Өміршең салада шығармашылық ізденіс пен өнерге деген адалдықты ту еткен, көрермен алдындағы шынайылық пен жауапкершілік жүгін арқалаған жандар қызмет етеді. Осынау ізгі қасиеттерді бойына сіңіруге тырысып, саналы ғұмырын өнерге арнаған тұлғалардың бірі – танымал театр және кино актері, Халық артисі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, профессор Тұңғышбай Жаманқұлов. Мәні мен мазмұны келіскен біршама тың туындыларды театр сахнасына әкелген режиссер әрі актер Тұңғышбай ағамызбен шығармашылық жолы, бүгінгі театр тынысы, өзі баптаған шәкірттері және отандық киноиндустрияның ахуалы турасында сүбелі сұхбат құрған едік.
– Аға, жақында 75 жас мерейтойыңызды дүркіретіп атап өттіңіз. Саналы ғұмырыңызды саф өнерге арнағаныңызға аз уақыт болған жоқ. Осынау жылдар ішін-де неге қол жеткіздіңіз? Неден айырылдыңыз?
– 75 жасымды елім атап өтті. Мені қадірлейтін елім мен мемлекетімнің басында естияр басшының келгеніне шүкірлік. Жоғарыдан оң «дүмпу» болмаса, төменіміздің қимылдауы қиын заманда екенімізді жасырып не керек... Әлбетте, ел арасындағы азғантай абыройымыз бен еленген еңбегіміз менмұндаламаса, мұндай қолдау мен марапаттарға қолдың жетуі екіталай ғой... Тәубе... Болмаса, осы жасқа жетпей, алқаланбай, сыймықтана алмай менің барлық дерлік достарым мен құрдастарым, қайсыбір шәкірттерім Раббысына кетті... Өмір ғой... Иә, мұртым тебіндеген балаң кезімдегі қызығушылықты қоспағанда, 53 жылдан астам өмірім кәсіби өнердің қаспағына дейін қырып жеуге сарп етілді. Кедергілер мен қиындықты көтере алатын ертегідегі «Таусоғар» не «Көлтауысар» сияқты көзсіз батырмын деп кеуде қағудан аулақпын, әйтсе де өнер азабына шыдас бере алмай, талай тізгін тартып, өнерге келгеніме қанша рет қарадай өкінген кездерім болмады деп те айта алмаймын... Өмір мен өнер жолы Қапшағай көліне тура баратын даңғыл жол емес деп, өзім талай айтқандай, бұрылыс, кептеліс пен тайғақ, ойлы-қырлы, жоғары-төмен тұстары болмады емес, болды. Болғанда қандай! Мәмбетовтің жерлесі, Аймановтың туысы, не Рахмадиевтің жиені емеспін... Ұстаздарым Хадиша Бөкеева мен Асқар Тоқпановтар балалар үйінде өскен жаутаңкөз ұрпақ өкілі, қолдау-тіреусіз тұл жетімдер тұғын... Өз кеудесін өздері сүйреген, өз жандарын өздері күйттеген, бірі Петербор, бірі Мәскеуде тәлім алып, жең ұшынан жалғасу дегенді білмей өткен пірәдарлар-ды... Ал мен – Сарыарқаның төсін жарып өтетін Мойынты мен Шу бойына салынып жатқан шойын жолдың бойындағы үш-төрт жанұялы, орысы мен оймауыты тұратын кішігірім разъездегі қарапайым теміржолшы Қадырдың баласымын, шежіреші атам Жаманқұл дейтін қазына шал мен ертегіші әжем Баршагүлдің тұңғыш немересімін. Айдалада жападан жалғыз жүрдім, анда-санда ой қуып сырласатын, бала болып ойнайтын тетелестерім – қауға сақал орыс бригадир Панкратовтың тұлымы желбіреген бірді-екілі көккөз қыздары еді... Солармен ойнаймын деп орысша үйрендім.
...Хоош деңіз... Жоғарыдағы тізбелеген балаң кезім есте қалған соң, есерсоқ болып өспегенімнің куәсі болар. Арманшыл болдым, рас... Рас, ерте есейдім, алайда бала кездегі балаң сезімді кірлетпегенім хақ. Өнерге алып келген де сол шығар. Әлбетте, тапқаным көп. Өнерге есепсіз қызметім талай адами да, суреткерлік те биіктерге жетеледі. Өнер арқылы ұлтымды терең таныдым, тарихына үңілдім. Бала кездегі неге бұлай дейтін «күн фаякүн» сұрақтардың жауабын тапқандай болдым. Ол жауаптар елімнің тұманды сағымға көмілген өткенінің өкініштері түпсіз уайымға сүңгітіп, қан жұтардай қайғыға батырды. Есімді жиғанда еліме деген, оның өткеніне деген ерек махаббатпен бірге есейдім. Міне осылай, жеті қат жер астында қалған бабалар даусы жүрекке жеткендей әсерде жүргеніме біраз болды. Қысқа қайырсам, жоғалтқаным: уайымсыз күйім, тыныш өмірім... Ал тапқандарымды айттым ғой деймін: арсыда қалған алашымның арманының ащы зары, сол арқылы жүрегіме байланған мұң мен шер... Әйтпесе, өнер арқылы аста-төк өмір сүру, алқаланып кеуде керу, патсайы көрпе жамылып, бөз көйлек кигенге масайрау, сары темірден салқыншақ таққанға арқалану – мұңы аздардың мәресі ғой... «Ақымақтың аты арып, тоны тозбайды» деген мақалды жарықтық атам Жаманқұл жиі айтатын. Бұл мақал армансыз, мұңсыз, Мұхтар Шаханов ағамызша сілтесек, сақал-шашы күнге ағарған сондай тоны тозбайтын «жарықтықтарға» арналғандай еді...
Мың да тоғыз жүз жетпіс бірінші жылдың көктемі еді...
– Театрға аяқ басқан жылдары алғаш болып Қадыр Жетпісбаев ағамыз өзіңізге рөл ұсынған екен. Тарихы талай нарқасқалардың есімімен астасып жатқан академиялық театрдың табалдырығын қалай аттадыңыз?
– Имене аттағам. Ата театрға табаным тиер-ау деген астам арман болған жоқ. Шыны – осы. Екінші курстың студентімін, қыс көзі қырау, жадау киім, ашқұрсақтықтан асқазаным ауырып жүретін тырыли арық кезімде, ата театрдың басшылары орысша ілеспе аударма бөліміне, аяқ астынан отаға түсіп қалған қызметшісінің орнына уақытша адам іздеп жүргендерін, әншейінде еш нәрсені елең қылмайтын Хадиша апамның ести қоймасы бар ма?.. Кісіге көз тастауы былай тұрсын, тіпті түкірігі жерге түспей жүрген Мәмбетовке «менің курсымда орысшаға судай бір студентім бар, сол жұмысқа уақытша ала тұрасың ба?» дегеніне ғайыптан тайып құлақ асып, келсін депті. Сөйтіп, көрермен залының төбесі тұсында құстың ұясындай терезе-тесігінен сахнаға қарап, микрофонға үңіліп отыратын қуықтай бөлмеге аудармашы-диктор болып орналастым. Айлығым 65 сом екен. Үздік оқығаным үшін алатын лениндік 80 сом стипендиям бар, не дейсің байып шыға келдім! Менен бұрын бөлмелес Кәдірбек Демесінов, Секербек Жабықбаев, Өмірбек Боранбаевтардың жолы болды. Олар шай-суанға жарып, тоқ жүретін жағдайға жетті. Күнде кешке сабағым бітер-бітпесте зыр жүгіріп театрға жетем, сол қуықтай бөлмеден атынан ат үркетін актерлердің ойындарын көріп, қиялмен олармен бірге орысша «ойнап» жалым күдірейе бастағанын айтпай кетуге болмас. Сөйтіп, бригадир Панкратовтың көккөз қыздары бір кәдеге жарағаны бар емес пе! Спектакль басталарда жұртпен бірге қызметшілер кірер есіктен кіремін, аяқталғанда сора-йып сол есіктен шығамын. «Мынау кім өзі?» деп үрке көз салғандардың бірі жарықтық Қадыр Жетпісбаев еді. Iлияс Жансүгіров жайлы «Дала дастаны» қойылымын дайындап жатқан кезі екен. Басты рөлде жан досым Әнуар Боранбаев болатын. Қайдан сөз шыққанын қайдам, атан түйедей, аңғал Матан Мұраталиев ағамызға телінген революционер Бейсенбай рөліне шақырды Қадыр ағам! Төбем көкке жетті! Сөйтіп, сабақтан өйтіп-бүйтіп сұранып, дайындықтарға қатыса бастадым. Әлбетте, премьераны Матан ағам ойнады, мен кейін, жаз шыға Бейсенбайдың рөлдік киімін кие бастағам. Әрине, жетістіріп ойнай алмағаным хақ, мойны ырғайдай мен қайда, батыр тұлғалы Матан ағам қайда? Бұл – мың да тоғыз жүз жетпіс бірінші жылдың көктемі еді...
– Өнер майданында жүріп тарих қойнауында есімдері алтын әріппен ойып тұрып жазылған Абылай хан, Махамбет, Сырым, Жәңгір хан, Әбілқайыр хан, Құнанбай, Қайырхан, сондай-ақ Эдип патшалардың ғұмырын кештіңіз. Көрермен сол заманның тұрмысын шынайы өмірде көрмесе де, киелі сахнадағы рөліңіз арқылы сезіне білді. Расында, тарихи тұлғалардың бейнесін сахнаға абыроймен алып шығу – жауапкершілігі ауыр жүк. Атынан ат үркетін тұлғалардың рөлін сомдау өміріңізге қалай әсер етті? Рөліңіз арқылы көкейге не түйдіңіз?
– Сіз аттарын атап, түстерін түзген кейіпкерлер менің өнерпаз Актер ретіндегі Бағым, бойымда ұлтымның қаны қайнап ағып жатқан Адам ретіндегі Сорым, мәңгілік Уайымым! Ол «былай болды, олай болды» деп себеп-салдарын, жөн-жосығын тізбелемей-ақ қояйын. Бәлкім, Жаратушыдан маған сондай назар түсті, соларды сахнада кейіптеу, мұңын байлау... маған бұйырды... Заманалар көшінде азап шегіп, өмірі өксікпен өткен сол тарихи тұлғалар мені адам ретінде қайта туғызды, есімді жиғызды, актер ретінде биікке көтерді, мәңгілік мұңға батырды. «Мені ел таниды, атым әйгілі актермін» деген бөстеки пенделіктен, қуыс кеуде далақбайлықтан тазартты... Арсыда қалған ата-баба арманы мен аманатын мойныма артқандай болды. Балаң кезімде әкем, атам мен әжеме, орталарында еңбектеген маған, сығырайған кірәсін шамның жарығымен әндетіп оқитын «Мың бір түн» мен «Дариға қыз» атты пайғамбарлар туралы ойға шомдырып, оңайшылықпен ұйықтатпайтын ұзынсонар жырдың оқиғалары, әжемнің Адам Ата мен Хауа Ана туралы ұзынсонар ертегілері түсіме жиі кіретін «дертке» шалдығатын болдым. Мен сол сіз термелеген рөлдерімді ойнамадым... Олардың өмірін сүрдім! Бақыт деген осы шығар... Ұлтыңның өткенін ағза-жүрегіңнен өткізіп, қиял ғажайыпқа сеніп, Мұң байлау да бақыт екен. Менің ардың-гүрдің өмірімнің қаңғалақтап жүріп, Өнер әлемінен бір-ақ шыққанына шүкірмін, осыны түйдім, ризамын.
– Режиссер ретінде «Томирис», «Аршын мал Алан», «Қазақтар», «Ай мен Айша» қойылымдарын сахнаға алып келдіңіз. Тіпті, мерейтойыңызға орай таяуда академиялық театрда спектакльдер апталығы атап өтілді. «Әр жобаң – өз балаңдай» дейміз ғой. Жылдар бойы өнерде жасаған осынау қойылымдарыңыз театрсүйер көрерменге жетті ме?
– Жетті деп ойлаймын. Бұл қойылымдар ата театрдың абырой атағына, тақырып-талғамына сай дүниелер болды деп, кезінде талдау-таразы жасаған сары тісті сыншылар талай рет таспаға басып, пәтуәлі пікір жазған-ды. Кейбір керағар ойлы, іштеріне пышақ айналмайтын басшысымақтар, осыны «айқайлата бермей» репертуардан алып тастау керек деп мүйізгөктей берген соң қойылмай кеткені рас. Абылай, Адам Ата боп, арсыдан атой салып, «айқай салып» жүрген мен екенімді көрген көрермен, есі бар жұрт біледі ғой... Менің режиссураммен болған спектакльдер былай тұрсын, мен актер ретінде басты кейіпкерін сүріп, көрерменге көзайым болған туындылар да осылай теперіш көргенін жасырмаймын. Абылай хан туралы екі бірдей сүйекті қойылым, Адам Ата мен Хауа ана жайындағы режиссуралық эстетикасы ерекше болған Әуезов театрының сахналық көркемдігі жоғары шығармаларын көрерменнің «жоғалтып» алғаны өтірік емес. Іздеп, сағынған көрерменнің сал шекпенін елеген ешкім болмады. Олардың орнын ойсыз, мұңсыз айқайы құмығып, айшылық жерден емес, астыңнан зорға естілетін мекиен қораздың қиқуындай болған белсіздер басты.
– Кезінде «Ай мен Айша» қойылымына қатысты «Прозадан сахналық көркем шығармаға айналған қойылымның шын бағасын айта алатын теоретик аз» депсіз. Сіздің режиссерлік қабілетіңіздің нәтижесінде жарыққа шыққан қойылымдар лайықты бағасын алды ма?
– Лайықты бағасын алды ма, алмады ма... ол жайлы ойламаймын да, уайымдамаймын. Ең бастысы, менің жанымды жеген жегі, көңілімнің төрінен орын алған, ұлтымның басынан өткен запыран уақиғалар негіз болған сол қойылымдарды сахнаға көшіруге мүмкіндік туғанына, жұмыс барысындағы өзім сынды өзегі таза, өткенге бейжай емес әріптестеріммен суреткерлік толғақ тұсында бірге болып, мен сияқты мұңданып, мен сияқты шерленген сағаттарым мен күндерім, қанат байлаған кездерім, ұшқан тұстарым – баға жетпес қымбаттарым. Көрерменге жетті деген сенімім мол, оған лық толы зал куә, олардың көздеріне ұялаған мұң куә, жалғыз тамшы көз жастары куә. Теоретик сыншыларға келсек, «кісідегінің кілті – аспанда» деген, әркімнің көңілі жоғары. Абай хәкім айтқандай, «құлақтан кіріп бойды алар, әнді сүйсең менше сүй»... Яғни, кейпіне енген рөлдерімнің шеменіне менше шерленіп, менше мұңға бату оларға міндет емес, олар – салқын ақыл иелері, теоретиктер. Менің жан дүниемді ұғып жатса, қойылымның дерті мен жүрек қағысының, жаныңды тербер қанды тақырыбы мен арманға айналған запыранды мақсат-мүддесінің тереңіне батып жатса – мархамат, патша көңілдері білсін. «Демеймін мені мақтасын, я жақсын, я жақпасын»... Тек түсінсе игі, түйсінсе игі, жүрекпен зерделесе игі...
Жүрек алданып қалса да, өзі алдамауы керек
– Өзіңіз айтпақшы, «Өнер – білектің емес, жүректің ісі» деп білесіз. Театрдың киелі сахнасы актерден қандай қасиеттерді талап етеді?
– Біразын жоғарыдағы жауабымда айттым-ау деймін... Иә, өнер – жүректің ісі. Жүрек – алданып қалса да, өзі алдамауы керек. Театр – тірі өнер, тірі ағза болғандықтан да тірі актердің жүрегі алға шыққаны, шынайы қаққаны абзал-ды. Актер шеберлігінің К.Станиславский түзген, бүкіл төрткүл дүние мақұлдаған жүйе-теорияларында актер үшін біліп жүруге керекті, санасынан шығармауға тиіс үш түрлі мектеп-қағида бар: Олар мыналар: Кейіпкер СЫНДЫЛЫҚ (представление), кейіпкер ЖАНДЫЛЫҚ (переживание), кейіпкер МӘНДІЛІК (воплощение) деген. Алғашқысы – үстірт, жеңіл ойын. Ұқсап бағу, жаттанды сөз. Екіншісі – шынайылық, жанын салып кейіпкердің бейнесін орындау, өмірін сүру емес... орындау. Ал үшіншісі – нағыз биіктік, екінің бірінің бақ-талайына бұйырмайтын өлшем! Актердің жан дүниесінің драмада жазылған кейіпкерден, оның мінез-тұрпатынан, тіпті өзінің адами ұстын-табиғатынан жоғарылап ары асып, биік өлшемге, ерекше әлемге, суреткерліктің құзар шыңына көтерілу, ұшу!.. Міне, бұл Құдірет, адам ағзасына психикикалық салмақ түсіретін биологиялық өзгеріс десе де болғандай! Басыңызға басқалай, бөстеки ой келмес үшін, адам баласының қолынан келмейтін нәрсе жоқ дегенді еске салсам айып етпеңіз... Өйткені біз Жаратушының сүйіп «сызған», ерекше махаббатпен жақсы көріп жаратқан пендесі, тағы да Өзі жаратқан өзге мақұлықтардан бөлектеп, бойымызға қайтпас қажыр мен алапат күш, бес сезім мен жылы жүрек, басқа жәндіктерге қимаған ақыл деген құдіретті дарытқан «хомо саппенс» деген құбылыспыз!
– «Бегалиндер мен Қарсақбаевтардың, шенеуніктің шекпеніне құл емес Қожықовтардың заманы келмеске кеткен» дейсіз. Мұның астарында нендей пайым жатыр? Осы тұста өнердің нағыз шыңына айналған театр сахнасының қазіргі тынысына қалай баға берер едіңіз, аға?
– Бүгінгі режиссерлер жақсы үйреніп алған кәсіби қулық-сұмдықтардан ада тұлғалар еді ғой олар... Істеген ісін жан-тәнімен, кәсіби адалдықпен атқарған атпал азаматтар еді... Абдолла Қарсақбаев деген ағамыздың түсірген бірде-бір фильмі экранға шықпай, «полкада» жатып қалған емес. Талай рет халықаралық бәйге-фестивальдардан қомақты жүлделер алып келсе де, мейманасы тасып, мұрнын көтермеген. Ол кісінің түсірген фильмдері қазақ киносының классикасына айналған. Сонда да «маған атақ бер, жағдайымды жаса» деп жоғарыға телмірмеген суреткерлігі бәрінен биік, ғұмырлық кәсібіне берік кісі еді. Ал Сұлтан Қожықов ағамыз Герман соғысының сайыпқыраны болса да, халық жауының туысы болып шетқақпайланса да, ешқашан міндет қылып еліріп, еліне, мемлекетіне зар-запыранын төккен емес. Суреткерлік кредосына, шығармашылдық ұстанымына, өнерпаздық талғамына сатқындық жасамаған кісі. Бір ғана мысал: «Қыз Жібек» фильмінің сценарийін жазған, ел іші мен шенеуніктер арасында қадірі мен парқы бөлек Ғабеңнің, атышулы классик Ғабит Мүсіреповтің автор ретіндегі талабынан бас тартқаны неге тұрады! Талабы – бүгіндері белгілі, ғашық жары, өте талантты, хас сұлу актриса Раиса Мұхамедиярова басты рөлде, Қыз Жібекті ойнауы болатын... Тіпті, сценарий де сол актрисаға арналып жазылған еді! «Платон менің досым, алайда ақиқат қымбат» деген аталы сөзден айнымау, Ғабең деген бірге жүрген замандасы, досы дерлік жағдайда болса да адалдықтан аттамай, кәнігі актриса Мұхамедиярованы емес, ол кезде өзегі таза, өрімдей Өтекешеваны таңдауы – кісілік келбетінің, өнер деген ерек құбылысты қан жүрегіне жоғарыдағы Жаратушы теліген әуейі әлемге адалдығының айқын айғағы емес пе?! Ал Мәжит Бегалин деген маған алғаш көзі түскен, кішкене эпизодтық рөлге шақырып, кино әлеміне аяқ бастырған менің алғашқы кинорежиссерім. Ал бүгінгілердің ар-ұяттан, адамгершілік сипаттан, суреткерлік адалдықтан аттай салуы түк те емес! Тіпті, кино табиғатына еш қатысы жоқ, екі бұтының арасына қыстырып, дәу скрипка деп түйсінген мұңы зор виоленчельдің үні жүрегі түгіл құлағына кірмей-ақ, мәдениеттің биік орынтағына қонжиған дүмше министрдің «бұйрығын» ойланбастан орындай салатын тайғанақтық тұрпат бар жерде қайдағы кісілік, қайдағы талғам таразысы?!. Олар оны кір кебісімен ойланбай таптап, содан барып Ұлы Өнердің Қасиеті қашатынын, Кепиеті ататынын ескермей, бір емес, бірнеше қайнауы кем шала дүние жасауға арланбайтын болған!
– Бүгінде 45 жылдан аса уақыт шәкірт тәрбиелеп, ұстаздық жолында тік тұрып қызмет етіп келе жатқан жансыз. Өнер әлеміне бетбұрыс жасаған сәттен бастап қазірге дейін 200-ге таяу шәкіртіңіз бар екенінен хабардармыз. Сол шәкірттеріңіз қазір қайда жүр? «Ұстаздан шәкірт озар» демекші, кіл жүйріктің арасынан суырылып шыққан, өнерімен көптің сүйіспеншілігіне бөленген шәкірттеріңіз бар ма?
– Әрине, бар! Шүкір, алды Қазақстанның Халық артисі атағына ие болып жатыр. Ол – Дулыға Ақмолда деген өнерге де, кісілікке де адал, бүгіндергі менің әріптесім. Қырғызстанның Ел артисі атағына ие болған Бұсырман Одурақаев деген шәкіртім Бішкекте Сервантестің Дон Кихотын кейіптеп, бенефис жасап еліне елеулі боп жүр. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткерлері деңгейіне әлдеқашан жеткен тәләбаларымды санамай-ақ қояйын... Қайсыбірлері неше түрлі өнер мекемелерін басқарып жүр. Шәкірттерімнің жартысынан көбі өнерде өз жолын тапқанын мақтан тұтам. Адасқандары, шет қалғандары, ардан аттап, күні үшін күмілжіп, күдіре жалдыларға жарбаңдап, бірді-екілі сатылғандары да бар... Өмір ғой, бес саусақ бірдей емес.
Сана мен жан сипатындағы мүгедекке аяушылық жасау жарға жығады
– Шәкірттеріңіздің арасында өзіңізді ренжіткен, көңіліңізді қалдырған жандар болды ма? Жалпы, сіз кешірген, сізден кешірім сұраған кездер ше? Кімге қатты ренжідіңіз, кімнің көңілін қалдырдыңыз?
– Әзірге біреуі ғана. Тіпті, менен ұстазым емес деп бас тартып жүрген, сұхбатында барды жоққа балап, әлдебіреулерді арқа тұтып, аярлық жолына түсіп адасып жүрген жәдігөй... Ол үшін таусылып, уайымдап, жанығып, жапа шегуді қажет деп санамаймын. Ұмыттым!.. «Келгенде Жиенқұлға шықпайды үнім» дегендей... Дәл мұндай сатқындыққа бара алған адамда кешірім сұрау деген түсінік те, түйсік те болмайды, шырағым. Өйткені ол аттаған арсыздықтың кешірілмейтінін, менің кешірмейтінімді жақсы біледі. Тән сипатындағы емес, сана мен жан сипатындағы мүгедекке аяушылық жасау – жарға жығады. Жығыла-жығыла болдық, онсыз да тіземіз қызыл ала қан... Адами сипатынан айырылғандар Әзәзілдің ауылындағы мәңгүрт санатында ғой. Ол індет түбегейлі ірітпей, шірітпей тынбайды, көрге бірге кіреді.
– Кино тақырыбына ойыссақ. Сіздің театрдан өзге, кино саласына да қосқан елеулі үлесіңіз бен жиған тәжірибеңіздің бар екенін білеміз. Бүгінде қазақ киносы тақырыбында түйіні тарқамай келе жатқан мәселелер әлі де көп. 90-жылдармен салыстырғанда қазақ киносында серпіліс бар. Десек те, саны артқанмен сапасыз дүниелердің шеті көрініп қалатыны жасырын емес…
– Қазақ киносы ауырып жүр... Біразын жоғарыда айттым. Бұрынғы экс-министрдің құрып алған өрмекшінің торындай заң баптарынан аршыла алмай жүрген жай оларда. «Қазақфильмнің» ежелден келе жатқан үрдісін бұзып, олардың өзін тәуелді етіп қойған эксперттік орталық құрғызып, қаражат жымқырудың оңай жолы жасалған. Ол Парламентте заң жүзінде бекіген. Оны өзгерту үшін Парламент қайта қарау керек. Әлгі эксперттік орталық, «жаңбыр-жаңбырдың» арасымен жүріп, қазан шетінен қаптырып қалуға ыңғайлы болғандықтан қайсыбіреулерге ұнап қалған... Сөйтіп, киношылар қазір екіұдай күйде ұмар-жұмар. Сондай жағдаймен аңтарылған кино әлемі фильм түсіруден бұрын сол шатақтан қалай арыларын білмей әлек. Жаңа министріміз бұл торды аршымақ боп жүргенін естиміз, алайда алға жылжу сылбыр. Иә, жеке қаражатқа түсірілген авторлық фильмдер арагідік алқа тағып аттары аталып жүр, оған да шүкір. Ал ұлтымыздың ғасырлар қойнауында жатқан тарихы мен азапты тағдыры жайлы сүйекті фильмдер жасау үшін Үкімет оң көз танытып, қомақты қаржыны қызғанбай бөлуі керек. Ол қаржыға «көз алартатын» суық қолдылардың қолын шабу керек! Өйткені «Ұлы дала таңы» сынды, экс-министрдің жемсауынан артылған ақшаға, үйтіп-бүйтіп түсірілген кино біздің үңірейген жыртығымызды жаппайды. Бұл әуел баста түріктің «Ертұғрыл» сериалын түсірген режиссермен жоспарланған жоба еді, 100 сериялы телефильм болмаққа керек еді... Амал не, басталмай жатып, экс-министрдің қойған талапты «тәбетінен» шошынған түрік режиссері «аш бәледен қаш бәле» деп Ыстанбұлына тартып отырыпты деп естідік... Естіген құлақта жазық жоқ. Содан қалған «кәшекке» Ақан Сатаев деген Құдайға қараған ініміз (рақмет оған), «жылап ішіп, шыңғырып дәретке барып» жүріп, қалған-құтқан тиын-тебенге қазақтың Қасым ханы жайында, амалдың жоқтығынан үзік-үзік фильм түсірді-ау әйтеуір. Кемшілігі жоқ, төрт аяғы тең дүние деп асыра мақтамайын, алайда бөлінген қаражат кемшін болса, мұндай соқталы, тарихи дүниені қолға алу – әрі патриоттық, ерлік десе де болғандай... Обал ғой, «жоқ – жомарттың қолын байлайды» емес пе?.. «Арзанның сорпасы татымайды» деп ата-бабамыз білген соң айтқан да...
– Сұхбаттарыңыздың бірінде «Киноактерлердің көбі театрдың талабына, тәртібіне пар келе алмайды, көрерменнің алдында жанын жалаңаштап, бүкіл залды соңынан ертіп, ертегіге сендіре алмайды» депсіз. Кино мен театрдың басты ерекшелігі неде? Екеуінің арасын қақ жарып тұрған нендей айырмашылық?
– Айырмасы жоқтың қасы. Театр – тірі өнер, ал кино – қимылдайтын сурет. Актердің, режиссердің сіңірер еңбегі, жараланар, жалаңаштанар жан дүниесі, мұң мен шері, сыздатып ауыртар жүрегі біреу емес пе? Араға кіріп алған жалғыз-ақ айырмашылығы бар – ол ақша деген әзәзіл. Кинодан түсетін ақша көп, қаржыгерлердің ұғымымен септесек, дивиденттері көзге де, қалтаға да бірден түседі. Ал театр деген Қасиетті қағбаның мәресі алда, болашақта! Оның мүддесі қампайтуды қам қылған қалтада емес, қағысынан айнымауды мұрат тұтқан Қазақ деген қағынан жерімеуді аманаттаған ұлттың қан жүрегінде! Сондықтан балға үйірілген аралардай өнерге емес ақшаға үйірсектер «кино ауылы да бір төбе дегендей... Реті келіп тұрғанда бұл төбеге де дәрет сындырып» кетуге арланбайтын болған.
«Көрінген көк атты» кино түсіріп, бұл өнердің қадірін кетірді
– «Шымшық сойса да, қасапшы сойсын» дейтін халықпыз ғой. Алайда киноиндустрияның айналасында жетік білімі мен тәжірибесі жоқ әнші-блогерлер қаптап кеткен жоқ па?
– Иә, оныңыз рас, қаптап кетті. «Көрінген көк атты» кино түсіріп, бұл өнердің қадірін кетірді. Қимылдайтын сурет болғанымен, бұл да өнер, техникалық мүмкіндіктері мол. Бірақ бұл өнер ас талғамайтын қомағайдың қолындағы ойыншық сынды... Аңғал көрерменді алдап, арзан дүниеге әуес қылған арсыздарға керегі де сол. Өзбек халқының «есектің артын жусаң да мал тап» дейтін мазағы амалсыз еске түседі. Сол «көкаттылар» бүгінде «охранамен» жүреді екен. «Жақсы менен жаманды айырмай», талғамы белден төмен түсіп, ышқырға қол жүгіртіп, арасатта қалған қайран қазағым-ай...
– Кеңес заманында кино режиссері авторлық кино түсірмес бұрын, бойындағы тәжірибесін жанрлық фильм түсіру арқылы дәлелдеуі шарт болған екен. Ал бүгінгі режиссураның ахуалы қай деңгейде? Таланты мен талабы ұштасқан білікті мамандар жеткілікті ме?
– Жалпы, режиссура деген еріккеннің ермегі болған сықылды. Барды көрмей, қара аспанды төндіріп, ауызды қу шөппен сүртпейін. Қуантып, үміттендіріп жүрген бірді-екілі жүйріктеріміздің атын атап, түсін түстесем, мұрындарын көтеріп дандайсып кете ме деп қорқатын болдық. Абайлап мақтамасақ, аспандап кетіп, жер басудан жаңылып қалатын алып-ұшпа көңіл, бас бермес көк дөнен ғой... Алайда театрда да, кинода да режиссерлік финт жасап, интернет деген иттің сідігін иіскеп, өзгеден көрген өңезге елігіп, қазақта бұрын-соңды болмаған жаңа форма жасамақ болып теріс сиіп, ең маңыздысы – мазмұнды тәрк етіп «тентектік» жасағандарға, аузымызды ашып, көзімізді жұмып таңдана қарайтын кезде тұрған сықылдымыз. Кеуде қағып, «ой біз деген, қанымыз таза, ата көрген, әже ақылын сіңірген, ана сүтін арзандатпаған, баба салтынан айнымаған аруақты ұлтпыз» деп кергігенмен, шыққан тегі мақрұм, «иван – не помнящий родства» деп, өзіміз күлетін өзге ұлттың, бір кеште бес сағаттық спектакльді тапжылмай көретінін естіп-біліп, жерге қарайтын болдық... Ал кеудемсоқ қазағым екі актілі классикалық тарихи қойылымның бір актісіне ғана «шыдап», залдан шығып кететінін көргенде көрге кіруге дайынсың! Немесе түкке тұрғысыз, я мазмұннан, я ұлттық реңктен, я суреткерлік сүреден жұрдай, арзан ыржаңға құрылған күлдібадам киносымаққа құмар, кинозал толы көрерменге не дейін! Қайсыбірін айтайын! Солай, қарағым... Текті таланттан гөрі, азған заманның арсыз талабына құл болғанымызды ойлап, жаны ауырып жүрген жоғарыда да, төменде де ешкім жоқ! «Әй дейтін ажа, қой дейтін қожа» құрдымға кетіп, құрыған жеріміз осы шығар! Қатты кетсем, ғафу... «Дос жылатып айтады» деген ескіден қалған есті сөз есте шығар...
– Әңгімеңізге рақмет, аға! Шығармашылық табыс тілейміз!
Сұхбаттасқан
Алтынай БАУЫРЖАНҚЫЗЫ