Соңғы онжылдықтың көлемінде әлем елдерінің тек академиялық әрі саяси ортасында ғана емес, жалпы қарапайым халықтың аузынан түспейтін тақырыптардың бірі Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» бастамасы екені жасырын емес. Біреулер бұл бастамаға сескеніп қараса, бірі үлкен мүмкіндік екенін алға тартып жатады. Ал енді кейбіреулер қытайлық бастаманы әрқашан тереңнен ойлайтын Қытай билігінің өзгелерді өзінің саяси-экономикалық құрығына түсіру мақсатында жасап отырған айлакер саясаты деп ат тондарын ала қашып жатқандары да бар. Осы тектес әр түрлі пайымдар қазақ қоғамында да кеңінен кездеседі.
Біріміз «іргеміз түйісіп жатқан әлемдік екінші экономика болып табылатын алып мемлекетпен терең сауда-экономикалық қарым-қатынастар орнатып, ынтымақтастықтың жемісін көрмесек, бұл үлкен тарихи қателік болады» десек, енді біріміз «қытайлық бастама аясында келер инвестиция мен несие – ел мойнына түсер қылбұрау» деп іргемізді алшақ ұстауға шақырамыз. Мұның бәрі ақпарат тапшылығынан немесе біржақты ақпараттардың басымдық алуынан туындап отырған екіұдай пайым екені анық.
Соның ішінде, әсірсе қазақ тіліндегі кешенді зерттеулерге сүйенген тұшымды жұмыстардың аздығы және жұртшылықтың ғылыми негізделген іргелі еңбектерден гөрі үстірт жазылған жеңіл-желпі ақпараттарға үйірсектігі әрқилы алып-қашпа әңгімелерге мұрындық болып отыр. Жақында осы олқылықтың орнын толтырарлық салмақты ғылыми еңбек жарыққа шықты. Р.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының ғылыми қызметкерлері, қытайтанушы ғалымдар Айнұр Әбиденқызы мен Құрмет Қадылғазыұлының «Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» стратегиясы және Қазақстанның экономикалық мүддесі» атты монографиясы тек ғылым-білім саласында жүрген жандар үшін ғана емес, елдің ішкі-сыртқы саясатына қатысты жаңалықтарға құлақ түріп жүретін барша жұрт үшін құнды еңбек екенін баса айтуымыз керек.
Зерттеу жұмысы экономика, саясаттану, халықаралық экономикалық қатынастар мен қытайтану саласының мамандары мен ізденушілеріне арналғанымен, еңбектің қытайлық «Бір белдеу, бір жол» бастамасы жайлы және оның елімізге әсері туралы тереңірек білгісі келетін барлық оқырманға қажет салмақты жұмыс екенін айта кету керек. Бұл зерттеу қытайлық «Бір белдеу, бір жол» бастамасының тек сауда-экономикалық ынтымақтастық пен өңірдің инфрақұрылымдық дамуына тигізер әсерлерін ғана зерделеп қоймай, қытайлық мегажобаның тарихи, саяси-экономикалық алғышарттары, ресми Бейжіңнің геостратегиялық пайымының табиғатына терең үңіледі.
Ең алдымен кітаптың тақырыбынан-ақ ғалымдардың қытайлық «Бір белдеу, бір жол» бастамасына қатысты ұстанымдарын бірден байқауға болады. Қытай билігі «Бір белдеу, бір жолды» әрқашан «бастама» () деп атауды жөн көреді. Жоба, бағдарлама, жоспар не стратегия дегенге қарағанда бастама терминінің анағұрлым жұмсақ естілері анық. Ресми Бейжің «Бір белдеу, бір жолдың» тартымдылығын арттыру үшін және өзгелерді үркітіп алмау үшін «бастама» деп атайтыны сондықтан. Яғни, Бейжіңнің пайымынша, Қытай мемлекеті ұсынып отырған ізгі «бастаманы» өзге мемлекеттер өз еркімен, өз ынта-ниеттерімен қостаса, жалпы адамзаттың игілігі үшін жұмыс істемек. Себебі жұмыр жерде ғұмыр кешкен барша «адамзаттың тағдыры ортақ». Ал кітап авторлары қытайлық бастаманы «Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» стратегиясы деп нақты атайды. Авторлардың пайымынша, «Бір белдеу, бір жол» – теориялық тұрғыда тұжырымдалған, құқықтық-нормативті негізі бекітілген, жүзеге асыру тетіктері нақтыланған және қажетті қаражатты ұсынатын қаржы институттары қалыптасқан қытайлық стратегиялық жоба. Ғалымдар өз еңбектерінде осы пайымдарын кешенді зерттеулер мен талдаулар арқылы дәлелдеп береді.
«ҚХР-ның «Бір белдеу, бір жол» стратегиясы және халықаралық геосаяси жағдай»; «ҚХР-ның «Бір белдеу, бір жол» стратегиясының алғашқы кезеңі: мүмкіндіктер мен проблемалар»; «ҚХР-ның «Бір белдеу, бір жол» стратегиясы және Қазақстан: экономикалық мүдделер, мүмкіндіктер және сын-қатерлер» деп аталатын үш тараудан және «Қытай ғалымдарының «Бір белдеу, бір жол» стратегиясы туралы пайымдаулары» атты қосымша бөлімі бар. 20 баспатабақтан тұратын зерттеуде қытайлық бастаманың тарихи, саяси-экономикалық алғышарттары мен жобаның мазмұны, мақсат-міндеттері жан-жақты ашып көрсетіледі. 2013 жылы Си Цзиньпин Астанада Назарбаев университетінде «Бір белдеу, бір жол» бастамасын алғаш рет әлемге жария еткенімен, бұл жоба жаңа сайланған ҚХР төрағасының өзі төтесінен шығарған тың бағдарлама емес Дэн Сяопин реформасының заңды жалғасы деген пайым жасайды авторлар. Кітапта келтірілген статистикалық көрсеткіштерге жүгінсек, ҚХР-ның ЖІӨ 40 жылда 335%-ға еселенген. 1978 жылы Қытайдың ЖІӨ 367,9 млн юань болған болса, 2017 жылы елдің ЖІӨ 80 трлн юаньді құраған. Яғни, 1978 жылы Қытайдың әлемдік экономикадағы үлесі 1,8 % құраса, 2017 жылы 15%-ға жеткен. Ал 2022 жылы бұл көрсеткіш 18,5%-ға жетіп қана қоймай, Қытайдың әлемдік экономиканың өсуіне қосқан үлесі 30%-дан асып түскен. Сонымен қатар Қытай валюта қоры бойынша әлемде 2006 жылдан бері бірінші орында. 2022 жылы елдің валюта қоры 3,13 трлн АҚШ долларын құраған. Саяси-экономияда жиі айтылатын: «Бір мемлекет дамыған сайын, оның экономикалық құрылымындағы ауылшаруашылығы секілді дәстүрлі шаруашылықтардың үлесі азайып, өнеркәсіп саласының үлесі артады. Экономиканың ұдайы дамуы ғылым-техника мен жаңа технологияларды негіз ететін қызмет көрсету саласының жетілуіне әкеледі» дейтін қағидат Қытай мысалында нақты көрініс тапқанын байқаймыз. Кітапта көрсетілгендей, 1978 жылы Қытай экономикасындағы ауылшаруашылығының үлесі 80%-дан асқан болса, 2018 жылы ел экономикасындағы ауылшаруашылығының үлесі небәрі 7,9%-ды, ал өнеркәсіп пен қызмет көрсету салалары сәйкесінше 40,5% және 56,1% құраған. Осы көрсеткіштерге қарай отырып, Қытай үшін бұрынғы экономикалық саясаттың заманауи сын-тегеуріндерге жауап бере алмайтынын және қалыптасқан нарықтың аздық ететінін түсінеміз. Кітап авторлары нақты статистикаға жүгіне отырып, бізге «Бір белдеу, бір жол» бастамасының тарихи, саяси-экономикалық алғышарттарын тәптіштеп түсіндіріп береді.
Сонымен қатар соңғы онжылдықтың көлемінде әлемдік геосаяси жағдайдың аумалы-төкпелі болып тұруы соның ішінде, әсіресе Азия-Тынық мұхит аймағындағы ойын ережелерінің өзгере бастауы да Қытайды сыртқы нарықпен байланыстыратын жаңа импорт-экспорт өткелдерін іздеуге немесе бұрынғы өткелдердің мүмкіндіктерін арттыру жолдарын қарастыруға итермелегенін байқаймыз. Айнұр Әбиденқызы мен Құрмет Қадылғазыұлы «Бір белдеу, бір жол» бастамасының бір тармағы болып табылатын «Жібек жолының экономикалық белдігі» Қытай үшін аса маңызды стратегиялық бағыт екенін айтады. Қытай тауарларының 90% теңіз арқылы тасымалданатын ескерсек, Қытай үшін Сингапур мен Малайзияны Индонезиядан бөліп тұрған Малакка бұғазының маңыздылығы айтпаса да түсінікті. Азия-Тынық мұхиты аймағындағы геосаяси жағдай ушығар болса Қытайды батыс нарығымен байланыстар балама жолдың көп болуы өте өзекті. Сол себепті Си төрағаның «Бір белдеу, бір жол» стратегиясын жария етерде алдымен Астанаға ат басын бұрғанын авторлар осылай түсіндіреді.
Қытайдың «Белдеу және жол» бастамасын бәріміз ауыздан тастамай сөз етіп жүретінімізбен жеме-жемге келгенде оның мазмұны мен мақсатының нақты не екенін айта алмай мүдіріп қалатынымыз жасырын емес. Бұған Қытайдың өзінің жаһандық стратегияларын «бастама» деп жұмсартып атайтыны да себеп болатын шығар. Ақпарат құралдарында өзге мемлекеттердің инфрақұрылымдарды дамыту, ұлттық индустриалды-инновациялық жобаларының қытайлық «бастамамен» үйлесіп жатқаны жайлы жиі жазылады. Ілгеріректе қазақстандық ақпарат көздерінде де «Белдеу және жол бастамасы мен Нұрлы жолдың тоғысуы» деген сынды сөз иірімдері жиі кездесетін. Сондықтан да қытайлық бастама былайғы жұртқа өзге елдердің қолдап-қоштауынсыз жүзеге аспас, «ұрандай салған ынтымақтастыққа шақыру» сияқты көрініп жатады. Алайда кітап авторлары «Бір белдеу, бір жолдың» мақсат-міндеттері айқындалған нақты стратегия екенін әр қырынан айғақтайды.
Авторлардың көрсетуі бойынша, «Бір белдеу, бір жол» стратегиясының мазмұн-мақсаты «Бес тұтастыру» қағидаттарына негізделген. Нақтырақ айтқанда: саяси үйлестіру, инфрақұрылымдары дамытуды жалғастыру, тосқауылсыз сауда, қаржыны айналымға қосу және халықтарды жақындастыру.
Кез келген стратегиялық жобаның жүзеге асуында маңызды жайт қаржы мәселесі екені аян. Қытайтанушы ғалымдар А.Әбиденқызы мен Қ.Қадылғазыұлы бұл мәселенің шешімін де Қытай «қаржыны айналымға қосу» қағидаты негізінде таба білгенін жазады. Яғни, 2014 жылдың 24 қазанында Қытайдың бастамасымен 21 мемлекет Бейжіңде «Азия инфрақұрылымдарды инвестициялау банкін» құру туралы шартқа қол қойған еді. Жарғылық капиталы 100 млрд АҚШ долларын құрайтын банкідегі Қытайдың үлесі 30,34%. Ал 2014 жылы 29 желтоқсанда құрылған активі 40 млрд АҚШ доллары болатын «Жібек жолы қорын» қаржыландыруды Бейжің толығымен өз міндетіне алған. Яғни, Қытай әлемдегі ең ірі валюта қорын «Бір белдеу, бір жол» аясында кедергісіз жаһандық нарыққа шығарып, ел пайдасы үшін жұмыс істетуге бағытталған ұтымды стратегия ретінде пайдаланып отыр.
Авторлар Айнұр Әбиденқызы мен Құрмет Қадылғазыұлы жүргізген кешенді зерттеулерін түйіндей келе, «Бір белдеу, бір жол» бастамасына «идеологиялық тұрғыдан бастап, инфрақұрылым, қаржылық құрал, рухани-психологиялық аспектілерге дейін жете ойластырылып, пысықталған ірі стратегиялық жоба» деп баға береді.
Кітаптың үшінші тарауында ғалымдар қытайлық стратегияның Қазақстан үшін мүмкіндіктері мен сын-қатерлеріне жан-жақты тоқталған. Соңғы онжылдықтың көлеміндегі сауда-экономикалық әрі саяси саладағы қазақ-қытай қарым-қатынастарына терең зерттеу жасап, «Белдеу және жол» стратегиясы шеңберіндегі ынтымақтастыққа сандық әрі сапалық талдау жасайды. Қытайлық жобаның еліміз үшін берері мен ықтимал сын-тегеуріндері жайлы тереңірек білгісі келген жанға аталмыш монография таптырмас құнды еңбек.
Монографияның тағы бір баса айта кететін тұсы кітап соңында «қосымша» ретінде берілген белгілі Қытай ғалымдарының «Бір белдеу, бір жол» стратегиясына қатысты зерттеу мақалаларының қазақша аудармасы. Қытайдың «Бір белдеу, бір жол» стратегиясына қатысты қазақстандық еңбектерде зерттеушілер негізінен отандық, ресейлік және батыстық зерттеулерге көбірек жүгініп жататыны жасырын емес. Оған біріншіден, олардың көбісінің қытай тілін білмеуінен болса, екінші кезекте қытайлық академиялық жазбалардың қол жетімділік деңгейінің төмендігі себеп. Қытай тілін меңгерген зерттеушілердің өзіне қытайлық академиялық базалардан зерттеулерді алып оқу мүмкіндіктері болмай жатады. Қытайдың ақпарат кеңістігінің анағұрлым қорғалғаны бәрімізге мәлім. Осы тұрғыдан қарағанда, Айнұр Әбиденқызы мен Құрмет Қадылғазыұлының өз зерттеулерінің соңында беделді қытайлық ғалымдарының салмақты зерттеулерін түпнұсқасынан қазақшаға аударып, кітапқа енгізуі отандық қытайтану саласы үшін елеулі үлес екенін атап айтуымыз керек.
Далелхан АЙБОЛАТ, PhD докторы, Л.Гумилев атындағы ЕҰУ қауымдастырылған профессоры