Біздің бүгінгі әңгімеміз – «Ән сүймеген өмірді де сүймейді, өзім жоқта әнім жүрсін құлақта» деп жырлаған ақын Қабдыкәрім Ыдырысов жайында. Жуырда ақынның 95 жылдығына арнап, арнайы жинақ шықты дегенде елең ете қалғанбыз. Жинақты құрастырып, баспаға ұсынған – ақынның немересі Ержан Қабдыкәрім. Мамандығы заңгер болса да, атасының мұрасын жинақтап, оқырманға табыстап жүрген Ержанға қоңырау шалып, аз-кем тілдескен едік.
– Ержан, атаңыз, яғни қазақтың көрнекті ақыны Қабдыкәрім Ыдырысов туралы сөз қозғайықшы. Сіз атаңыз туралы ойға алғанда не еске түседі?
– Өкінішке қарай, мен атамды көре алмадым. Өмір жасы 50-де, мен дүниеге келген кезіме дейін үзілді. Атам туралы әңгіменің бәрін Бәтіш апамыздан (Атамның жұбайы) естідік. Одан бөлек, қара шаңырақтағы портреттер мен атаның аты бар кітаптары арқылы түсіне бастадым. Одан кейін мектепте оқып жүргенімізде, қазақ әдебиеті сабағында атамның «Әрқашан күн сөнбесін!» өлеңін өттік. Сондықтан атамның мұрасы ахуалында өткен балалық шағымды еске алғанда, мынадай ойға келемін: ол ұзақ өмір сүрсе, бір-бірімізді көрсек, ол әр немересі туралы, алған әсері туралы көп өлең жазар еді. Себебі Ерлан, Нұрлан, Бағлан мен Біржан туралы (ұлдары) өлеңдерінде көп айтады. Жақында өзім шығарған атамның балаларға арналған жинағын оқып отырып, ол кісінің өлеңдерінің мәңгі өлмейтінін, ол өлеңнің бәрі өзіміз туралы екенін түйсіндім. Тіпті, немерелерімен ешқашан кездеспесе де, өлеңнің бәрі солар туралы айтып отырғандай әсер қалдырды. Меніңше, ол менімен бірге өткізетін, менімен бірге ертегі айтатын мүмкіндіктің орнын толтырып, өзінің ата ретінде рөлін жақсы орындай білді.
– Әкесі «Халық жауы» боп ұсталғанда атаңыздың жасы 9-да ғана болған екен. Сол кездері «Қолыма алдым қарындаш, көңілде қайғы, көзде жас» деп алғаш өлең жазыпты. Ақынның балалық шағы туралы естелік кітаптар жазылды ма?
– Атамның балалық шағы туралы арнайы естелік кітап шығарылған жоқ. Алайда жоғарыда аталған алғашқы өлеңінен бөлек, әкесі Ыдырыс Мұстафинге арналған 18 бөлімінен тұратын «Әке жолы» поэмасы және «Әке суреті алдымда» өлеңі бар. Алғашқы өлеңін әкесінен айырылып, қиналып жүрген сәтінде жазған.
Атам бір сұхбатында: «Менің тұрғыластарымның барлығының балғын шағы аса бір ауыр шақтарда өтті. Мен бесінші класты аяқтап, алтыншыға көшкен жылы Ұлы Отан соғысының сұрапылы басталып кетті. Ауылдағы бар естияр ағалар соғыс жарияланған күннің ертеңінде-ақ бірінен соң бірі соғыс комиссариатына шақырылып, кешіккендері өздері сұранып, суырылып майданға аттанып жатты. Мектептегі ер мұғалімдердің көпшілігі қолындағы қалам-дәптерлерінің орнына мойындарына сұсты қару асынды. Бұған дейін әкемнен айырылып, жетімек атанған едім. Енді ер азаматтарын майданға жіберіп, бүкіл ауылымыз жетім қалғандай аңырап, қиын тауқыметті тұрмысқа душар болдық» деп айтады. Атамды тұмсығынан сүйреп жүріп жеткізген анасы – Жекен әжеміз. Анасына арнап жазған «Күлші Ана, күлші тағы да» деген өлең жолдары бар.
– Бала Қабдыкәрім Иса Байзаковтан бата алған деседі. Үлкен ақын болуына балалық шақтағы қиындық, «халық жауының» ұрпағы ретінде көзтүрткі болу, бақытсыз сәттер әсер етті деп ойлайсыз ба?
– Әкем Нұрланның айтуынша, атасы Ыдырыс Мұстафин Қостанай аумағында генерал-губернатор орынбасары болған ағасы қамауға алынғаннан кейін оның отбасына көмек көрсеткені үшін өзі де «халық жауы» болып, ұсталып кетеді. Сөйтіп, әкесінен тірідей айырылады. Ол аз дегендей, ашаршылық кезінде екі қарындасы да аштан өледі. Анасы екеуі ауыр заманда аман қалып, артынан соғыс басталып кетеді. 13 жасынан бастап түрлі ауыр жұмыстарды атқарады, ақырында денсаулығы сыр береді.
– Кітаптарының ішінде өз өмірін жазған жерлері бар ма?
– Бұл сауалға атамның өз сөзімен жауап берейін: «Әке жолы» атты үлкен дастан мен «Ол кезде он үште едік» деген балалық шаққа арналған кітапшам өзгелерден гөрі ыстық тартады. Осы айтылған екі дүниемде де өз өмірімнен, өз тұрғыластарым, жолдастарымның өмірінен алынған көп жайттар бар».
– Ақын талай әнге сөз жазды. Ең танымалы – Әбілахат Еспаевтың «Қайдасыңдар, достарым» әні. Қазақтың той-думаны бұл әнсіз өтпейді. Одан бөлек, көпшілік біле бермейтін қандай әндер бар?
– Атамның өмірі тым қысқа болды. Солай болса да, қазақ әдебиетіне құнсыз мол мұра қалдырды. «Баянауыл вальсін» Павлодар маңайындағы білмейтін кісі табылмас. «Пусть всегда будет солнце» атты әнінің «Әрқашан күн сөнбесін» аудармасын білмейтін қазақ жоқ. Ал «Келші, келші балашым» әнін тіпті ежелден келе жатқан халық әні деп санайтындар көп. Алайда оны қазіргі әншілер қайталап айтып жатыр, бірақ әрине, ешқайсысы қазақтың атақты композиторы Ескендір Хасанғалиевтің орындауымен салыстыруға келмейді. Бұл ән қазір көптеген фильмдерде де айтылып жүргенін байқадым. Мысалы, «Тюльпан», «Рауза», «Лифт». Бірақ олардың кейбіреулерінде көрсетілген оқиғалардың көбі бұл ән шыққан кезде болмаған. Бұл өлеңді атамыз 1978 жылы тұңғыш немересі Анар туғанда жазылған.
– Қабдыкәрім Ыдырысовтың тамаша әнші болғанын да естеліктерден оқыдық. Әншілік дәстүр атадан балаға дарыды ма?
– Әкемнің айтуынша, атамыз өлең жазудан бөлек, домбырамен де әсем ән салған. Өкінішке қарай, бұл қасиет балаларының ешқайсысына дарымады. Ұлы Ерлан дарынды футболист болған, бірақ әкесінің талабымен инженер мамандығын таңдады. Менің әкем Нұрлан журналист болды. Мемлекеттік қайраткер дәрежесіне жеткен адам. Бағлан ағамыз – спорттық функционер, Қазақстанға сумо деген жапондық дәстүрлі күресті әкелді. Біржан – инженер. Немересі, менің інім Әлихан – «Астана Опера» театрының дирижері әрі хормейстері. Ата ісін жалғастырып келе жатқан Әлихан болар. Бала кезінде Santa Lucia сияқты классиканы тамаша орындады. Тіпті, италияндық әнші Робертино Лоретидің музыка мектебінде болып, Әлихан осы классиканы оның алдында орындағанда, талантты әнші орнында отыра алмай, Әлиханға қосылып, оның балалық солосын құдіретті дауысымен толықтырған сәті де болды. Бұл таза импровизация болды. Егер ол кезде YouTube желісі болса, әлемге тарар еді.
коллаж: Елдар ҚАБА
– Ақынның бүкіл шығармалары жинақ болып жарық көрді ме?
– Толық жинақ басып шығарылған жоқ, себебі шығармаларының саны көп және тақырыптары әртүрлі. Балаларға арналған өлеңдерінен бастап, саяси насихатқа дейін. Иә, ол партия, комсомол, Ленин, тағы басқа социалистік қуаныштар туралы үкіметтік тапсырыс бойынша жазуға мәжбүр болды. Ол түсінікті: сондай уақыт еді және атам оған имандай сенді. Сондай-ақ атамның жеке кітапханасында оның әлі жарияланбаған шығармалары мен қолжазбалары бар, тіпті орыс тіліндегі шығармалары бар.
Өйткені сол кезде өлеңдер баспадан бұрын тексерілетін еді. Сондықтан, менің ойымша, оның шығармаларын белгілі бір тақырыпқа сай шығарған жөн шығар. Былтыр шығарған жинақ – менің баспа саласындағы бірінші қадамым. Бұрын бұл іспен марқұм әкем айналысатын еді. Бұл жинаққа толығымен атамның балаларға арнаған өлеңдері енді.
– Ұлдарының арасында өлең жазатындары бар ма?
– Атамыздың үлкен ұлы Ерлан әуесқойлықпен өлең жазғаны есімде. Оны үнемі біреулердің туған күніне, үйлену тойы немесе басқа отбасылық іс-шараларға арнады. Мұны оңай және экспромт ретінде жасайтын еді. Менің әкем Нұрлан ҚазҰУ-дың журналистика факультетін бітіріп, ұзақ уақыт КазТАГ-та корреспондент болып қызмет атқарды. Алайда ешқайсысы өлең жазып кеткен жоқ. Бала кезімде ара-тұра жазғаным бар, оның бәрі жас кездегі еліктеушілік болған шығар. Кей кездерде көңіл күйіме орай, балаларға арнап ертегі жазатыным бар. Олар балаға нақты бір нәрсені үйренуге, дамуына септігін тигізеді деп ойлаймын. Бірақ күнделікті өмірде мен IT заңгермін. Басқа ұл немерелері, мәселен, Әлихан «Астана Опера» театрында істейді, Нұржан – әуесқой хоккейші, балаларды жаттықтырады және төреші ретінде қызмет атқарады.
– Ата есімін ұмытпау үшін не істеген абзал?
– Әкем тірі кезінде атамның мерейтойына арналған іс-шараларға үнемі белсене қатысты. Мысалы, 1998 жылы 70 жылдығына атамыз тұратын үйінде мемориалдық тақта орнатылды, 2008 жылы 80 жылдығына Алматыдағы Орталық концерт залында концерт қойылды. 2018 жылы 90 жылдығына естеліктер кітабы шықты. 2023 жылы 95 жылдығына Әлихан Павлодарда концерт өткізді. Одан басқа, осындай шараларды ұйымдастыруға Ыдырысовтарға туыс Павлодардағы Раздықовтар әулеті үлесін қосады, былтыр өмірден озған Дәметкен апамыз және «Сарыарқа самалы» газетінің журналисті Нұрбол Жайықбаев үнемі атамыз туралы жазып жүреді.
Қабдыкәрім Ыдырысовтың шығармашылығына шынайы ықылас танытатын тұлғаларға біздің алғысымыз шексіз. Атамыз жазған өлеңдерін оқу, оларды басып шығару – болашақ ұрпаққа таралуына септігін тигізеді деп ойлаймын. Сондықтан мұндай шараларды үнемі қолдап отырамын және жүзеге асыруға көмектесуге тырысамын. Дәл қазір өзім шығарған жинақты барлығына қолжетімді қылу үшін электронды кітап түрінде дайындап жатырмыз. Атамыздың халыққа арнап жазған өлеңдері елге қызмет етуі қажет деп санаймын.
Әңгімелескен
Гүлзина БЕКТАС