оның ғылыми маңыздылығы біздің еліміздегі демократиялық сайлау процестерін қалыптастыруда маңызды рөл атқаратын ҚР ОСК басынан өткерген трансформацияларды талдау мен түсіндіруде болып табылады. Бұл – зерттеу жұмысы ғана емес. Ол саяси қарқын туралы түсінігімізді кеңейтуге және болашаққа тиімді стратегияларды қалыптастыруға үлес қосуға арналған.
Бұдан әрі заң ғылымдарының докторы, профессор М.Қоғамовтың басшылығымен құқықтанушы ғалымдар тобы дайындаған «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық заңға толық, әрбір бап бойынша түсініктеме таныстырылды. Басылым алғаш рет қазақ, сондай-ақ орыс тілдерінде жарық көрді.
Авторлық ұжымның құрамында қазақстандық көрнекті заңгер ғалымдар, заң ғылымдарының докторлары, профессорлар И.Әубәкірова, И.Борчашвили, Л.Жақаева, Л.Жанұзақова, Э.Қалиева, Э.Мұхамеджанов, Н.Түрік, заң ғылымдарының кандидаттары, профессорлар А.Караев, Ж.Қалишева бар.
Профессор М.Қоғамов өз сөзінде бұл мүлдем жаңа ғылыми-практикалық басылым екенін атап өтті. Онда Конституциялық заңның барлық 15 тарауының 133 бабының нормалары егжей-тегжейлі түсіндірілді, олар ҚР Президенті бастамашылық еткен және жүргізілген конституциялық реформа аясында жаңа құқықтық идеялармен толықтырылды. Оған ажырамас қосымша ретінде Конституциялық заңда қолданылатын 60 негізгі ұғымға анықтама беретін глоссарийді қарастыру керек.
ҚР ОСК аппараты Сайлау процесін ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі С.Қозыбаева 2012-2023 жылдар аралығында өткізілген сайлау және референдумдар туралы жаңа ақпараттық жинақты таныстырды.
Бұл басылымға сондай-ақ 2018 және 2022 жылдардағы сайлау заңнамасына енгізілген жаңалықтар, мәслихаттардың шығып қалған депутаттарының орнына сайлау, ауыл әкімдерін, аудандар мен облыстық маңызы бар қалалар әкімдерін тікелей пилоттық сайлау туралы ақпарат енді.
Конференцияның тағы бір маңызды оқиғасы сайлау терминдерінің онлайн-сөздігінің тұсаукесері болды, ол қазір ОСК www.election.gov.kz сайтында қолжетімді.
Сөздіктің тұсаукесеріне түсініктеме бере отырып, профессор И.Әубәкірова бұл жай терминдер сөздігі емес екенін түсіндірді. Өйткені, біздің ойымыз терминдер мен ұғымдардан тұрады, сондықтан терминдерді неғұрлым дұрыс түсінсек, ойлау деңгейіміз де соғұрлым дұрыс болады. Біздің еліміздегі сайлаудың қандай рөл атқаратынын ескерсек, бұл өте маңызды. Ол онлайн-сөздік азаматтардың, әсіресе жастардың, мәдениеті мен хабардарлығын дамытудың тағы бір көзі болады деген үміт білдірді.
Сөздік жаңа терминдер мен ұғымдарды ескере отырып, үнемі жаңартылып, толықтырылып отырады.
Екікүндік ғылыми-практикалық конференцияны қорытындылай келе, ҚР ОСК Төрағасы Нұрлан Әбдіров іс-шараның ақпаратқа толы күндеріне көз жүгірте отырып, әлемде қолданылатын сайлау тәжірибелерінің, технологиялар мен жүйелердің алуантүрлілігінің бар екендігін атап өтті. Сайлау құқығы институтының негізінде әмбебап қағидаттар болғанымен, олар егеменді мемлекеттерге өздерінің конституциялық сәйкестігі мен қоғамдық дамудың қазіргі кезеңдеріне сүйене отырып, өз сайлау моделін құруға жеткілікті мүмкіндік береді.
Болашақта Қазақстанның және басқа елдердің сайлау жүйелері қандай болады деген сұраққа жауап іздеу үшін пікірлестермен кәсіби диалог, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту арқылы әріптестермен және сарапшылармен сындарлы пікір алмасу аса маңызды. Бұл тренд міндетті түрде одан әрі дамиды.