Қорқыт ата басындағы қоңыр күй

Сыр өңіріне бұған дейін де талай рет та­банымыз тиген. Бірақ Қорқыт ата кешеніне алғаш рет жол тарттық. Қы­зыл­ордадан шыққан көлік Қармақшыға жүйт­кіп барады. Жолсерігіміз  жүру ұзақ­ты­ғы екі сағат деп айтқан-ды. Терезеден сыртқа – сары далаға қарап, ойға шомып  ке­леміз.  

Жолай Алма Қыраубаева апайымыз еске түсті. Ол кісі бізге 1-курста «Ежелгі әде­­­­биеттен» дәріс оқыды.  «Қорқыт ата кі­­­­табын» да алғаш ұстазымыз таныстырған еді. Апайдың құлаққа жағымды үні әлі күн­ге есімізден кетпейді.  Ерекше әсермен дә­ріс оқитын.  Тіпті, ұстаздың  Қорқытты түр­кі халықтарына ортақ жәдігерлердің бі­рі, адамзаттың асыл мұрасы деп түсін­дір­ге­­ні де есте. Негізінен, батырлық жыр­лар­дың жинағы болып табылатын бұл жаз­ба­­­­ның Дрезденде және Ватиканда сақ­талған екі нұсқасы бар екенін де айтқан еді. Қоғам қай­раткері Мырзатай Жолдасбеков «Қор­қыт ата кітабының» үшінші нұсқасы, яғни Дрезден нұсқасының көшірмесі саналатын Берлин нұсқасы бар екенін де айтады. 

«Қорқыт ата кітабына» 12 жыр енген. Олар: Дерсе хан ұлы Бұқаш хан жыры, Са­лор Қазанның үйінің шабылғаны туралы жыр, Қам Бөрінің ұлы Бамсы Бейрек тура­лы жыр, Қазан бектің ұлы Ораз бектің тұт­­­қын болғаны туралы жыр, Дұқа Қожа ұлы Делі Домрул туралы жыр, Қаңлы Қожа ұлы Қан туралы жыр және тағы басқа ба­тыр­лар жыры бар. 

Әбубәкір Диваев 1848 жылы Қорқыт ата мазарын алғаш суретке түсірсе, Қор­қыт мәйіті Сырдария өзенінің бойына қойыл­­ғанын алғаш тұжырымдаған адам – ғалым Әлкей Марғұлан. 

Қасиет пен арман

«Қорқыт ата кітабына»  тағы бірде қай­та оралармыз.  Біздің бұл жолғы сапары­мыз­да­ғы басты мақсат – Қорқыт ата ке­се­не­сін көру. Ерекше сәулетімен көзге тү­се­тін баба ке­сенесі рухани дүниенің есігі іспетті кө­рі­не­ді. Құба жолдың бойында сән түзеген алып ескерткіш көзге бірден ілігеді. Ары-бе­рі өткен жолаушылар да кесенеге бір соқпай кетпесі анық.  

Әлемге есімі белгілі Қорқыт ата ме­мо­риалды кешені Қармақшы ау­даны Жосалы кентінің солтүстік-баты­сын­дағы 18 шақырым жердегі Қорқыт стан­­­сасына жа­қын табиғи төбе үстінде орналасқан. Ком­му­нистік партияның асқақтап тұрған ша­ғын­­да кешенді тұрғызуға атсалысқан жан­­ның бірі – Елеу Көшербаев. Ол кезде ау­дан әкімі, кеңестік цензураның қатал сы­нына ұшыраса да, баба кешенін тұр­ғызу­ға ықпал жасаған жан. Сол үшін тіпті сөгіс те алған. Партия хатшылары баба мұрасын тү­гендеуге мүмкіндік бермесін білсе де, қайт­пас қайсар жан қарсыласып бақты. Көрнекті жазушы Әбдіжәміл Нұрпейісов бір естелігінде: «Елеу бауырым Қар­мақ­шы­ға хатшы болған кезінде ешкімнің айтуын­сыз, көземелдеп көрсетпей-ақ Сырдың бойын­дағы тастақ төбенің басында Қорқыт атаға арнап ескерткіш орнатты. Онда үш қобыздың бауырына мыс түтік қойдырып, биік төбенің басын самал соққанда мыс тү­тік­терден қобыздың үні шығып сарнай­тын еді. Қазір ол ескерткіш халықтық жә­ді­герге айналды» деп жазады.

Расында да, кеңестік кезең жұрт қобыз­дан да, қобызды тартқан адамдардан да өлер­­дей қорқатын шақ. Қобызды бақсылар ғана тартты деп қабылдады. Ал дін өкілде­рін мүлдем айттырмайтын, айтқызбайтын шақ­та Көшербаевтың мұндай керемет іске баруы көзсіз ерлік еді. 

Сол кезде Қорқыт ескерткішін са­л­ған – Бек Ыбыраев пен С. Исатаев. Сәулетші Бек Ыбыраев өзінің бір есте­лі­гін­де: «Қорқытқа ескерткіш қою жұмыс­та­ры­ның бәрі құпия түрде жүргізілді десе бо­лады. Соның өзінде Көшербаевтың үс­ті­нен Орталық комитетке арыз келіп түс­кен. Елеу ағамыз жұмысты тыңғылықты жүр­гізгені соншалық, тіпті тексерушілердің өзі ештеңе таба алмағандай, бәрі дұрыс деп кет­кен. Сонда да болса, сақтық керек, «мы­на партбилеттен айырылғым келмейді» де­ген еді маған. Менің жұмыстарыма өзі тіке­лей көмектесіп отырды. Менің қандай жұ­мыстармен айналысып жатқанымды еш­кімге айтпауым керек болды» деген екен. 

Ал шын мәнінде Ленин ескерткішін салу маңызды болған шақта Қорқыт атаға ескерткіш орнату сұмдық оқиға еді. Ол кез­де хатшылардың басқан ізі аңдулы бо­ла­тыны сөзсіз. Мұндай жандар Көшер­баев­ты да елеусіз қалдырмады. Оның үсті­нен Орталық комитетке домалақ арыз жө­нелтеді. Арыз барған соң міндетті түрде тек­серу жүргізіледі. Тексерушілер бәрін кө­ріп-біліп кетсе де, Көшербаев ештеңеден ық­пастан, ескерткіш орнату жұмысын жүр­гізе берген. 

Ескерткіштің ашылу салтанатын да со­лай жүргізді. Алматыдан ақын-жазу­шы­лар­ды алдырып, қазақ әдебиетінің күнде­рін өткізеді. Екі бірдей дін өкілі – Қорқыт ата мен Тұрмағамбет Ізтілеуовке ескерткіш қойып, соны әдеби қауымның алдында та­­­­ныстырады. 

Қазір сол ескерткіш жарты әлемді жал­ғас­тырып жатқан құла жолдың бойында, Сыр­дың жағасында жатыр. Айтса айтқан­дай-ақ, кешегі шағын тастақ төбе қобыз­дың үні сарнаған үлкен алаңқайға, көрсең көз тоятын  алып мемориалды кешенге ай­налған. Одан сәл төменірек түссеңіз, дария­ның бойы көрінеді. Алыстан Ақсақ қыздың ескерткіші де менмұндалайды. 

Аңыз бен ақиқат

Ескерткішті қалпына келтіру үшін 1997 жылы жөндеу жұмыстары жүр­­­­гізілді. Мұнда қазір амфитеатр, қылует, қош­қар мүсінінен тұратын тұтас сәулеттік ан­самбль жасалған. 2000 жылы кешен жа­нынан Қызылорда облыстық тарихи-өл­ке­тану музейінің филиалы ретінде Қорқыт ата музейі ашылған. Музей қорында Қор­қыт ата туралы материалдарды молы­нан та­буға болады. Мұны бізді қарсы алған му­зей қызметкері Айгүл Боранбекқызы то­лық тәпсірлеп берді. 

Қорқыт ата десе оқырманға ең әуелі аңы­зы жетеді. Өйткені ол туралы ақиқатқа бер­гісіз аңыз көп. Қорқытты бүкіл түркі жұр­ты өзіне ортақ ғұлама санайды. Ол да шын­дық. Оның өлімге бойұсынбай, ажал­дан қашып құтылмақшы болып, дүние­жү­зін кезіп кеткені туралы да жиі айтылады. Қай жерге барса да, алдынан қазылып жат­қан көр шыға береді. Ақыры өлімнен қа­шып құтылмасын сезген Қорқыт ата Сыр­дарияның ағын суының үстіне кілемін жайып жіберіп, сол кілемнің үстінде оты­рып елімен, жерімен қоштасқан зарлы күй­ле­рін тартады. Дария бойында отырған ел­дер қобыздың зарлы үнін естігенде шы­дап тұра алмай, өзеннің екі жағалауына топ­тасып, жиналған деседі...

Қырық қыз туралы аңызда да кешқұрым қо­быз дауысын естіген олар қызыққаннан жү­гіре-жүгіре жете алмай, отыз тоғыз қыз­дың өкпесі өшіп, жолда өледі. Олардың ішін­де жүгіре алмайтын бір ақсақ қыз ғана Сыр­дың жағасына жетіп, Қорқытты көріп өлген екен. Сол ақсақ қыздың моласы – Қор­қыт ата қойылған жердің тура оңтүстік ба­тысында арасы бір шақырым жердегі дөң­нің басына орнатылған мұнара. Жұрт оны «Ақсақ қыздың белгісі» деп атайды. Ке­шен басына жеткенде мұнара алыстан ап­пақ боп мұнартып көрінеді. 

Қармақшыға жеткенде жел ұйытқып, алыстан өзгеше зарлы сарын естіліп тұр­ған­дай көрінген. Төбе басына жеткенде қо­быз үні тіпті анық естілді. Кешендегі бас­­ты ескерткіш стелла – қобызды бей­не­лей­тін төрт элементтен тұрады. Биіктігі – 12,1 метр, ені – 5,3 метр, қордай тасынан дайын­­далған. Әр стелла әртарапқа қаратып тұр­ғы­зылған құлпытастарға ұқсайды. Жо­ғары жағы кеңейе келіп, шөміш пішінінде түйі­сетін стеллалар қобыз бейнесін де мең­зейді. Түйісер түбіндегі орталық тесігінде 40 металл түтік бар. Олар жел соққан кезде қо­быз сарынымен үндес дыбыс шығарады. Бізді алып жүрген музей қызметкерінен «мұн­да қысы-жазы жел тұра ма?» деп сұра­ған едік. «Қобыз сарынына ұқсас дыбыс шы­ғару үшін желдің өтіне арнайы тұрғы­зыл­ған» дейді Айгүл Боранбекқызы. 

Қобыз үні жаныңды бір ерекше күйге бө­лейді екен. Адам кейде күйбең тірліктің шең­берінен шығып, бір уақ әрбір сәттің құн­ды екенін бағаласын деп тұрғандай. Жел­мен жарыса сағынышты бір күй ойна­лып жатыр. Қорқыт ата дәл оң тұсымызда Сыр­дарияның бойына кілемін жайып жі­бе­ріп, қобызын шертіп отырғандай се­зі­леді. Әйтеуір, бір бөлек сыр, тылсым бар. Үн­сіз ғана сезінесің, үнсіз ғана бас изейсің. Жүрек тұсында бір нәрсе шымыр ете түс­кендей, көңіл түкпірінде бір бөлек сезім ар­палысып жатқандай әсер қалдырады. 

Кесенеге келген жұрт кешеннен жы­рақ­­та жатқан Қорқыт ата басына жаяулап тартады екен. Жолай «Ақсақ қыз­дың белгісіне» соғып, атаға Құран бағыш­тап қайтады. Біз де  алыстағы мұнараға сыр шер­тіп, үнсіз іштей тілек тіледік... 

Аса көрнекті ғалым Ақселеу Сейдімбек «Қазақтың күй өнері» атты терең мағыналы туы­ндысында Қорқыт күйлерін жеріне жет­кізе талдайды. Ғұлама ғалымның «Әлем өр­кениетіне қазақ халқының қосқан өл­шеусіз үлесі сол Қорқыт күйлерінен бастау алған» деген парасатты пайымы Қорқыт бабамыздың тарихта алар орнын анық айғақтап тұрғандай!

Гүлзина БЕКТАС