Дүниежүзілік банк 2024 жылы Қазақстанның экономикалық өсімі 3,4-4 пайыз деңгейінде болады деп болжап отыр. Экономикалық өсімнің былтырғыдан төмен болуына мұнай өндірісі көлемінің азаюы ықпал етеді. Баяндамаға сәйкес биыл да экономиканың қозғаушы күші мұнай өндірісі болып қала бермек.Демек, еліміз әлі де болса мұнай, газ, уран, металдар және басқа да табиғи ресурстардың өндірісі мен экспортына тәуелді. Сектордың дамуы Қазақстанды дамушы елдердің қатарына кіруге мүмкіндік бергенімен, экономиканы шикізат бағасының бағамына байлап, өнімділіктің негізгі драйвері болуына қолбайлау болды. Осы тұрғыда экономист Расул Рысмамбетовпен қазіргі экономикамыздың құрылымы мен мұнай экспортын алмастыратын басты факторлары туралы әңгімелестік.
– Расул мырза, ең алдымен, ел экономикасының құрылымына тоқтала кетсек. Қазір Қазақстанның ЖІӨ-сі қандай секторлардан құралып отыр?
– ЖІӨ құрылымын анықтаудың бірнеше түрі бар. Дегенмен менің ойымша, біздегі ЖІӨ-нің негізгі құрамдас бөлігі шикізат экспорты. Яғни, мұнай. Одан кейінгі орында металлургия өнімдері, кен экспорты, мұнай химиясының базалық өнімдерінің экспорты және тағы басқа. Сондықтан қазір экономиканың бірінші саласы – экспорттық. Яғни, шикізат және бастапқы өңдеу – мұнай, газ, концентрат және түрлі метал. Қалған бөлігін ауылшаруашылық өнімдері мен реэкспорт құрайды. Қазір бізде, кері экспорт көлемі едәуір артты. Мұның себебін Ресеймен арадағы сауда-саттықтың күрт өскенінен бағамдауға болады. Сондықтан қазіргі ЖІӨ құрылымын жер қойнауын пайдалану және сауда және ішкі операциялардан құралған деп баға беруге болады. Бірақ қазір ең негізгі бөлігі, әрине мұнай өнімдері құрайды.
– Үкімет былтырғы жылды қорытындылай келе, ел экономикасы 5,1% өсім көрсетті деп мәлімдеді. Сіздің ойыңызша, бұған қандай факторлар негіз болды?
– Ең алдымен, мұның себебін сауда-саттықтың ұлғаюынан іздесек, екіншіден, мұнай бағасының жоғары деңгейде тұрақтануы әсер етті. Сондай-ақ былтыр мемлекеттік шығындар экономика өсіміне елеулі үлес қосқан болатын, биыл да ЖІӨ-нің драйвері болып, бұл үрдіс жалғасын табады деп ойлаймын. Себебі өздеріңіз білетіндей Үкімет былтыр да БЖЗҚ мен Ұлттық қордан белсенді түрде қаражат алды. Сондықтан да біз жоғары көрсеткіштерге қол жеткіздік. Жалпы, қазіргі ахуалды түбегейлі өзгерту үшін айтарлықтай жұмыс істелді дей алмаймын. Өйткені мұнай бағасы тұрақты, экономиканы әртараптандыру актуалдығын жоғалтпаса да, бұл бағыттағы жұмыс қарқыны бәсең.
– Елімізді экономиканы әртараптандыру жолына түсті деп айта аламыз ба?
– Экономиканы әртараптандыру тек қағаз жүзінде жүзеге асырылып жатыр. Ал іс-жүзінде шешімін күткен мәселе көп. Мәселен, еліміздегі логистика саласындағы қиындықтар шағын және орта бизнес тауарларының экспортын жолға қоюға кедергі. Алдағы уақытта біздегі кедендік мәселелерді қалай шешетінін көреміз. Экспорт жолға қойылған күннің өзінде отандық өндірушілер тауарын экспортқа шығаруға аса құлықты емес. Өйткені ҚҚС қайтару мәселесіне кезігеді. Мен білетін 100 компанияның тек бес-алтауы ғана ҚҚС-ын қайтарып алады. Бір сөзбен айтқанда, отандық кәсіпкерлер үшін экспорттау да соншалықты тартымды дей алмаймыз. Дегенмен алдағы уақытта міндетті түрде экономиканы әртараптандыруға қадам жасаймыз. Алайда біз бұл ахуалға 10-20 жыл ішінде тап болғанымызды естен шығармау керек. Демек, экономиканы қалыпты деңгейде әртараптандыру үшін бізге тағы кемінде 5-10 жыл қажет.
– Мұнайға тәуелділіктен арылу туралы аз пікірталас болған жоқ. Жалпы, еліміздің экономикалық ерекшеліктерін ескерсек, бұл іс жүзінде қаншалықты мүмкін?
– Мұнайға тәуелділіктен арылу жолында жасалып жатқан жобалардан тез нәтиже күтудің қажеті жоқ. Мұнай – бұл экономикамыздың қуатты драйвері. Бұл әрқашан біздің қосалқы нұсқамыз болуы керек. Бірақ мұнайды шикізат түрінде емес, мұнай химиясы, оның ішінде мұнай өнімдері, газ экспортына басымдық бергеніміз жөн. Неге біз осы уақытқа дейін шикізат экспортына қызығушылық таныттық деген заңды сұрақ туындайды. Өйткені шикізатты оффшорлық аймаққа шығарып, одан әрі қымбат бағада экспорттайды. Бұл елден ақша шығарудың бір амалы болды. Әрине, қазір мұндай жүйеге арқа сүйемеген абзал.
– Отандық бизнестің жағдайы қалай? Кәсіпкерлерді қолдау мақсатында берілетін гранттар мен жеңілдетілген несиелер, субсидиялардан нәтиже бар ма?
– Әрине, нәтиже бар. Бірақ кәсіпкерлердің мәселесіне көңіл бөлу бір бөлек, оны шешу бойынша нақты жұмыс атқару бір бөлек. Кәсіпкерлікті қолдау мақсатында тек қыруар қаражат бөліп, үлкен нәтиже күту орынсыз. Себебі алғашқы жылы ашылған жобалардың 90 пайызы банкротқа ұшырайтыны баршаға мәлім. Бұл жағдай біздің кәсіпкерлерді де айналып өтпейді. Дегенмен Үкімет одан артық әрекетке тәуекел етуге мүдделі емес. Қазір қаражат жеткілікті. Әйтсе де, көп жағдайда бөлінген бюджет өз деңгейінде игерілмей қалып жатады. Яғни, қарапайым заттар экономикасына бөлінген ақша басқа бағдарламаларға жұмсалады. Бірақ құжатта оның барлығын қарапайым заттар экономикасына теңестіріп жібереді. Мұндай нюанстар көп. Сондықтан бизнесті қолдау құралдарын стратегиялық салалар, азық-түлік және тағы басқа бағыттау керек. Осы тұста Қытайды мысалға келтіруге болады. Қазір қытайлық электромобильдер бүкіл әлемге танымал. Әрине, сапасы сын көтере ме, бұл – екінші мәселе, дегенмен нарықты жаулап алғаны жасырын емес. Қытай үкіметі осыған дейін электромобиль өндірушілердің барлық көліктеріне субсидия бөлді. Араға екі-үш жыл салып толық зарядпен 200 шақырымнан астам жол жүре алатын көліктерді ғана субсидиялаймыз деді. Осылайша, нарық ойыншылары іріктеліп, жүз шақты ғана көлік жасаушы қалды. Ал қазір нарықта бір зарядпен 600 шақырым жүре алатын қытайлық көліктер көп. Сондықтан субсидияларды да дұрыс басқару керек. Субсидия қажет, тек кімді қолдау керектігін түсіну маңызды.
– Ал біздің жағдайымызда нақты қай салаларды қолдаған жөн?
– Біздің экономикамыз біртекті әрі ұсақ тауар өндіруші көп. Екіншіден, құрылыс материалдарын өндіру қажет. Өйткені біз әрлеу материалдарына зәруміз. Қазақстанда керамикалық плиткалар, сантехника секілді құрылысқа қажетті көптеген дүние жеткіліксіз. Сол себепті біз кем дегенде импортты алмастыра алатын өндірушілерді қолдауымыз керек.
Одан бөлек, ауыл шаруашылығы, әлеуметтік маңызы бар секторлар мен үлкен капиталды қажет ететін салаларға міндетті түрде мемлекеттік қолдау қажет. Мысалы, зауыттарға, инфрақұрылым құрылысы ауқымды инвестицияларға мұқтаж.
– Отандық өндірушілер Дүниежүзілік сауда ұйымы мен Кедендік одақ талаптарына төтеп бере алмайды деген пікірге қалай қарайсыз?
– Нарыққа жаңадан шыққан көптеген қазақстандық компаниялар тауарларын халықаралық ISO және барлық сапа стандарттары бойынша шетелге экспорттайды. Бізде ештеңе жоқ емес, керісінше, жақын орналасқан – Ресей, Өзбекстан, Шығыс Еуропа секілді өзге елдерден өнімін іздеп келетін отандық өндірушілеріміз көп. Дегенмен бізге талаптары қатаң ішкі стандарттар керек. Бұл – бір күннің жұмысы емес, үлкен миссия. Ол үшін үш-бес жыл бойы стандарттарды бірте-бірте енгізіп, жәймен алға жылжыту керек. Одан трагедия жасаудың қажеті жоқ. Себебі бізде әлі де болса сапа нашар. Тек өз стандарттарымызды енгізу үшін жұмыс істеген абзал. Жоғарыда айтып өткенімдей, елімізде жақсы жұмыс істейтін, барлық халықаралық стандарттарды сақтайтын көптеген компания бар. Мәселен, Алматыда желдеткіштер жасап шығаратын зауыт бүкіл әлем бойынша клиенттеріне өнімін жеткізіп, жап-жақсы жұмыс істеуде. Ең бастысы, ішкі стандарттар сыртқы стандарттарға қарағанда қатал болғаны дұрыс. Сонда ғана сапаны жақсарта аламыз.
– Қазір нарықта ресейлік және қытайлық компаниялар жеткілікті деген пікір бар. Бұл қаншалықты шындық? Олардың қатысуы біздің экономикаға не береді?
– Біріншіден, шетелдік компаниялар келуі үшін жақсы жағдай жасалуы қажет. Екіншіден, бақуатты, заманауи жабдықталған ауқымды компаниялардың келгені бізге де тиімді. Бірақ күн тәртібінде бізге қытайлық, көршілес ресейлік немесе америкалық компания қажет деген сауал тұрған жоқ. Ол үшін ең әуелі біз отандық нарықта кімді көргіміз келеді деген сұраққа жауабымызды айқындап алуымыз керек. Сонымен қатар алдағы уақытта Үкімет ертеңгі имиджіміздің қандай болатынын анық көруі керек. Кез келген инвестор бізге сәйкес келмейді. Бізге бақуатты болмаса да, кем дегенде жақсы инженерлік жүйесімен, сапалы жабдықтары бар инвестор келгені дұрыс және әлемдік нарықтағы үлесі ауқымды болғаны лазым. Түптеп келгенде елімізде жұмыс істеу қиынға соғатын өз инвесторларымыз да өте көп. Өйткені отандық нарықта белгілі бір тәртіп жоқ, ішкі реттеушілері көп. Сондықтан жергілікті инвесторларға басымдық берген жөн.
– Мемлекет қазір нарықты ынталандырумен салыстырғанда, әлеуметтік қолдауға көп қаражат жұмсап отыр деп айта аламыз ба?
– Мемлекет – жеке компания емес. Бұл жерде адам ауырып қалғаны немесе нашар жұмыс істегені үшін жұмыстан шығара алмайсыз. Мемлекеттің корпоративті сектордан түбегейлі айырмашылығы да осында. Сондықтан әлеуметтік қолдау бұл бізді адам ретінде ерекшелеп, басы бүтін қоғам етеді. Оның ежелден келе жатқан тарихи тамыры бар. Күш-қуаты бойында тұрған адамдар әлсіз, көмекке зәру азаматтарға қамқорлық жасаған. Сондықтан бюджеттің жартысына жуығы әлеуметтік салаға, атаулы әлеуметтік көмек және тағы басқа шығындарға бағытталып жатқаны орынды-ақ. Ал оның тиімділігі бөлек әңгіме. Бізде мемлекеттік аппарат қызметкерлерінің өзі әлеуметтік көмекке қол салатын жағдайлар кездесіп жатады. Екіншіден, қарапайым азаматтар да әлеуметтік көмек алу үшін анықтамаларды сатып алатыны анықталған жайттар бар. Сондықтан мемлекет үшін тиімді немесе тиімсіз адам болмайды. Ең бастысы – қоғамдағы этика мен мораль. Әлеуметтік мәселелердің орынды шешімін табуы гуманизмді жоғары қоятын кез келген мемлекет үшін маңызды.
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан Кәмила ЕРКІН