Алайда осыдан он жыл бұрын Алматы, Түркістан және Жамбыл облыстарында пилоттық жоба ретінде жанданған бастама бүгінде бағытынан айнығандай. Олай дейтініміз – жобаның болашағына сеніп, үдемелі бақ егуді қолға алған шаруалар бүгінде қарызға белшесінен батып отыр.
Әңгіменің әлқиссасын әріден бастасақ, 2015 жылы 12 шаруа «Қарқынды (отбасылық) алма бақтарын құру және дамыту» бағдарламасы бойынша интенсивті бақ өсіруді қолға алады. Сол тұста ұтымды көрінген жоба кейіннен сәтсіздікке ұшырап, қазір қожалық иелері сот табалдырығын тоздырып жүр. Еңбек адамдары өздерінің шығынға батуына «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» акционерлік қоғамының құқықтық мирасқоры «Аграрлық несие корпорациясы» АҚ кінәлі деп санайды. Себебі корпорация баққа қолайсыз орын таңдап, тіпті заңсыздыққа да жол берген екен.
– Негізі, интенсивті бақ құру барысында жеміс ағаштарын өсірудің өзіндік талаптары бар. Аты айтып тұрғандай, қарқынды технология шаруаның аз шығынмен мол өнім алуына сеп болуға тиіс. Қазіргі заманғы технология бойынша жеміс ағаштары отырғызылғаннан кейінгі бір-екі жылда интенсивті бақ өнім беруі керек. Жалпы, жобаның ерекшелігі – инжинирингтік компания арқылы шаруаға дайын бақ ұсынылуы қажет. Бір сөзбен айтқанда көшеттерді таңдап, өздері отырғызып, бау-бақшаға керекті барлық жүйелерді орнатып беруі тиіс. Осылайша, фермерлер лизинг шарттарымен бастапқыда қаржылық және техникалық қиындықтарға ұрынбай, жоғары коммерциялық тиімділігі бар дайын технологиялық бизнес жобасын жүзеге асырушы болып атануы керек.
2015 жылы шаруалар құжатқа қол қойдық. Бірақ шаруалар үшін берілген 17 гектар интенсивті бақ құрылысы 2015 жылы басталғанымен 2017 жылы бір-ақ аяқталды. Бақтың орнын Жуалы ауданындағы Беріққара шатқалынан таңдауы ең сәтсіз шешім болып отыр. Себебі аталған жер күшті жел өтінде тұр. Ағын суды да жеткізу қиын. Корпорация баққа орын таңдауда алқаптың жер жағдайы, су тапшылығының туындамауы және ауа райының қолайсыздығы сынды мәселелерді мүлде зерделемеген, – дейді бақ егемін деп бармақ тістеп отырған шаруаның бірі Ғалымжан Иманжанов.
Бастапқыда болашақ бағбандар мол өнім алу үшін Нидерланды елінен әкелінген Granny Smith, Golden Delicious және Gala сорттарының жоғары өнімді және ауру-сырқаудан аман алма көшеттерін таңдап алған. Ал жобаға жауаптылар бақтың әр гектарынан 40-тан 70 тоннаға дейін өнім алуға кепілдік берген. Әрі шаруаларға әлі қолға тимеген пайда үшін лизинг ретінде ақша үлестірген. Осылайша, жарнамасы жер жарып жанданған интенсивті алма бақтары алғашқыда азын-аулақ өнім берсе, кейіннен қатты желге шыдас бермей бұталары сынып, күзде үсік шалып, одан қалса түрлі ауру салдарынан қурап кеткен. Осындай табиғи апаттарға қарамастан сот шаруаларды «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» АҚ-ның құқықтық мирасқоры «Аграрлық несие корпорациясы» АҚ алдындағы қарызын өтеуге міндеттеп отыр. Алайда облыстық қоғамдық кеңестің ауыл, су шаруашылығы және азық-түлік қауіпсіздігі мәселелері жөніндегі сараптау тобының төрағасы Кемелхан Әбілековтің айтуынша, корпорация мамандары бастапқыда-ақ жобаға немқұрайды қарап, көптеген қателікке жол берген екен.
– 2015 жылдың мамыр айында жоба қатысушылары шарт бойынша бастапқыда 60 гектар жерге бақша салу үшін инжинирингтік компаниямен келісімге отыруы керек еді. Келісім бақ үшін қолайлы орынды таңдауды, жобалық-сметалық құжаттарды әзірлеуге қажетті шараларды жүргізуді, агрохимиялық топырақты талдауды, аумақты гидрометеорологиялық және гидрологиялық зерттеулерді қамтиды. Келісімшарт барысында мұның ешқайсысы жасалмаған. Тіпті, мемлекеттік сәулет-құрылыс бақылау және қадағалау басқармасына құрылыс-монтаждау жұмыстарының басталғаны туралы да хабарланбаған. Осылайша, шаруалармен келісім жасалмай жатып заңсыздықтарға жол берілген, – дейді Кемелхан Смағұлұлы.
Осындай жүйесіздік бола тұра шаруа қожалықтар бағдарламаға қатысушы атана отырып, мемлекеттен лизинг сомасы 935 миллион теңгені құрайтын қаржы алған. Алайда шаруалар алғашқы үш жылда пайда таба алмаған. Ал қор төлемдерді үш рет қайта құрылымдауға келіскенімен, бұл ұзаққа созылмаған. Сондықтан шаруалар 2022 жылдың 1 желтоқсанында 4,5 миллион теңге көлеміндегі алғашқы жалдау төлемін төлеген. Ал өткен жылдың қаңтар айында қатты дауыл бақтағы темір торлардың 40 пайызын құлатып кеткен. Ол аз десеңіз, мамыр айында облыс әкімінің №38 және №96 қаулысымен өңірдегі адамдарға қауіпті бактериялық күйіктің таралуына байланысты карантиндік режим енгізілген. Осы карантиннің кесірінен алма бақтары бүлініп, түп тамырымен жойылудың алдында тұр. Салдарынан, еңбек адамдарының келесі төлемді төлейтін қаражаттары болмауда. Шаруалардың үйлері кепілде тұрғандықтан олар дүние-мүліктерін сатып ғана қарызды қайтарудан басқа амал таппай отыр. Сотта шаруалардың мүддесін шығынға батқан қожалық иесі Ғалымжан Иманжановтың өзі қорғаған. Оның айтуынша, қазір олар өте қиын жағдайда тұр.
– Шаруалар өздері ғана пайдаға кенелмей, мемлекеттің дамуына да өз үлесін қосуды ойлады. Алайда іс жүзінде бәрі басқаша болып шықты. Шаруалар сотта жеңіп шықса да бақшадан келетін пайда жоқ екенін жақсы біліп отыр. Оларды алаңдататыны – бақты салуға жұмсалған бір миллиард теңгеге жуық қаржыны енді кім қайтарады? Біз бұл бақты жалға алып отырғандықтан лизинг ретінде берілген 935 миллион теңгені 10 жылда төлеп қайтаруымыз керек. Бірақ бұны төлей алмайтындығымызға анық көзіміз жетуде. Бақ Жуалының Берікқара деп аталатын аумағындағы желдің өтінде тұр. Суды да сусорғымен кіші Аса өзенінен алып, алма бақты тамшылатып суарамыз. Бірақ Жамбыл ауданының Айша бибі ауылы маңынан бөлінетін кіші Асада шілде де су бола бермейді. Қазірдің өзінде онда су жоқ. «Аграрлық несие корпорациясы» акционерлік қоғамы тарапынан осы секілді зерделеу жұмыстары алдын ала жүргізілмек тұрмақ, олар Шу, Аса, Талас өзендеріне жауапты тиісті мекемеден рұқсат та алмаған. Жамбыл ауданының Құмтиын ауылында да осындай интенсивті бақ бар. Ол шаруашылықта мұндай қиындықтар жоқ. Себебі аталған алма бақ төменде және үлкен Аса өзенінің бойында тұр. Сонымен қатар оларға бақты ұсынғанда жерді суландыру үшін ұңғыма қазып берілген. Ал біздің интенсивті алма бақтан ұңғыма қазуға жер жағдайына байланысты рұқсат та берілмейді, – дейді Г.Иманжанов.
Облыстық қоғамдық кеңес мүшелері диқандардың мүддесін қорғап, олардың құқығы тапталмауы үшін барлық әрекетті жасаған.
– «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» АҚ бір мезгілде сату және лизинг шарттарын жасамауы керек болатын. Бұл – бақ құрылысы аяқталып, пайдалануға берілгеннен кейін жүзеге асатын шаруа. Осы себепті транзакция жарамсыз деп танылуы қажет. Бірақ неге екені белгісіз, сот бұл жағдайды ескермеді, – дейді облыстық қоғамдық кеңестің ауыл, су шаруашылығы және азық-түлік қауіпсіздігі мәселелері жөніндегі сараптау тобының төрағасы Кемелхан Әбілеков.
Қазір шаруаларға төлемге келгенде өз күшіне сенгеннен басқа амал болмай тұр. Алайда Ғалымжан Иманжанов әділдік іздеп, Жоғарғы Сотқа дейін баруға белді бекем бууда.
Негізі, бекітілген ережеге сай, адам денсаулығына қауіпті вирустар мен бактериялық инфекциялардың кесірінен алма бақтар апатқа ұшыраса, шығын жергілікті бюджет есебінен өтеледі. Шаруалар осы сынды жеңілдікке үміт артуда. Оның нүктесін енді Жоғарғы Сот қояды.
Саятхан САТЫЛҒАН,
Жамбыл облысы