Алайда ономастикалық комиссия еркінсігендердің есін жиып, жүгенсіз кеткендерді жөнге салған еді. Енді ауыл мен руға бөлінген ағайын батырлары мен бабаларына ескерткіш тақта қоюды сәнге айналдырды. Ал бұл қатарда Жамбыл облысы еліміз бойынша көш бастап тұр.
Біз мұны ауадан алып, әлде көктен ойлап тапқанымыз жоқ. Жылдар бойы түзілген статистика солай сөйлеп тұр. Мәселен, Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау және қалпына келтіру дирекциясының директоры Қуаныш Дәурембековтің айтуынша, 2009 жылға дейін өңірде 1 079 ескерткіш болған екен. Ал қазір олардың саны 3 468-ге бір-ақ жеткен. Яғни, 15 жылдың ішінде ескерткіштер саны үш есеге өскен. Сонда әр бес жылда бір мыңнан аса ескерткіш бой көтеріп жатыр деген сөз. Ал оның басым көпшілігі белгілі бір рудың не жеке азаматтың ата-бабасына арналған ескерткіші болып жатқанына не дерсің?
– Қазір қалталы азаматтар ескерткіш орнатуға әуес болып алды. Бірі ата-бабасына, енді бірі белгілі бір тұлғаларға ескерткіш қойғысы келеді. Кейбір қоғамдық ұйымдар өз қаржысына ескерткіш орнатқысы келетінін айтып, бізден заң аясында қолдау көрсетуді сұрап жатады. Ал біз мемлекеттік мекеме болғандықтан кез келген адамның, ұйымның арыз-шағымы мен ұсынысына жауап беруге міндеттіміз. Содан барынша айтып, түсіндіріп жатамыз. Кейбір азаматтар бабасына құрмет көрсетуді ескерткіш қою деп түйсінеді. Ал бабасы елге еңбегі сіңген танымал азамат болса мақұл-ақ. Белгілі бір ауыл не өңір жұрты ғана танитын аталарына тасмүсін қоюды бақталастыққа айналдырып алғандар көп. Осылайша, өзара бәсекелестікке түскен дөкейлер бірінен-бірі асып түсіп ескерткіш орнатуда, – дейді Тарихи-мәдени ескерткіштерді қорғау және қалпына келтіру дирекциясының директоры Қуаныш Кәрібайұлы.
Мамандардың айтуынша, қазір тіпті әр аудан мен ауылдық округ әкімдері «өзім білемге» салып, қолында ешқандай құжаты жоқ азаматтарға ескерткіш пен мемориалдық тақта орнатуға рұқсат беріп, заңсыздыққа барып жатыр екен.
– Біздің мекеме қай жерде ескерткіш заңсыз орнатылды, тіпті қай елді мекенде артық немесе кем екеніне дейін зерделеп отырады. Сол бойынша тиісті органдарға хаттамалық тапсырма беріледі. Көп жағдайда заңсыз ескерткіш орнатуға аудандық не ауылдық округ әкімдері рұқсат бергені анықталуда. Мәселен, Т.Рысқұлов ауданының Көгершін ауылында ескерткіштің заңсыз орнатылуынан ауыл әкіміне әкімшілік шара қолданылды. Ал Сарысу ауданында 8 ескерткіш заңсыз орнатылғаны белгілі болып отыр. Қазір аталған ауданға республикадан арнайы комиссия келіп, тексеріс жұмыстарын жүргізуде. Ескерткіш талапқа сай болса ғана мемлекеттік тізімге алынады. Ал мемлекеттік тізімге алынған ескерткіш арнайы қорғалады. Басқа жағдайда заңсыз қойылған ескерткіш алынып тасталады. Қазірге дейін облыс әкімдігі Мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасының тарапынан аудандарға ескерткіштерді жоспарсыз орнатуға байланысты хат жолданып тұрды. Яғни, мерейтой иесіне болмаса мерекеге байланысты тас мүсін, ескерткіш белгі орнату үшін алдын ала 2-3 жыл бұрын жоспарға енгізілуі талап етіледі.
Мәдениет және ақпарат министрлігінің жанынан ескерткіштердің талапқа сәйкестігін тексеру үшін арнайы мемлекеттік комиссия құрылған. Комиссия орнатылатын әрбір ескерткішті екі кезең бойынша қарайды. Мысалы, жуырда Семей ядролық полигонынан зардап шеккендерге ескерткіш қою бойынша ұсыныс келді. Біз осы секілді ұсыныстардың барлығын жинақтап, облыс әкімінің орынбасары деңгейіндегі тұлғаларға қол қойғызып, мемлекеттік комиссияға жібереміз. Бірінші кезеңде комиссия ескерткіштің қоғамға қаншалықты пайдасы барын, жастарға тәрбиелік тұсын және ұлттық идеяны қалыптастыру жағын сараптайды. Бұл идеялық ұсынысты қолдау деп аталады.
Комиссия зиялы қауым өкілдерінен, академиктерден, тарихшылар мен мүсіншілерден құралған. Қаралу барысында идеялық ұсынысқа келісім беріледі немесе берілмейді. Комиссия қараған соң облыс әкімдігіне, біздің мекемеге хаттамалық тапсырма келеді. Ұсыныс мақұлданса, бірнеше нұсқада эскизі жіберіледі. Соның арасынан таңдалады, – дейді Қуаныш Кәрібайұлы.
Әрине, ескерткіштер ел тарихынан сыр шертіп қана қоймай, сол өңірдің немесе қаланың ажарын ашып, көрік бере түсері анық. Алайда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық құрылтайда атап өткендей, белгілі бір өңірге ғана танымал тұлғаларға тасмүсін қойып, құрмет көрсеттім деу жақсылыққа апармайды. Сондықтан көшелер мен саябақтарды тас- мүсіндермен толтырғанша, елге есімі белгілі, жақсылығы жұртқа аян азаматтарға құрмет көрсеткеніміз абзалырақ болар. Осыны жергілікті билік өкілдері мен қалталы азаматтар ескереді деп сенеміз.
Саятхан САТЫЛҒАН,
Жамбыл облысы