Тіпті, бөрі, қасқыр жылы дейтіндер де табылады. Осылайша, әлі күнге бір пікірдің айналасына топтасқан, жүйелі ойға келіскен тұсы байқалар емес. Күнтізбе парақтарында да кейде ұлу, кейде айдаһар бейнеленіп жатады. Сонымен, 2024 жыл – ұлу ма әлде айдаһар ма?
Жыл соңында әлеуметтік желіні АҚШ-тағы Харвард университетінің профессоры Нұрлан Кенжеахметтің жыл есебі туралы пікірі кезіп кетті. Онда тарихшы есігімізден еніп, төрімізге шыққалы отырған жылдың ұлуға қатысы жоқтығын айтады. «Түркілердің жыл есебі бойынша биыл кіретін жыл ұлу болмақ. Он екі мүшелдік жыл санау Орхон ескерткіштерінде кеңінен кезігеді, ата-бабаларымыз мүшел жыл санауы бойынша тарихи уақиғаларды хатқа түсірген: күсгі (тышқан), ұд (сиыр), барс, табысхан (қоян), үлүй немесе ұлу, жылан, юнт (ат), қон (қой), бічін (маймыл), тақіғұ (тауық), ит, лағзын (доңыз). Ұлу десе, көз алдымызға өрмелеп жүрген құрт тәріздес жануар келеді. Олай емес. Ежелгі түркілерде Ұлу бөрі басты, жылан денелі қасиетті аңды меңзейді. Оның нақышы Түркі ескерткіштерінің үстіңгі жағына қашалған (төмендегі сурет: үстіңгісі Сұябтан табылған түркі ескерткішінің сынығы; астыңғысы Қарабалғасұн ескерткішінің сынығы). Ол көк бөрінің символы, Көк Тәңірге қатысты аң. Осыдан «ұлу» деген етістік жасалды: «қасқыр ұлыды»; «ішінде ит ұлып (өліп емес) жатыр», т.б. Қазақ тілінде қасқырдың неше түрлі жанама аты бар: итқұс, көкжал, бөрі, көксерек, т.б. Ата-бабаларымыздың қасқырды кие тұтқаны тегін емес. Осы аңның қытайша баламасы «лун» – айдаһар деген мағына береді. Ал қытай айдаһарының шығу тегі қазірге дейін шешімін таппаған мәселе: оны әртүрлі аңға жориды. Адамзат тарихындағы хатқа түскен, кемелденген Он екі мүшелдік жыл санау Көк Түріктерден бастау алады, ол қытайлық жыл санаудан өзгеше, тіпті кей аңдар қытайлық жыл санаумен сәйкеспейді», – дейді тарихшы.
Мәдениеттанушы Зира Наурызбаева 11 ғасырдағы М.Қашқаридың «Түркі сөздігінде» 12 жылдық күнтізбеде ұлу жоқ, бірақ айдаһар бар екенін айтады. «Серікбол Қондыбайдың «Арғы қазақ мифологиясының» үшінші кітабының жартысы ата-бабаларымыздың мифологиясындағы айдаһар/жылан бейнесіне арналған. «Қырымның қырық батыры» цикліндегі «Парпария» дастанында жау қоршауында жалғыз қалған батыр қиын жағдайға тап болғанда әкесі Баба Түкті Шашты Әзиз айдаһар кейпінде шығады:
«Кәміл пірі жар болып,
Баба түкті пірлері,
Айдаһар болып көрінді...
Айдаһар сонда ысқырды», – десе, сол циклдегі «Орақ-Мамай» дастанында батыр жаудың қоршауында қалғанда:
«Сол бір шаңның астында,
Айдаһар-жылан жан көрді.
Келді да жылан Орақтың,
Беліне айдаһар-жылан оралды, – деп келеді жырда. Осыған қарап-ақ көптеген жайды түсінуге болады», – дейді мәдениеттанушы.
Ал мәдениеттанушы Серік Ерғали ежелгі дейтүркілік танымда ұлу туралы (улитка) ешқандай дерек кездеспейтінін, ал айдаһар туралы құнды деректер жетіліп-артылатынын айтады. «Бұл үшін мынаның басын ашқан жөн: он екі жылдың киесі болып жүрген айуандар мен жәндіктер дейтүркілік үш әлемге тиісті танымнан бастау алады. Жылан – төменгі әлемнің «өкілі», бұл «Ертөстіктегі» Жылан бапы бейнесі түрінде белгілі. Ұлудан басқа қалған айуандар мен жануарлар ортаңғы жербетілік әлемнің «өкілдері». Ал Ұлу жоғарғы әлемге – әруақтар мен Жаратушы дүниесіне қатысты рухтың бейнесі болып табылуы тиіс еді. Бұған көз жеткізу үшін ұлутану мәселесін қарастыруға мәжбүрміз. «Ұлу» бейнесін індету барысында қазақ, түркі танымына қатысты теңіздік «улитканың» ешбір қадір тұтарлық болмаса жылкиеге айналарлық тарихын да, дәйегін де кездестірмедік. Оның есесіне, жылантекті айдаһарға қатысты қыруар қат-қабат рухани қазынаға жолықтық. Төменде қарастыратын жайттар, айдаһарға қырын қарайтын араб-парсылық идеологияның, үнді-еуропалық саясат пен қайшы танымның салдарынан қалыптасқан қазақтың «антиайдаһарлық» санасының қыйсынсыздығын аша түседі», – дейді ол.
Айдаһардан қалай айырылдық?
Сонымен, айдаһар бейнесі қайдан келіп шықты? Ең ежелгі жыр –шумерлердің «Гелгамеші» дейтін болсақ, бұл жыр біздің дәуірімізге дейінгі үш мыңжылдықта пайда болған. Осы дастанда Гилгамеш қасына елу адам ертіп мәңгілік әлемді іздеп шығады. Оған жету жолында тосқауылға тап болып, Хувава атты айдаһармен соғысады. Осылайша, адамзат тарихындағы ең алғашқы эпос «Гильгамеште» адам мен айдаһардың соғысы бейнеленген. Гилгамештің алдында айдаһармен құдайлар соғысады. Шумер мифіндегі Энки құдайдың Кур атты айдаһармен соғысы аспан мен жердің бөлінген тұсында басталады. Бұған қарап көптеген халықтардың жылан культіне табынғандығын көреміз.
Арғы қазақ мифологиясы туралы жазып, көне түркілік нанымдарымызды тірілтіп, мифологиямызға ерен еңбек сіңірген ғалымның бірі – Серікбол Қондыбай өзінің кітабында айдаһар туралы кеңінен көсіледі. Көптеген деректерді келтіріп, өзге де мифтік образдармен шендестіреді. Осы ретте қазақ танымындағы айдаһардың бүгінге неге жетпей қалғандығын мифолог былайша түсіндіреді: «Зұлымдық» мәселесі – араб-парсы санасының о бастан жыланға, жылан текті мифтік тұрпаттарға қарсы болуы, сондықтан парсылардың зороастризмі де, кейінгі исламы да жыланды жағымсыз сипатпен берді, парсының ертегілік фольклоры мен жазба әдебиетінде де жылан – зұлымдықтың символы болып қалыптасты да, парсы әдебиетінің, тілінің Орта Азия мен далалық көшпелілер дүниесінде ықпал етуі заманында, олардың да, оның ішінде қазақтардың да фольклорында жылан мен айдаһарға, «ол – абсолюттік зұлымдық символы» деген көзқарас қалыптасуына себепкер болды» дейді.
Сонымен қатар ол: «Айдаһар – үндіеуропалықтардың емес, дейтүркілердің тотемі; айдаһар-жылан бейнесінің скиф мифтік шежіресінде актуалды болуын да, парфиялық (Аршак) әулетінің негізін қалаған дах (дай) тайпаларындағы жылан культінің болуын да біз дейтүркілік ортамен байланыстырамыз; егер аталған жұрттардың тарихи дәуірде «иран тілді» болып есептелуімен келіскеннің өзінде де, осы аталған жұрттардың билеу-ші әулетін құраған рулардың (тайпалардың) о баста дей-түркі тілінде сөйлеп, тек жаңа территорияда, бөгде жұрттарды бағындырып, мемлекет құру барысында «иранданып» кеткендігін де жоққа шығара алмаймыз» деп сенімді түрде мәлімдейді.
Сонымен, ислам дінінде жылан зұлымдық пен жаманшылықтың символы іспеттес. Айталық, «Жұмақтағы Хауа-ананы таным ағашында өскен жемісті жеуге көндірген де – жылан, идуизмдегі Шайтанның (Сатананың) кейпі де – жылан, Бабыл мифіндегі ғаламның жасалуына материал болған Тиамат та – жылан (айдаһар)...» (С.Қондыбай). Мифтер мен архаикалық жырларда, «Шахнама» дастанында айдаһар адамдарға апат әкелуші, ажал төндіруші ретінде беріледі. Жыландарды да өлімнің символы ретінде суреттейтін мифологиялық әңгімелер мен аңыздар ұшырасып отырады. Қорқыттың ажалдан қашуы туралы айтылатын аңызда Қорқыт өмір бойы ажалдан қашып, ең соңында Сырдарияның үстінде қобыз тартып отырғанда ажал жылан ретінде келіп шағып өлтіреді. Тіпті, Айша бибі туралы аңызда да судың жағасында Айшаны жылан шағады. Айтпақшы, Қорқыт туралы мына дерекке назар аударайық. Тағы да сөзімізді Серікбол Қондыбайдан бастаймыз. Ғалым «айдаһар» сөзі – «авесталық» мифтік бейне «Ажи-Даха» атауынан өрбіп шыққан, әдетте иран сөзі деп қарастырылады деген тұжырымға ешкімнің қарсы емес екенін баяндап, «Айдаһар» (аждаһа) сөзінің дейтүркілік этимологиясына да тоқтала кетеді. Мұндағы «ажи» сөзі «жылан», «жылан-баба» деген ұғымды берсе, «даһ» сөзі «бастапқы тіршілік көзін беруші» деген мағынаға саяды екен. Айдаһар – барша тіршілікті жаратушы, өмір беруші деген тотемизмге жетелейді. Дейтүркілік «Айдаһар» (Аждаһа, Ажи-Даһ, Ажи-Дан) – тіршілікті жаратушы, ұлы баба, «Дана-Әже», «Ұлы-Әже» категориясына кіретін мифтік тұрпат. Иә, жылан, айдаһар бейнелері матриархат кезеңінің символы іспеттес. Қазақ халқында «Әй дейтін ажа, қой дейтін қожа жоқ» деген мәтел сақталған. Бұл әрине, ислам дінін қабылдаған соң дүниеге келгендігі анық. Дегенмен «әй дейтін ажа» сөзі исламға дейін бақсылардың киелі рухына сеніп келген көшпелі жұрттың табиғат тылсымынан қорқып, бақсылардың халықты апаттан, аурудан, жамандық т.б. ырым-сырымнан тыйып, күштеп ұстап келгенінің жаңғырығы іспетті, ал ислам дінін қазақ жеріне таратушылардың қожалар деп аталғандығы белгілі. Ендеше ислам дінін қабылдаған соң бұрынғы бақсылардың сиынып келген пірінің бірі – аза ұмыт қалған. Оған бірнеше себеп бар. Ол кездегі бақсылардың түсінігінде аналық культіне табыну басым еді. Ислам дінін қабылдаумен қатар, ел ішінде беделі зор, әрі бақсы, әрі елдің басшысы Қорқыт шамандардың ішінде алғаш болып ислам кұндылықтарын қабылдайды. Бұл оқиға көшпелі түркілердің санасындағы хаосты жаңғыртуда жетекші күшке айналады. Ислам дінінің қағидалары негізінен патриархаттық деңгейде болғандықтан, бұрыннан бақсыларға Құдайдай сиынып келген көшпенділер үшін ендігі жерде Қорқыт бақсылардың аталық култіне, табынатын піріне айналады. Бұл процесс, әсіресе Алтын Орда тұсында орнығып, ата-бабаның бұрынғы жолымен келе жатқан көкке табынатын, тотемдік киеде жүрген бақсылар қырғынға ұшырады. Алғашында зороастризм дінінің қарсылығына душар болған айдаһар, ислам діні келген соң біржола күйреп, тек архаикалық эпостар мен ертегілерде ғана сақталып қалды.
Әуесқой тарихшы Нұрқожа Ерсайын да айдаһардың әуел баста түркілерге тән болғандығын жеткізеді: «Қытайды көшпенділер билеп, көшпенді болу һәм көшпендіше киіну мен өмір сүру сәнге айналған болатын бір кездерде. Қызығы, қытайдың көптеген музыкалық аспаптарының түп негізінде көшпенділердің аспаптары жатыр. Олардың киімдері мен қару-жарақтарында да көшпенділерден көшірілген белгілер көптеп кездеседі. Сонымен бірге біздің жылнамамыз да ұқсас. Қытай жылнамасында «айдаһар» жылы бар емес пе? Қазақта ол жыл – «ұлу» жылы. Негізінде, «ұлу» – айдаһар деген сөз. «Ұлы» сөзіне сәйкес келеді. Қытай айдаһарды «лу» деп атайды. Ол біздің «ұлу» сөзінен алынған. Маңғолдардың да тілінде осы сөзге ұқсас. Айдаһар тотемінің кімнен кімге барғаны толық белгісіз. Меніңше, айдаһар – түркі мен қытайға ортақ. Бастауы тым бұлыңғыр. Дегенмен екеуінің де өркениетінде ол үлкен орын алады. Қызығы, неміс мифтерінде түркілерді – ақ айдаһардың ұрпақтары деп атайды», – дейді ол.
Айдаһар мифі – өзге елдерде
Қазақ ертегілеріндегі батырлардың көбі айдаһармен алысқандығы, тіпті кейбірінде айдаһардың көмегі тигендігі жиі суреттеледі. Сонымен қатар айдаһар культі өзге де ұлттың мифологиясында, әдебиетінде, аңыз-әңгімелерінде кездеседі. Оның бейнесі, тұрқы, мінезі туралы түсінік әр ұлттың ұғымында әртүрлі қалыптасқан. Бағзы бір халықта ол қатыгездік пен зұлымдықтың белгісі ретінде бағаланса, кейбір елде адалдық пен данышпандық образына баланады. Ә.Науаи жырлаған «Фархад-Шырын» дастанында Фархад Шырынды іздеп жолға шыққанда алдындағы кедергілерден өту кезінде жолындағы айдаһарды да жеңеді. Мәселен, румын мифологиясында – Балаур, Скандинавия елдері аңыздарында Фарнир деген айдаһар бейнесі ұшырасады. Норвегия, Британия елдерінің айдаһарлары – Виверлар деп аталып, қаһарлы, жағымсыз бейне ретінде танытылады. Ал кәрістерде данышпандықтың, сабырлықтың, әділдіктің белгісі саналса, қытайлардың түсінігінде айдаһар ең құдіретті, ақылды, ойлы болып саналады. Қытай мифологиясында айдаһардың алатын орны үлкен. Оның әлемді жаратушы құдай деңгейіне дейін көтерілгендігі белгілі. Сонымен қатар әлі күнге дейін сондай бейнеде құрмет тұтады. Ырымға сенгіш қытайлар құрылыста айдаһар бейнесін өте көп қолданады. Есіктің тұтқасына, шатырдың жиегіне, тіреуге, қоңырауға және тағы басқа бұйымдарға оның бейнесі әдіптеледі. Мұның бәрі айдаһар әр үйді жын-перілерден сақтайды деген сеніммен жасалады екен. Ал моңғол тілінде «ұлу» сөзінің екі түрлі мағынасы болған. Олардың бірі – айдаһар, екіншісі – жер мен суды билейтін жын. Моңғолдар күннің күркіреуін көктегі айдаһардың арқырауы деп түсінген. Олардың ойынша күн күркіреуі – «аспан дауысы». Хакас, Тува халықтары да жыланды киелі аң ретінде қорғаштайды. Бұл тізімге үнді халқын да қосуға болады.
Жыланды кие тұтқан, басына ақ құйған...
Жалпы, жылан тотемі көптеген халықтардың түсінігінде болған. Бабыл мифіндегі ғаламның жасалуына негіз болған Тиамат, әлемді жаратып, тіршілікті тудырушы Ұлы Аналар Нюйва, Офиондар жылан кейіпті болған екен. Біздің ертегі-мифтерімізде де Жылан-Бабаның есімі сақталған. Зейнеп Ахметованың «Бабалар аманаты» кітабында батыр Бауыржан Момышұлының төмендегі сөзі біздің халықтың жыланды қаншалықты кие тұтқаны айтылады:
«Ертедегі ата-бабаларымыз Тәңірге табынып, табиғатты өзінің асыраушысы, өмірінің мәні мен сәні ретінде қасиеттеп, кие тұтқан. Олар Табиғат-ананың тылсым тынысын тыңдап, үнін естіп, қат-қабат құпия сырларын ұғуға құлшыныпты. Әлемдегі ең ұлы кітап – Жаратылыстың өзінен оқып, тағылым алып, тәжірибе жинапты. Еш нәрсенің себепсіз жаратылмағанын, белгілі бір мақсат-міндетті атқару үшін келгенін түсінген. Көргенін, түйгенін жүрек көзінен өткізіп, ақыл тезіне салып, ой қорытқан, байламдар мен болжамдар жасаған. Сол күнделікті түйсінген ұғым-түсініктері негізінде әлем тіршілігі жайлы, болмыс туралы дүниетанымы қалыптасқан. Табиғаттың алып тұлғасына, оның ғаламат күші мен керемет көркіне, жан-жануарлар мен өсімдік әлемінің бітіміне зор мән берген ата-бабаларымыз өзгеше бір жан иесі – жыланның да қыр-сырларын жақсы білген бе деймін. Мысалы, қазақтар үйге кіріп кеткен жыланды өлтірмейді. Басына ақ тамызып, шығып кетуіне мүмкіндік жасайды. Мұнда мына біз ұға бермейтін, әлі ешкім анық шеше қоймаған сыры ішіне бүгілген құпия бар. Сол секілді ордалы жыланға тиіспеген, тыныштығын бұзбаған. Қазақтар кішкентай сәбилерді тіл-көзден, сыртқы жағымсыз әсерден сақтайды деп баланың бесігіне, киіміне жыланның басын тігіп қойған. Алаш аруларының аса ардақты баскиімі – сәукелеге күмістен құйылған жыланбас бейне таққан. Жас келінді тіл тиюден, сұқ өтуден, басқа да кесір-кесапаттан сақтайды, жыланның киесі қорғайды деп сенген. Әсілі, қазақтың ешбір ырымы, таным-нанымы себепсіз шықпаған. Әрқайсысының түпкі бір мән-мағынасы болған. Өкінішке қарай, көбінің негізгі тегі ұмытылып, көмескіленген. Ал бүгінде біз бәрін соқыр сенімге апарып тірей саламыз. Мен осыны халқымыздың дара перзенті Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтан сұрағанымда ол кісі талай қызық деректерді айтып беріп еді», – дейді Бауыржан Момышұлы. Сонымен қатар ел ауызында әулиелердің жыланның тілін білетіндігі туралы да көптеген аңыздар бар. Бұған қарап халқымыз жыланды о баста жағымсыз бейнеде ғана емес, кие тұтқандығын да білгендейміз.
ТҮЙІН:
Түрколог, ғалым Қаржаубай Сартқожа Күлтегін ескерткішінің үстіңгі аркасын қалпына келтіргенде «бөрі басты айдаһар» бейнесі көрінген еді. Сонымен қатар Сүйінбай Аронұлының «Бөрілі менің байрағым. Бөрілі байрақ көтерсе, Қозып кетер қайдағым» деп жырлайтыны бар. Біз көне деректерден кездестіргеніміздей, бөрінің жалғасқан тұсы айдаһарға ұласқандығын байқауға болады. Жалпы, ұлу жылы Азия халықтарының, атап айтқанда, қазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен, қарақалпақ, әзербайжан және басқа халықтардың күнтізбелерінде кездеседі. Ұлу жылын ұйғырлар, түрікмендер және Қазақстанның кейбір оңтүстік аудандарындағы қазақтар балық жылы деп те атайды. Ұлуды кейбір халықтар айдаһар немесе темсақ десе, кейбіреулері кішкене құс деп есептейді. Сонымен ұлу ма, айдаһар ма? Бұл сұрақтың жауабы алдағы уақыттың еншісінде болмақ.
Наурызбек САРША