Биылғы жиында жалпыұлттық құндылықтар, елдік сана, мемлекеттік мүдде жайында көбірек мәселе қозғалып, ұсыныс-пікірлер талқыға салынды. Осы орайда Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директоры, Ұлттық құрылтайдың мүшесі Анар Фазылжанды әңгімеге тартқан едік.
– Анар Мұратқызы, таяуда өткен Ұлттық құрылтайдың үшінші отырысында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев мемлекеттік идеологияны орнықтыруда зиялы қауымның, ғалымдардың айрықша рөл атқаратынын айтты. Осыған қатысты ойыңызды білсек деп едік?
– Өткен құрылтайда Президент біздің қоғамымыздың рухани саламаттылығын сақтау үшін қажетті аса маңызды мәселелерді көтерді. Оның ішінде есірткіге, лудоманияға қарсы, жасөспірімдер арасындағы әлімжеттік, отбасындағы қатыгездікпен күрес сияқты қоғамды мазалап отырған мәселелер бар. Бұлардың барлығының шешімі жалпыұлттық құндылықтарды нығайту мен күшейтуде жатыр. Енді осы «жалпыұлттық құндылықтар дегеніміз не?» деген сауалға тілтанушы көзқарасы тұрғысынан нақты, бейнелі жауап беруге тырысып көрейік. Мәселен, бөлмеге үлкен кісі кіріп келді делік, егер сіз төрде отырсаңыз, орныңызды бересіз. Сізді мұндай әрекет, қимыл-қозғалысқа итермелеп тұрған не? Ол – қазақ тіліндегі «төр» деген сөздің мағынасын білуіңіз, астарындағы мазмұнды түсінуіңіз. Егер қазақ тілін, ондағы «төр» деген сөздің мағынасын, төрде жасы үлкен, қадірлі ақсақалдың отыратыны туралы мәліметті білмесеңіз, онда сіз мұндай қимыл-қозғалыстарды жасамайтын едіңіз. Яғни, бұл жердегі жасы үлкен кісіні сыйлау, құрметтеу деген құндылықты қазақ халқы «төр», «ақсақал», «үлкенге төрден орын беру», «төрде отыру» сияқты тағы басқа осындай тілдік бірліктердің мазмұнына сақтап қойған.
Демек, үлкенді құрметтеу құндылығының өзінің тілдік концептілері болады. Концепті дегеніміз – танымның ең кішкентай бірлігі. Тілдік концепті дегеніміз – сол танымының ең кішкентай бірлігінің тілдегі сөз, фразеологизм, мақал-мәтел, тағы басқа бірлік түріндегі көрінісі. Міне, сондықтан жалпыұлттық құндылықтар туралы әңгіме қозғаған кезде тілге тоқталмай кету мүмкін емес. Осы жерде зиялы қауымның, әсіресе тілтанушы ғалымдардың атқаратын рөлі зор деп айтар едім. Бүгінгі күні адамзат баласы қандай қоғамға айналды? Жаһанданудың әсерімен бүкіл адамзат қазір бір ғана қоғамда – жаһаниятта өмір сүріп жатқандай көрінеді. Егер бұған дейін әртүрлі мәдениет, түрлі өркениеттің шекарасы айқын көрініп, өзіндік ұстанымы, ерекшелігі оқшау әрі айқын білінетін болса, бүгінде олар өзара араласып, жаһандық өкілінің барлығына тән ортақ қасиеттер күн сайын артып, барлық ұлт пен ұлыстың жалпыланып келе жатқанын байқап отырмыз. Бұл қандай жалпылауыштар? Олардың әсері оң ба, теріс пе? Оларды зиян деп бағалай салуға болмас, бірақ пайдасымен қатар кеселі де аз емес. Ол компьютербастылық, уақыттың тапшылығы, цифрлық, клиптік сананың қалыптасуы, ойландырмайтын, адамның бірмезеттік қана қызығушылығын тудыруға қызмет ететін гедонистік ақпарат тасқыны, нақты вербалды, сөзбе-сөз, көзбе-көз коммуникацияның азаюы, виртуалды коммуникация орнының күн санап кеңеюі әрі сол виртуалды коммуникацияның әдеп нормаларының сақталмауы, жүйеленбеуі, тіпті керек десеңіз, қалыптаспауы, тұтынушылық сана мен комфорт қуудың жайлап кетуі, міне осындай құбылыстар қазір барлық жаһан өкілдерінің, жалпы барлық елдердің басында бар. Сонда комфорт қуған, компьютербасты, тек тұтынуды көздейтін қоғам болашақта қандай болады? Ол қоғамда жалпыұлттық, тіпті жалпыадамзаттық рухани құндылықтар сақтала ма, сақталу керек пе? Әрине, сақталуы керек.
– Ол үшін не істеуіміз керек?
– Ең алдымен, сол құндылықтардың жоғарыда мен айтқан тілдегі көріністерін жұртшылыққа таныстыру. Мәселен, жалпыұлттық құндылықтардың ұлттық тілдегі көрінісі бірде сөз, бірде мақал, бірде тіркес, бірде фразеологизм түрінде болады. Бұл тілтанушылардың ғана зерттейтін немесе олардың ғана насихаттайтын дүниесі емес. Мұндай білімдер, барлық пәндерде көрініс табуға тиіс. Мысалы, табиғат құбылыстары туралы, жер бетінің жамылғысы туралы, яғни өсімдік әлемі атаулары, жан-жануарлар дүниесі, адамдардың өзара қарым-қатынасы туралы, адамдар арасындағы сыйластық, әдеп, этикет, ахлақ мәселелері туралы қаншама білім осы тілдік бірлікте «консервіленіп», ғасырдан ғасырға өтіп отырды. Бұлар сондықтан да жалпыұлттық құндылықтар деп аталады. Жалпыұлттық құндылықтарды көрсететін білімдер жүйесін қазіргі оқулықтарға жүйелі түрде енгізу уақыты әлдеқашан келді. Қарапайым бір мысалын келтірейін, Президентіміз үнемі айтып жүрген заңды құрметтеу, ахлақты жоғары қою, еңбек адамын сыйлау, әлсіздерге көмек көрсету, қайырымдылық, адал табысқа ұмтылу сияқты қасиеттер жалпыұлттық құндылықтар арқылы қалыптасады. Мұны жас ұрпақ санасына сіңіретін, орнықтыратын құрал – білімдер жүйесі. Ол білімдер жүйесі тілдік бірліктерде сақталады және тілдік бірліктер арқылы санаға барып қонады. Мысалы, қазақта «Сары қарын бәйбіше» деген тұрақты тіркес бар. Бұл – отағасының жастайынан отасып, бірнеше бала сүйген жары ғана емес, әулеттің үлкен құндылығы, құты деген де мағынаны, құндылықты білдіретін тілдік бірлік. Ер азаматтың басына қонған бағы. Егер ол сары қарын бәйбішесін бағаламаса, қадірлемесе, құрметтемесе, онда бүкіл әулеттен береке кетеді, ер-азаматтың, отбасының құты қалмайды. Мұны біз халық аузында сақталған көптеген аңыз, әңгімелерден білеміз. Оның негізгі сюжетінде мына бір оқиға жатыр: жаугершілік заманда бір батырдың соңына түскен жаулары оны қуып келе жатып, жолында төңкеріліп жатқан батырдың қазанын көреді. Оны алып әрі қарай қуады, алдарынан төңкеріліп жатқан шаңырағын көреді. Сонда да тоқтамай қуып, бір төбеден асқанда сары қарын бәйбішесінің отырғанын көреді. Сол кезде қуғыншылардың ішіндегі біреуі «мұны енді әрі қарай қуудың қажеті жоқ, сүлдерінен басқа ештеңесі қалмады, бұл өлімнен бетер қиын күйге түсті, далада қаңғып, абыройсыздықпен өледі» дегенді айтқан екен. Себебі қара қазанын төңкеріп кеткені, мен өзімнің өмірім үшін сіздерге несібемді бердім дегені, шаңырағын төңкеріп кеткені – әкемнен қалған шаңырақты, барлық мұрамды бердім дегені, ал сары қарын бәйбішесін қалдырып кеткені – бүкіл әулетімнің абыройынан, бағынан, дәулетінен айырылдым дегені деп айтқан екен. Міне, тілдегі осы бір ғана тіркес қаншама ақпаратты беріп, отбасының, оның ішінде ананың, сүйікті жардың, әйелдің құндылығын көрсетіп тұр. Осы тұста мұндай білімдерді жинақтап, жүйелеуде, оқулықтарға енгізуде, көпшілік алдында насихаттауда ғалымдардың рөлі өте зор.
– Сіз Ұлттық құрылтай отырысында Қазақстандағы барлық оқулықтың контентін, осындай ұлттық білім жүйесімен толықтыру жөнінде ұсыныс айттыңыз. Осы жөнінде тарқатып айтып берсеңіз?
– Мысалы, сұлулық деп алайық, ол да құндылық. Ал қазақта сұлулықты көрсетудің өзіндік символдары, эталондары бар. Мысалы, сұлу қызды «он төртінші айдай көркем» дейді. Бұл жердегі «он төртінші ай» деген жаңа туған айдың он төрт күннен кейінгі дөп-дөңгелек болып тұрған кезі. Бұл – қазақта айдың жаңасы. Дөңгеленіп тұрған ай он үш-он төрт күннен кейін азайып, қияқтанып жоқ болады. Бұл кезеңді «ескі ай» дейді. Яғни, он төрт күн жаңа ай, толған ай, он төрт күн ескі ай – бір айлық цикл. Қазақтың «ескі айда есірке, жаңа айда жарылқа» деген тілегі бір ай бойы өзіне жақсылық сұрау дегенді білдіреді. Он төртінші айдай көркем деген сөйлемнің мағынасын, мазмұнын кезінде барлық қазақ білген. Оның астарында жердің серігі, аспан денесі туралы нақты, рационалды халықтық астрономиялық білімдер жатыр. Мұндай білімдермен біз оқулық мазмұнын толықтырсақ, бір жағы табиғат, адам, қоғам туралы өз ұлтымыздың ғасырлар бойы жинақтаған, білімдерін, олардың ішінде басқа ұлт байқай қоймаған терең мазмұнды қалтарыстар да болады, балаларға үйретеміз. Екінші жағы, құндылықтарды бойларына сіңдіреміз.
– Мемлекет басшысы қазақ тілінің қолдану аясын кеңейте түсу мемлекеттік саясаттың басты бағыты әрі мызғымас ұстанымы болып қала беретінін айтты. Өзіңіз басқаратын Тіл білімі институты мемлекеттік тілді дамытуда нақты қандай іс-шаралар жүзеге асырылып жатыр?
– Президентіміз қазақ тілін дамыту үшін нақты іске көшетін уақыт келді деді. Біз осы ұстанымды басшылыққа ала отырып, виртуалды кеңістіктегі қазақ тілін, виртуалды тіл білімін дамытуды қолға алдық. Себебі қазір барлық өмір реалды кеңістікте ғана емес, оның проекциясы болып табылатын виртуалды кеңістікте де өтіп жатыр. Қазақ тілінің өміршеңдігі, болашағы үшін оның виртуалды кеңістікте контентін көбейту, жақсарту керек. Осыған байланысты Тіл білімі институты қазақ тілінің ақылды мәтіндер базасын жасады. Ол Қазақ тілінің ұлттық корпусы (www.qazcorpus.kz) деп аталады. Сайт кез келген пайдаланушыға тегін қолжетімді. Мұнда тілдің барлық стилі бойынша жинақталған, жалпы көлемі шамамен елу миллион сөз қолданысқа жететін «ақылды» мәтіндер берілген. Мәтін құрамындағы кез келген сөздің тілтанымдық паспорты жасалған. Мысалы, сіз сол ресурсқа кіріп бір сөзді іздейтін болсаңыз, сол сіз іздеген сөз қолданылған барлық контекст және олардың дереккөзі туралы ақпарат шыға келеді. Ол сөздің сөйлем ішіндегі түрленіміне түгел талдау жасалады. Қазір ұлттық корпустың негізгі, тарихи мәтіндер, мәдени-репрезентативті (қазақ мәдениеті өкілдері үшін түсінікті), Ахмет Байтұрсынұлы мәтіндері, ономастикалық, мақал-мәтелдер, жарнама мәтіндері, қазақ-орыс параллель мәтіндер, оқу мәтіндері, ауызша мәтіндер, диалектілік, жазушы мәтіндері, фразеологизмдер сияқты оннан астам ішкорпусы іске қосылып, халыққа тұтынуға беріліп тұр. Тағы да бірнеше ішкорпус әзірленіп жатыр. Корпус – тек тілді оқып үйренем деушілерге ғана емес, кез келген сала маманы үшін де аса пайдалы ақпараттық-инновациялық құрал. Өз саласына қатысты қандай да бір тілдік қолданысты іздеу арқылы сол сөздің немесе қолданыстың қандай авторда, қандай дереккөзде пайдаланылғанын түгел көре алады және сөз мағынасы, оның уақыт өте келе қалай түрленгені туралы да ақпаратты біледі. Бұдан да басқа толып жатқан алуан түрлі ақпараттарға қол жекізеді. Сондықтан мұндай жобаларды дамыту аса маңызды. Мәселен, Ресейдің Яндекс компаниясы о баста орыс тілінің ұлттық корпусын әзірлеумен айналысты. Ал бүгінгі күні сондай үлкен тәжірибенің арқасында Яндекс тұтынушымен вербалды коммуникацияға еркін түсе алатын жасанды интеллект Алисаны шығарып отыр. Біздің де өзіміздің жасанды интеллектіміз болу үшін мұндай корпустардың үздіксіз дамытылып, жетілдіріліп отыруы қажет. Институт болашақта осы істі тоқтатпайды.
– Былтыр Түркістанда өткен құрылтайда сіз қазақ тілі цифрлық кеңістікке шығуы керек деген пікір айттыңыз. Осы жұмыстардың атқарылу деңгейі жайында айтсаңыз?
– Қазақ тілін цифрлық кеңістікке шығару мәселесін Президентіміз де өткен құрылтайда атап өткен болатын. Институт осы кезеңде цифрлық ресурстар әзірлеу жұмысын қарқындата түсті. Бұл жұмыстар Институтта XX ғасырдың 90-жылдарының соңында профессор Асқар Құдайбергенұлы Жұбановтың іргелі ғылыми-зерттеулерінде бастау алған еді. Ол кісінің шәкірттері және Институттың басқа да сала мамандары іргелі зерттеулердің нәтижесін пайдалана отырып, түрлі цифрлық ресурс әзірледі. Оның бірі – ұлттық корпус, ол туралы жаңа айтып өттім. Енді бірі – қазақ сөздік қорының картотекалық базасы. Қазақ сөздік қорының картотекалық базасы бұрын қағаз түрінде ғана қолданыста болып, Институттың қоймасында сақтаулы тұратын. Ол тек тілтанушы ғалымдарға ғана қолжетімді еді. Бүгінгі күні Институт біздің жетекшілігімізбен осы төрт жарым миллион қима қағаздан тұратын қазақ сөзінің Ұлттық қорын цифрландырып, үлкен сайтқа орналастырды. tbikartoteka.kz сайтына кіріп, өзіңізге қажет сөзді іздейтін болсаңыз, сол сөзге қатысты карточкаларда жазылған барлық контекстер сізге қолжетімді болып шыға келеді. Тілтанушы ғалымдар карточкаларды өткен ғасырдың 40-жылдарынан бастап, 1990 жылдың соңына дейін жиналған. Демек, кез келген қызығушыға қазір цифрлық кеңістік арқылы қолжетімді. Сол сияқты Институт қазақ мәтінін автоматты тану бағдарламасы бойынша да жұмыстарды бастады. Бұндағы көздегені – PDF сияқты нұсқадағы мәтіндерді тірілту үшін Word-қа автоматты түрде аудару. Иә, қазір мұндай аударатын бағдарламалар бар, бірақ бір өкініштісі, оларда аударылған мәтінде қате өте көп кетеді. Ал қазақ мәтінін авторматты танудың жетілдірілген жүйесі әзірленетін болса, қате саны азаяды, сонымен бірге электронды кітапханалардың мәтіндерін оқырман үшін «тірілту» мүмкіндігі туады. Бұл жерде тірілту дегеніміз электронды кітапханаға кіріп, сіз оқып отырған кітап мәтінінің ішіндегі қандай да бір сөзді тінтуірмен бассаңыз, сол сөзге қатысты тілтанымдық немесе энциклопедиялық ақпараттар сізге қолжетімді болады. Міне, осындай бағдарламалар қазақ мәтінін автоматты тану жүйесі арқасында жасалады. Институт қазір осындай зерттеулерді жүргізіп отыр.
– Қазақ тілінің қолдану аясы кеңейіп бизнесте, басқа салада қолданыла бастағаны байқалады. Ал ғылым, техника саласына тереңдеп енуіне не кедергі?
– Ғылым мен техника саласына қазақ тілінің тереңдеп енуі үшін сол салада қазақ тілінде шығармашылықпен айналысатын, өз өнімдерін қазақ тілінде әзірлейтін ғалымдар мен мамандар қажет. Ал енді мұндай ғалымдар көбею үшін, әсіресе жаратылыстану ғылым саласында ізденістерді қазақ тілінде жүргізетін зерттеушілер қатары арту үшін қоғамның ғылыми санасын көтеру аса қажет. Егер біз қоғамының ғылыми санасын өзге тілде ғана қалыптастыратын болсақ, онда жалпыұлттық санамызға үлкен нұқсан келеді. Себебі ұлттық сана тұтас дүние сияқты көрінгенмен, ол бірнеше элементтен құралады. Ұлттық сананың тарихи сана, тілдік сана, діни сана, эстетикалық сана, құқықтық сана сияқты т.б. бірнеше түрі бар. Соның ішіндегі ең мықтысы – ғылыми сана. Егер ғылыми сана сол ұлттың өзінің тілінде қалыптаспайтын болса, онда сол ұлт өкілдерінің түсінігінде қазақ тілі, яғни олардың ана тілі ғылымның терең қалтарыстарын жеткізуге қауқарсыз тіл деген нигилистік сезім қалыптасады. Бұл өте қауіпті. Ал ғылыми сана ойсыраған ұлт қандай қауіптерге ұшырайды? Ең алдымен, деструктивті элементтер күшеюі, экстремистік сана белең алуы мүмкін. Себебі ғылыми сана бар жерде мұндай теріс құбылыстарға жол жоқ. Ал ғылыми сананы қалыптастыру үшін не істеуіміз керек? Ғылыми сана қай кезде қалыптасатынын ғалымдар айтып берген, ол баланың 9-12 жас аралығы, әсіресе сол кезеңде бала тұтынатын ақпараттардың ішінде ғылыми контентті, оның сапасын арттыру керек. Ғылыми ақпараттарды жасөспірімдерге қызықты түрде насихаттайтын телеарналар, интернет ресурстар, әлеуметтік желілердегі контент, мерзімді басылымдар аса қажет. Бір өкініштісі, мұндай дүниелер Қазақстанда тым аз десек болады.
– Заманауи технологияның қолданыс мүмкіндігі жастар арасында қазақ тілінің таралуына да септігін тигізіп жатқандай. Дегенмен тіл тазалығын сақтауда, қазақ тілін дұрыс қолдануда қателікке бой алдыру қаупі жоқ па?
– Иә, заманауи технологиялар қазақ тілін насихатталуына, әсіресе жастар арасында кең таралуына септігін тигізіп жатыр. Бірақ виртуалды коммуникация, чат коммуникациядағы тіл мәдениетінің мәселесі тек қазақ тілі үшін емес, жалпы барлық дамыған тілдер үшін қазір өзекті болып тұр. Осындай нәрсеге жол бермеу үшін осы технологиялардың өзінде тіл нормаларын, тіл стандарттарын әдеби тілді, ресми қарым-қатынастағы кітаби стильдердің ерекшеліктерін насихаттауды жолға қою керек деп ойлаймын. Соңғы кездері әртүрлі интернет желілері арқылы қазақ тілінің нормаларын насихаттайтын алуан түрлі форматтағы өнім көбейді. Олар аудио, видео түрінде де, подкаст түрінде де таралып жатыр. Бірақ бір өкініштісі, сол аудио, видеоны жасаушы қауым осы нормаларды, әдеби тілдің нормаларын әзірлеп отырған Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтымен тікелей байланыс орнатуға барлығы бірдей асықпай жатады. Мен осы орайда AIQYN газеті арқылы бір ұсыныс айтқым келіп отыр. Яғни, сіздердің осындай тіл жанашырларының әрекеттеріне ерекше қолдау білдіре отырып, оларды бізбен әріптестікте жұмыс істеуге шақырамын.
– Мемлекет басшысы қоғамда түрлі пікірге өзек болып отырған Мемлекеттік нышандарды жаңғырту, Елтаңбаға өзгеріс енгізу жайлы ұсыныстарды да ескеріп, бұл мәселені көптің талқысына салып көруді айтты. Осы жайында көзқарасыңыз қандай?
– Президентіміздің құрылтайдағы Елтаңбадағы өзгеріс енгізу туралы ұсынысы қоғамда ең көп талқыға түсіп жатыр. Бұл мәселеге қатысты мамандардың жан-жақты терең сараптамасы қажет деп ойлаймын. Бұған үлкен кәсібилікпен, үлкен жауапкершілікпен қарау керек. Сол саланың, геральдика саласының және осындай нышандарды әзірлеуге қатысты басқа да барлық сала мамандарын тарта отырып, бұл мәселені асықпай қараған жөн деп санаймын.
– Әңгімеңізге көп рақмет!
Сұхбаттасқан
Бауыржан БАЗАР